Δίχως Θεό

by Angelos Terzakis, Άγγελος Τερζάκης

Tο «Δίχως Θεό» του Aγγελου Tερζάκη, που η κριτική το χαρακτήρισε από τα λαμπρότερα δείγματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας (A. Kαραντώνης), όχι απλώς έργο αλλά μαρτυρία (Γ. Xατζίνης), αφηγείται την ιστορία ενός ανθρώπου σκεπτόμενου, επαναστάτη κάποτε, που επιφορτίζεται με την ανατροφή δυό ορφανών ανιψιών του. O Παραδείσης θα αγωνιστεί να τα μεγαλώσει με τις πλατιές αντιλήψεις του, που δεν χωρούν σε δογματισμούς. Tα δυό παιδιά θ' ακολουθήσουν δρόμο περίεργο, αυτόν που ονομάζαμε άλλοτε κακό.

Tο πολυδιαβασμένο αυτό μυθιστόρημα, που ζωντανεύει τη μεσοπολεμική Aθήνα και τον κόσμο της, υφαίνεται -όπως ολόκληρο το έργο του Tερζάκη- πάνω σ' έναν ιστό πλοκής και στοχασμού με άξονα, εδώ, την ανεπίλυτη συνάρτηση ανατροφής και κληρονομικότητας. O Παραδείσης θα πληρώσει με τη ζωή του ένα πείραμα υψηλό...

Genres: Fiction, Classics

407 pages, Hardcover

First published January 1, 1951

About the author

Greek writer of the "Generation of the '30s". He wrote short stories, novels and plays.

He was born in Nafplion in 1907 and lived there until 1915, when he moved to Athens, where he finished school and studied law at the University of Athens. He made his first appearance in Greek literature in 1925 with the short story collection The Forgotten. He took part in the war of 1940 and documented this experience in some of his short stories and especially in his book April. In 1969 he was awarded the prize of Literary Excellence (Αριστείο Γραμμάτων) of the Athens Academy.

He died on 3 August 1979 in Athens.

His son, Dimitri Terzakis, is a noted composer.

Novels
Prisoners (Δεσμώτες, 1932)
The Decay of the Tough Ones (Η παρακμή των Σκληρών, 1933)
The Purple City (Η Μενεξεδένια Πολιτεία, 1937)
Princess Isambo (Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ, 1945)
Journey with Esperus (Ταξίδι με τον Έσπερο, 1946)
The Twilight of Men (Το λυκόφως των ανθρώπων, 1947)
Without God (Δίχως Θεό, 1951)
The Secret Life (Η μυστική ζωή, 1957)
The Novel of the Four (Το Μυθιστόρημα των Τεσσάρων, 1958) (written together with Karagatsis, Myrivilis and Venezis)

Short story collections
The Forgotten (Ο ξεχασμένος, 1925)
Automn SYmphony (Φθινοπωρινή συμφωνία, 1929)
Of Love and of Death (Του έρωτα και του θανάτου, 1943)
April (Απρίλης, 1946)
Affection (Η στοργή, 1944)

Plays
Emperor Michael (Αυτοκράτωρ Μιχαήλ, 1936)
Wedding March (Γαμήλιο Εμβατήριο, 1937)
The Cross and the Sword (Ο σταυρός και το σπαθί, 1939)
Helots (Είλωτες, 1939)
The Master (Ο εξουσιαστής, 1942)
The Great Game (Το μεγάλο παιχνίδι, 1944)
Pure (Αγνή, 1949)
Theofano (Θεοφανώ, 1956)
Night in the Mediterranean (Νύχτα στη Μεσόγειο, 1957)
The Happiness Ransom (Τα λύτρα της ευτυχίας, 1959)
Thomas the Two-Souled One (Θωμάς ο δίψυχος, 1962)
The Ancestor (Ο πρόγονος, 1970)

Reviews

[Paradoxe · Rating 5 out of 5]

