Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin iclas zalındakı fırlanan kreslolar uzun fasilədən sonra yenidən üzərində hiss etdiyi ağır yükdən xilas olacağı anı səbrsizliklə gözləyirdi. Digər yandan kresloya söykənib o tərəf-bu tərəfə fırlanan, hərdən qarşısındakı vərəqlərə gözucu nəzər salan, lakin fikrini daha çox giriş qapısına tərəf yönəldən elmi işçilər, professorlar və digər əməkdaşlar da hər kəsin gəlməsini, iclasın tezliklə başlayıb, tez bir zamanda da bitməsini həsrətlə gözləyirdilər. Əlbəttə ki, bu, onların bugünkü mövzuya olan etinasızlığından qaynaqlanmırdı. Onların hər biri mühüm elmi işlər üzərində çalışan, illərlə istədikləri nəticəni əldə etmək üçün araşdırmalar aparan və hazırda işlərini yarımçıq qoyaraq bu zala toplaşan adamlar idilər. Burada otursalar da çoxunun düşüncələri iş otağında yarımçıq qoyub gəldiyi araşdırmalarda ilişib qalmışdı. İclasın lap qızğın vaxtında onlardan biri “Evrika!” deyərək, qaça-qaça zalı tərk etsəydi heç kəs təəccüblənməzdi. Hətta ağlına gələn hansısa fikri unutmamaq üçün masadakı sənədlərdən birinin arxasına qeyd edən birini də başa düşmək olardı. Onlar Nyutonun, Teslanın, Arximedin və digərlərinin davamçıları idilər. Yalnız bir fərqlə demək olar ki, əcdadları ilə eyni işi görürdülər. Keçmiş zamanın alimlərindən fərqli olaraq onlar daha müasir, istifadəsi daha rahat olan avadanlıqlardan istifadə edir, öz yumşaq kreslolarında oturub araşdırma aparırdılar. Yenə də gələcək onların zəhmətkeş əllərindən və dayanmadan çalışan beyinlərindən asılı idi.

Bu gün professor Robertin yeni araşdırma mövzusunu müzakirə etmək üçün yığışmışdılar. Robert bütün ömrünü insan beyninin anatomiyasını öyrənməyə həsr etmiş, əllini çoxdan haqlamış bir alim idi. İnsan beyninin neyronlar arası əlaqəsini, sinir hüceyrələri vasitəsilə qəbul edilən siqnalları qavrayıb ona cavab verməsini, duyğu üzvlərindən gələn siqnalları necə cəldliklə analiz edib reaksiya verməsini özündə əks etdirən yüzlərlə elmi məqalənin müəllifi olan Robert ucaboylu, saçları çoxdan çallaşmış, ilk baxışdan evsiz amerikalıya oxşayan ağ, səliqəsiz saqqallı biri idi. O, ilk dəfə olaraq beyin yarımkürələrini araşdıraraq onların bədən üzvləri ilə əlaqəsini müəyyən etmişdir. O göstərmişdir ki, beynin sağ yarımkürəsi zədələnərsə bədənin sol tərəfi, sol yarımkürə zədələnərsə sağ tərəfi iflic olar. Robert tədqiqatları əsasında insanın məşğul olduğu fəaliyyət sahəsinə uyğun olaraq müxtəlif beyin yarımkürələri və neyronlarının aktivləşdiyini müəyyən etmişdi.

Robert Ornsteyn nəhayət ki, zalın geniş qapılarından içəri daxil oldu. Onun gəlişi otaqda olanların üzündəki yorğunluğu təbəssümlə əvəz etmişdi. Robertin yerinə keçib əlindəki vərəqləri qaydaya salması iclasın az sonra başlanacağına və tezliklə də bitəcəyinə işarə idi. Bu isə gözlərini masanın yuxarı başında oturan alimə zilləyən hamını sevindirirdi. Onlar tezliklə öz işlərinə davam edə biləcəkdilər.

Robert ayağa qalxıb hər kəsi salamladıqdan sonra iclası açıq elan etdi.

- Bu gün, burada insan beyninin daha dərindən öyrənilməsi, insanın düşüncələrinin cəmiyyət tərəfindən qəbul olunması və cəmiyyətin insana təsirini öyrənmək üçün müəllifi olduğum eksperimenti sizinlə müzakirə etmək istəyirəm. İllər əvvəl çox tədqiqatlar apardım, insan beyninin bir sıra xüsusiyyətlərini öyrəndim. Amma, bütün bunlar sadəcə aysberqin görünən tərəfidir. Hələ də bu aysberqin suyun altında olan böyük bir hissəsindən xəbərsizik. Necə ki, Yer kürəsi tamamilə öyrənilməyib, insan beyni də uzun müddətdir sirlərinin kəşf olunmasını gözləyir. Və mən bu sirləri kəşf edən ilk alim olmağı hər şeydən çox istərdim. – Əlində tutduğu kağız dəstəsinə baxaraq davam etdi. – Bunun üçün gecə-gündüz çalışır, tədqiqatlar aparıram. Haqqında danışacağım eksperiment də bu yolda atdığım növbəti addımlardan sadəcə biridir.

- Əgər insan beynini tamamilə öyrənmək mümkün olsa, onda biz onu rahatlıqla klonlaya və idarəetmə texnologiyasında mühüm irəliləyiş əldə edə bilərik. – texnologiyaların təkmilləşdirilməsi və robototexnika ilə məşğul olan alimlərdən biri sevincək halda yerindən səsləndi.

- Düşünmürəm ki, nə vaxtsa insan beynini kopyalamaq biz insanlara nəsib olar. Hətta beynimizi tamamilə öyrənə bilsək belə onu olduğu kimi klonlaya bilmərik. Bəlkə də siz beyin yarada bilərsiniz, amma ona düşünmək qabiliyyəti verə bilməzsiniz. – Üzünü həmin alimə tərəf çevirərək soruşdu. – Siz elə bir beyin yarada bilərsinizmi o sərbəst olaraq başqa birisini yarada bilsin? – Yerdən cavab gəlmədi. – Belə də bilirdim. Keçək əsas mövzuya. İnsan beyni necə formalaşır? Müşahidə ilə. Körpəlikdən qocalığa doğru, ətraf aləmi müşahidə edərək, gördüklərimiz və eşitdiklərimiz sayəsində günü-gündən inkişaf edir. Körpə bir uşağın beynini düşünək, məsələn. Onun beyni ağ kağız kimidir. Bomboş sətirlər oraya nə yazacağınızı gözləyir. Eynilə disklər kimi, yaddaş kartlarımız kimi. Amma həcmi hədsiz dərəcədə çox olan bu beynin yaddaş kartlarından bir fərqi var. Bir dəfə yazdığını bir daha poza bilmərsən. Əlbəttə, yaddaş pozğunluğu xəstəlikləri istisna təşkil edir. Amma, bir adam yaddaşımı pozub oraya başqa bir şey yazdırdım deyə bilməz. – Bir müddət fasilə verib ətrafına boylandı. Zalda olan səssizlik Robertin tam ürəyincə idi. – Heç düşündünüzmü, biz nəyə görə qatıq ağdır deyirik? Nəyə görə qırmızıya qırmızı, yaşıla yaşıl, anaya ana deyirik? Müxtəlif millətlərdə anasını çağıran uşaq ana mənasına gələn müxtəlif sözlərdən istifadə edir. Sizcə bu hər şeyi izah etmirmi? Körpə ikən beyninə ana sözü hansı dildə yazılıbsa o dildə də uşaq anasını çağırır. Odur ki, mən bu faktdan istifadə etmək qərarına gəldim. Yeni yaratdığım eksperimentin adını “51” qoydum. Təcrübə üçün bizə maksimum üç-dörd aylıq olmaqla əlli körpə lazım olacaq. Onları xüsusi mühitdə, ətraf aləmdən tamamilə təcrid edərək bəsləmək lazımdır. Dediyim kimi, onların kağız kimi tərtəmiz beyinləri var. Onları digərlərindən fərqli öyrədəcəyik. Onlar qatığa qara deyəcəklər, onlar gecəyə gündüz, gündüzə gecə deyəcəklər, iki vur iki deyə soruşduğunuzda onlar beş deyəcəklər. Biz bunu edəcəyik və uğurlu nəticələr alacağımıza inanırıq.

- Belə bir təcrübə nəyə lazımdır? Axı biz qəbul edirik ki, insan beyninə körpə ikən nə yazılsa o da qalacaqdır. Müxtəlif dövlətlərdə yaşayan və rəngləri müxtəlif cür adlandıran insanlar buna danılmaz sübutdur. – professorlardan biri etiraz etdi.

- Doğrudur, amma bizim əsl məqsədimiz bundan ibarət deyil. Biz onları istədiyimiz kimi öyrətdikdən sonra aralarına normal, qatığa ağ deyən bir uşaq əlavə edəcəyik. Əlli uşaqla bu bir uşaq arasında nələrin baş verəcəyini sadəcə zaman göstərəcək. Təcrübənin sonunda cəmiyyət və insan amili arasındakı əlaqəni tamamilə öyrənmiş olacağıq.