Θα μπορούσα, θα ήθελα, θα απολάμβανα να γράψω πάρα πολλά γι' αυτό το βιβλίο. Γιατί δε θα το κανω όμως; Το λάτρεψα. Είναι ένας πολύ διαφορετικός κ συνάμα ίδιος Τερζάκης. Πολύ πέρα απ' το Σοπενάουερ, το Νίτσε, το Ντοστογιέφσκι​. Στα βήματα του αγαπημένου του Ρεμάρκ. Στα βήματα του αγαπημένου μου Σενέκα. Και στα βήματα ενός άλλου συγγραφέα που έχω απορρίψει εδώ κ πολλά χρόνια. Μπορεί δίκαια, μπορεί άδικα. Επειδή όμως όλα τα μυθιστορήματα του Τερζάκη είναι παραβολές των ψυχών που κυοφορεί απ' τα διαβάσματα κι απ' τη ζωή του, επειδή πάντοτε τον ακούω αυτό το λατρεμένο, τολμηρά φιλοσοφικό, βαθυστόχαστο Τερζάκη μου, παίρνω απ' τα χέρια του ένα βιβλίο με σκοπό να το κατακτήσω κι ας είμαι ακόμη αρνητικός για το συγγραφέα του. Το βιβλίο λέγεται ο Επαναστατημένος ανθρωπος κι ο συγγραφέας του Καμύ.

Κατά τ' αλλά ένας Τερζάκης όπως πάντα αντιλυρικός στα συναισθήματα, ζωγράφος αντάξιος ενός Νταλί, χαρακτήρες γεμάτοι με όλα τα συν και τα πλην που είμαστε όλοι φορτισμένοι κι ένα περιβάλλον καθαρά ελληνικό, διαχρονικό, απόλυτα καθηλωτικό για τους ορατούς κι απτούς μακροκόσμους μα και για την τραχιά​ Καβαφική συνάφεια της υπερβολής των πολλών, όσο και για τις γεφυρες που οδηγούν στους περιπάτους μέσα μας.

Δώστε μία ευκαιρία στον Τερζάκη να σας πάει και με αυτό το βιβλίο εκεί που δε θέλετε να πάτε, στον εαυτό σας που λέει βαριέμαι αλλά εννοεί ταραζομαι

[Caterina · Rating 5 out of 5]

Το "Διχως Θεό" είναι , κατά τη γνώμη μου, η απάντηση σε κριτικούς και αναγνώστες που υποστηρίζουν ότι η ελληνική λογοτεχνία δεν παρήγαγε ποτέ "μεγάλα μυθιστορήματα" ισάξια του Δυτικού Κανόνα. Πρόκειται για ένα πολυεπίπεδο, φιλοσοφικό μυθιστόρημα, το οποίο αγγίζει θαρραλέα καίρια ζητήματα, όπως η αναζήτηση του εαυτού μας, η ύπαρξη ή ανυπαρξία του Θεού, το ηθικό χρέος, η κληρονομικότητα (nature or nurture?) κ.α. Δεν λείπει, βέβαια, και το κοινωνικοπολιτικό σχόλιο (ας μην αμελήσουμε ότι το έργο κυκλοφόρησε το 1951 και διαδραματίζεται από τα μέσα της δεκαετίας του '30 έως την εισβολή των Γερμανών στην Πολωνία, Σεπτέμβριο του '39): οι διωγμοί των κομμουνιστών από τη δικτατορία Μεταξά, η άνοδος του φασισμού στη Γερμανία, η Αθήνα που ακόμα δεν είχε μεταβληθεί σε μεγαλούπολη, και η μικρή κοινωνία της θύμιζε χωριό, η θέση της γυναίκας (καμία γυναίκα δεν εργάζεται, εκτός από τη σύντομη παρουσία της Ρίτας στο βιβλιοπωλείο, ενώ δεν λείπουν και τα σεξιστικά σχόλια από το στόμα αρνητικών χαρακτήρων - "τι να τα κάνεις τα γράμματα; τα γράμματα είναι για τις άσχημες.")

Και είναι κι αυτός ο αξέχαστος πρωταγωνιστής, ο Μιχάλης Παραδείσης, ένας άνθρωπος που "δεν χωρά πουθενά", που απέρριψε από νωρίς τη δυσλειτουργική οικογένειά του, αλλά ανέλαβε να μεγαλώσει τα ορφανά παιδιά του νεκρού αδελφού του, επιχειρώντας να εφαρμόσει ένα επίδοξο "κοινωνικό πείραμα": να μεγαλώσει δύο "καινούργιους" ανθρώπους με πλήρη ειλικρίνεια και ελευθερία. Ο ίδιος αναζητά τον Θεό σε όλη τη διάρκεια του έργου, ενώ περνά από διάφορες ψυχολογικές και ιδεολογικές μεταπτώσεις (ένθερμος, αλλά ανέντακτος ιδεολόγος της επανάστασης στην αρχή, σχεδόν αναρχικός, απογοητευμένος διανοούμενος προς το τέλος). Ο κύκλος του υπαρξιακού τρόμου κλείνει με έναν ανομολόγητο, αλλά πολύ βαθύ έρωτα, όπου λίγες σπαρακτικές σκηνές αρκούν για να καταλάβει ο αναγνώστης την ένταση της αγάπης ανάμεσα σε δύο καταδικασμένα πλάσματα.

Η γραφή του Τερζάκη είναι ατμοσφαιρική, σχεδόν υπνωτική, οι περιγραφές μιας Αθήνας άγνωστης σε εμάς, αλλά τόσο οικείας, μου εντυπώθηκαν στη μνήμη, όπως και ένα σωρό λεπτομέρειες που ανασυνθέτουν την εικόνα της εποχής: τα ψώνια σε δυχτάκι, το λεωφορείο που έκανε μισή ώρα από την Ακαδημίας για να φτάσει στην Αγία Παρασκευή (τώρα κάνει περισσότερη ώρα!), τα βόρεια προάστεια ως προορισμός καλοκαιρινών διακοπών κ.α.

[Dionisis Karachalios · Rating 4 out of 5]

Το ύφος γραφής του συγγραφέα είναι απλώς εξαιρετικό.Μία ιστορία έρωτα και θανάτου όπου ο πρωταγωνιστής βρίσκει την "δικαίωση" που θα ταιριάζε στην ιδιοσυγκρασία του,οι διάλογοι είναι τόσο ρεαλιστικοί που ρέουν με φυσικότητα και η ψυχογράφηση πολύ πέτυχημενη των χαρακτήρων.Όσο για το φινάλε του βιβλίου είναι λίγο πικρό!

"Μα δεν το καταλαβαίνεις λοιπόν ότι αναζητώ το Θεό ακριβώς επειδή φοβάμαι ότι δεν υπάρχει"

[Mary · Rating 4 out of 5]

Η ιδιαίτερη αφήγηση, το ύφος"μαρτυριας" και μια εύστοχη παρουσίαση κοινωνικοπολιτικων δεδομένων συνθέτουν ένα από τα καλύτερα βιβλία που θεωρώ έχει να επιδείξει η νεοελληνική λογοτεχνία. Είναι εξαιρετικό πως καταφέρνει ο Τερζάκης να δέσει τον αναγνώστη με τον κεντρικό του ήρωα -πράγμα που με είχε εντυπωσιάσει και στην "Μενεξεδένια Πολιτεία".Και εδω, θα συναντήσει κανείς χαρακτήρες καρικατούρες ή πρότυπα, αν μπορεί να τεθεί κατά αυτόν τον τρόπο που αναδεικνύουν με εντυπωσιακό τρόπο το νόημα και τις ιδέες που θέλει να περάσει ο συγγραφέας Το βιβλίο πέραν των πολιτικών μηνυμάτων που κρύβει, νομίζω έχει περισσότερο φιλοσοφικό προσανατολισμό. Έτσι λοιπόν συναντάμε την κινητήρια δύναμη--καθώς θα έλεγε και ο Φρόιντ- του φόβου του θανάτου να συνυπάρχει αρμονικά με την επανάσταση σε όλες τις δυνατές εκφάνσεις της, τον έρωτα και την θρησκεία. Σίγουρα αξίζει.

[Nikos · Rating 5 out of 5]

Είχα ενθουσιαστεί με την γραφή του Τερζάκη με την "Μενεξεδένια Πολιτεία" και εδώ όχι απλά με επιβεβαιώνει,αλλά με κάνει και να μετανιώνω που δεν το είχα διαβάσει νωρίτερα το συγκεκριμενο.Απίστευτο βιβλίο με διδάγματα ζωής μέσα απο μια όμορφη πλοκή και "ταξιδιάρικη" αφήγηση.Τετοιες εικονες μιας "ξεγνοιαστης" Αθήνας δεν εχω βρει πουθενα ουτε προκειται να βρω πιστευω,σιγουρα ουτε στην πραγματικη ζωη,αλλα ουτε και στα βιβλια που αναφερονται σ' αυτην και στις παλαιοτερες εποχες της.