- Axı, siz əlli insanın həyatını məhv edəcəksiniz. Onlar bu təcrübədən sonra necə yaşayacaqlar?

- Deyəsən, sizin əcdadlarımızın apardığı amansız eksperimentlərdən xəbəriniz yoxdur. – sərt baxışları ilə təcrübəyə etiraz edən qadına baxaraq dedi. – Faşistlərin 1500 əkiz üzərində apardığı tibbi təcrübələrdən, Stenford eksperimentindən, Qvatemalada Siflis tüğyanından, Çində insanların dözümlülük həddini yoxlamaq üçün onlara “731-ci dəstə” adı altında hansı işgəncələr etdiklərindən məlumatlısınızmı? Bu insanların böyük əksəriyyəti təcrübədən sağ çıxa bilmədi. Amma, biz nə edirik? Biz insanlara virus yoluxdurub, sonra onu sağaltmaq üsullarını tapmağa çalışmırıq. Biz insanlar üzərində kimyəvi silahları sınaqdan keçirmirik. Bəlkə, biz Eqas Monis kimi bu insanların kəllə sümüyünü kəsib beyinin müəyyən hissələrini parçalayaraq beyin şöbələri arasındakı əlaqəni dağıtmağa hazırlaşırıq? Xeyr, biz sadəcə olaraq onlara doğruları deyil, yalnız yalanları öyrədəcəyik. Heç bir həyati təhlükədən söhbət belə gedə bilməz. Hər şey təcrübənin nəticəsindən asılı olacaq. Bəlkə, onlar yenidən digər insanlar kimi normal yaşaya biləcəklər. Nəticələr ürəkaçan olmasa belə biz onların cəmiyyətdən təcrid olunmuş yaşayışını təmin edəcəyik. Ömürlərinin axırına kimi bir ailə kimi birlikdə yaşayacaqlar.
Heç kimdən səs çıxmadı. Hamı heyranlıqla bir-birinin üzünə baxırdı. Professor Robert sualların olmadığını görüb iclası bağlı elan etdi. Hərə öz araşdırmasının dalınca yollandı. Robert isə təcrübə üçün köməkçilərinə göstərişlərini verdi...


ON İL SONRA

Dəyirmi, uzunsov masa ətrafındakı araşdırmaçılar öz aralarında nəsə pıçıldaşır, vaxtlarını keçirməyə çalışırdılar. Kresloların bəziləri on il öncəki iclasdan fərqli olaraq boşalmış, bəzilərində isə mərkəzə yeni qəbul edilən alimlər oturmuşdu. Bir neçə cavan professorları nəzərə almasaq iclas zalı qocalar evinin yemək otağını xatırladırdı. Heç bir başqa işi olmayan bu alimlər artıq dedi-qoduya başlamışdılar. Demək olar ki, hər kəs səbrsizliklə Roberti gözləyirdi. Lakin, bu dəfə onlar yarımçıq qalan araşdırmaları üçün tələsdiklərinə görə deyil, “51” adlı təcrübənin nəticələrini öyrənmək üçün səbrsizlik göstərirdilər. Bu zaman nəticələrdən heç vaxt xəbər tuta bilməyəcək, hansısa dəbdədbəli məzar daşının altında uyuyan kolleqalarını xatırlamağa və onların halına acımağa imkan tapa bilmişdilər.

Robert sağ əlində tutduğu əsaya söykənə-söykənə otağa daxil oldu. Simasında qeyri-müəyyən təbəssüm sezilirdi. Masanın başına keçərək onun üçün ayrılan kresloda əyləşdi. Əsanı yerbəyer etdikdən sonra sol əlində tutduğu vərəqləri masanın üzərinə qoyub səliqəyə saldı.

- Hər şeyin belə sürətlə baş verəcəyini təsəvvür etməzdim. – Dərin bir nəfəslə havanı ciyərlərinə çəkib asta-asta buraxdıqdan sonra sözə başladı. – Düz on il əvvəl, çoxunuzun da bildiyi kimi, bir təcrübə başlatdıq. Əlli kimsəsiz körpə topladıq. Onları xüsusi hazırlanmış bir yerdə, cəmiyyətdən təcrid edərək böyütdük. Onlara baxıcılar tutduq. Bu uşaqlara əsl insan kimi qulluq edib yaşamaq üçün hər şeylə yüksək səviyyədə təmin etdik. Lakin, onların həyatında hər şey tamam əks istiqamətdə davam etdirildi. Və nəticədə indi onlar bizdən tamamilə fərqlənirlər. Belə ki, onlar gündüzlər yatıb, gecələr oyanırlar. Onlar qıza oğlan, oğlana qız deyirlər. Onlar ağı qara görür, qaraya ağ deyirlər. Bir sözlə, onlar bizim bildiyimiz “hər şey”ə “heç nə” deyirlər. – nəfəsini dərib qarşısındakı vərəqlərə göz gəzdirdi. – Və indi, bu əlli uşağın arasına onlarla eyni yaşda olan oğlan uşağı göndərdik. Baş verənlər, sadəcə olaraq, inanılmazdır. Elə ilk gündən oğlanın gecəyarı, onların yataqdan qalxdığı bir vaxtda yatağa girməsi uşaqları təəccübləndirmişdi. Növbəti günlərdə onlar bu oğlanla bir qədər ehtiyatla ünsiyyətə girirdilər. Bir dəfə oğlanlardan biri ondan ağ rəngli köynəyini istəmişdi. Biz özümüz ona bunu etməyi tapşırmışdıq. O isə qara köynəklərindən birini gətirib ona vermişdi. Sonra oğlan digərlərinə də bu hadisəni danışmış, onu dəli adlandırmışdı. Sonrakı günlər də bizim tapşırığımızla onu hərdən sorğu-suala tuturdular. Qarın nə rəngdə olduğunu, 2+2 kimi sadə riyazi hesablamaları, günəşin nə vaxt çıxdığını və sair bu kimi suallar soruşur, onun verdiyi cavabları eşitdikdə daha da əmin olurdular ki, bu oğlan, daha doğrusu onların dili ilə desək qız dəlidir. Beləliklə, onu öz aralarından uzaqlaşdırmağa, ondan gen gəzməyə başladılar.

Bir neçə gündən sonra hər şey yoluna düşməyə başladı. Oğlan hər şeyi öyrəndi. Günəşin Ay olduğunu, atanın ana, ananın ata olduğunu, gündüzlər yatmağı... Artıq o da digər əlli uşaqdan birinə çevrildi. Yalnız bundan sonra uşaqlar ona normal münasibət göstərməyə, aralarına qəbul etməyə razı oldular.

- Bütün bunlardan nə başa düşək? Təcrübənin mahiyyəti nədə idi? – Robertin susduğunu görən “qoca”lardan biri səbrsizliklə soruşdu.

- Bu o deməkdir ki, - Robert təbəssümlə davam etdi, - təcrübəmiz uğurla nəticələnib. Biz sübut etdik ki, cəmiyyət, kütlə aparıcı mövqeyə malikdir. Hətta insan yalan danışsa belə, dediklərini təsdiqləyəcək insanların çoxluğu yalanını doğruya çevirər. Cəmiyyətin rəyi hansısa insanı öldürmüş bir nəfəri cinayətkar da edə bilər, qəhraman da. Odur ki, insanlar necə düşündüyündən asılı olmayaraq cəmiyyətin rəyini nəzərə almağa, ona görə hərəkət etməyə məhkumdur. Fərq etməz, onlar yalan deyir, yoxsa doğru. Əgər sən təksənsə, deməli həm də səhvsən.
Biz daha sonra bu əlli “yalançı”dan birini götürüb əlli normal uşağın yanına yerləşdirdik. Nəticələr eyni olaraq qaldı. Bu “yalançı” doğruları öyrənməyə, ən azı özünü öyrənmiş kimi göstərməyə, şəraitə uyğunlaşmağa başladı.

Onların hər ikisini öz yerlərinə qaytardıqda daha maraqlı nəticələrin şahidi olduq. Hər ikisi başlarına gələni yoldaşlarına danışmağa başladı. Yenidən necə öyrədiliblərsə eləcə də yaşamağa davam etdilər. Təcrübənin sonunda biz bu əlli nəfəri öz daimi yaşayış yerlərində ömürlərinin axırına kimi saxlamaq qərarına gəldik. Minlərlə sağlam, saf almanın içinə atılan bir çürük alma onların hamısını məhv edə bilər.

Ayağa qalxıb əsasını əlinə aldı. – bu təcrübədən həm də bir şey öyrəndik. Cəmiyyət bizim dediklərimizi, dilimizə gətirdiyimiz sözləri dəyişdirə bilər, amma düşüncələrimizi əsla. Körpə ikən beynimizə yazılanları heç nə poza bilməz. Onlar əlverişli şərait yaranan kimi dərhal üzə çıxacaqdır. – otaqda olanları bir-bir süzdükdən sonra çevrilərək zalı tərk etdi.