[Antonio Papadourakis · Rating 4 out of 5]

Ο ήρωας, ο Μιχάλης Παραδείσης, είναι ένας ιδεαλιστής αν και τον τραβάει η υλιστική ιδεολογία της αριστεράς. Βρισκόμαστε στη δεκαετία του '30 στην Αθήνα και ήδη μαίνεται ο ισπανικός εμφύλιος, ενώ είναι σχεδόν βέβαιη η έλευση του παγκόσμιου. Όλη του ή ζωή είναι ένας αγώνας για το καλό αλλά τελικά συντρίβεται, παρασέρνοντας μαζί του και τα υιοθετημένα ανήψια του.
"Οι άνθρωποι, βλέπεις, έτσι είναι πάντα: εκεί που λές να τους σιχαθείς, σου παρουσιάζουν αναπάντεχα μια ωραία πλευρά τους."
"Οι ψυχές των ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους, οι ψυχές που πέρασαν από τον κόσμο τούτο θυσιασμένες από κουταμάρα τους χιλιάδες χρόνια τώρα, ξεσηκώνονται.... Σηκώνονται στο πόδι. Γιατί; Γιατί εκεί που πήγαν, είδανε πως δεν υπάρχει τίποτα. Μηδέν! Η ψυχή τους αναστατώθηκε λοιπόν, δεν λένε πια να ησυχάσουν μέσα στο χώμα."

[Hera · Rating 5 out of 5]

Ο Άγγελος Τερζάκης είναι φανταστικός. Μεσα απο τη ζωη του ήρωα του και των προσώπων που τον περιτριγυρίζουν αφηνει να ξετυλίχτουν οι συνέπειες της ιδεολογιας τους. Αποτέλεσμα του να αφιερωνεσαι στο μαρξισμό η μεταμοντερνισμο? Μια ζωη χωρις θεο, και οπως ειπε ο Βλαγκης μεσα στο μυθιστόρημα "εσυ δεν εχεις ζωη"- "ζωη αστοχημενη" οπως συλλογίζεται ο πρωταγωνιστης Παραδεισης. Κενταει ο Τερζακης. Σίγουρα μεσα στα δεκα καλύτερα βιβλια που εχω διαβασει. Το προτεινω ανεπιφύλακτα

[Γιώργος Λιαδής · Rating 3 out of 5]

Διάβασα πολλά εγκωμιαστικά σχόλια για το βιβλίο αυτό πριν το αρχίσω. Ήξερα πως πρόκειται για την ιστορία ενός νέου που είναι άθεος και επαναστάτης και όσο περνάν τα χρόνια αλλάζει πεποιθήσεις - μάλιστα φοβόμουν πως αυτό θα με έκανε να αντιπαθήσω το βιβλίο αφού εγώ είμαι άθεος και γενικά αριστερός.
Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο μακριά από την αλήθεια.
Ο πρωταγωνιστής μόνο στις τελευταίες σελίδες περνάει από το να είναι άθεος στο να αναρωτιέται μήπως υπάρχει θεός και μάλιστα αφού έχει μάθει πως έχει ένα πρόβλημα υγείας. Όσον αφορά στα πολιτικά του φρο��ήματα, είναι σαφές πως δεν έχει επαναστατικές διαθέσεις στο τέλος, αλλά αυτές δεν τις είχε και ποτέ - έγραφε για επαναστάσεις, ο ίδιος ήταν πάντοτε πράος και καταδεχτικός σε βαθμό ανοησίας. Οι πρώην σύντροφοί του ζωγραφίζονται με τα μελανότερα χρώματα, αλλά ο ίδιος παραμένει ανθρωπιστής μέχρι το τέλος. Είναι δηλαδή, μια κριτική του τρόπου που προσπάθησαν να εφαρμόσουν τον κομμουνισμό ή έστω την επανάσταση του προλεταριάτου, μαζί με τον λαό και όλοι οι ψεύτες και οι κηφήνες αλλά όχι μια κριτική των αρχών του κομμουνισμού.

Ίσως άλλοι αναγνώστες να πρόσεξαν καλύτερα και να κάνω λάθος, αλλά δεν έχει σημασία. Το βιβλίο αυτή την αίσθηση μου έδωσε και δεν με πείραξε καθόλου, δεν είναι επιθετικό, δεν λέει στους ανθρώπους πως κάνουν λάθος που πιστεύουν αυτό πυο πιστεύουν - αντίθετα, θα θεωρούσα παράλογο να μην μου δείξει την αλλαγή του ανθρώπου μέσα στα χρόνια - αν δεν υπάρχει εξέλιξη του χαρακτήρα, για ποιόν λόγο γράφτηκε το βιβλίο; Στο τέλος ταυτίστηκα με τον ήρωα, αντί να τον αντιπαθήσω.

Ίσως να είμαι ένας Παραδείσης κι εγώ ή να γίνω στο μέλλον.

Τότε λοιπόν, γιατί η μέτρια κριτική;

1. Το βιβλίο δίνει πάρα πολύ χρόνο σε πράγματα που δεν είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, στην εποχή της νεότητας του Παραδείση, αλλά όχι τόσο στο τέλος, στην εξέλιξη των δύο ανηψιών των οποίων είναι ο κηδεμόνας. Θεωρητικά το μυθιστόρημα γράφτηκε για να μας δείξει την αλλαγή του Παραδείση όταν έγινε κηδεμόνας, αλλά τα ανίψια του, η πηγή όλων των αλλαγών, τα γνωρίζουμε ελάχιστα, προς το τέλος. Έπειτα, ιδιαίτερα το αγόρι, κάνει κάτι που δεν δικαιολογείται από το κείμενο, είναι τελείως αψυχολόγητο και είναι καταλυτικό για την ιστορία.
Το δε κορίτσι δεν κάνει κάτι κακό με βάση τα σημερινά δεδομένα και η κριτική που της προσάπτει είναι εξαιτίας των ξεπερασμένων ηθών της μεταπολεμικής περιόδου, τότε που γράφτηκε το βιβλίο. Κατανοητό αυτό, ο Τερζάκης δεν θα μπορούσε να προβλέψει την ηθική του μέλλοντος, αλλά αναρωτιέμαι, που βρίσκεται τελικά η διαχρονικότητα ενός μυθιστορήματος;

2. Η γραφή είναι ωραία και στρωτή μέχρι που αντιλαμβάνεται κανείς ένα μοτίβο σε πάρα πολλές προτάσεις.
"Άκουγε τα βήματα του θείου του ορμητικά, βροντερά, απελπισμένα".
"Τίποτα δεν είχε απομείνει από την παλιά της γοητεία, την φυσική, την πρώιμη".
"Η στάση του ήταν παθητική, αποκαμωμένη".
Με λίγα λόγια, στο τέλος πολλών προτάσεων, υπάρχει μια χούφτα επίθετα, άλλες φορές δύο, άλλες τρία, ξανά και ξανά και ξανά, που κάνουν το μυθιστόρημα αργό και βαρετό. Δεν είναι τόσο παλιό το βιβλίο, εκδόθηκε το '51, ώστε να περιφρονεί τόσο πολύ την λογοτεχνική αφαίρεση. Γενικά, ενώ προσπαθεί τόσο πολύ να γίνει ένα ψυχογράφημα του ονειροπόλου Παραδείση που τον συντρίβει η πραγματικότητα, είναι ταυτόχρονα λίγο ξένο, δεν ήρθα πραγματικά σε επαφή με τον Παραδείση, ήταν πάντοτε απόμακρος.
--------------------------------------
Γενικά, είναι ένα βιβλίο που, με όσα ξέρω σήμερα, αν γύριζα πίσω στον χρόνο θα επέλεγα να το διαβάσω αλλά από την στιγμή που το διάβασα δεν θα το ξαναπιάσω στα χέρια μου.

[Leniw · Rating 4 out of 5]

Ο Τερζάκης είναι σίγουρα ένας από τους αγαπημένους μου συγγραφείς.
Υπερβολικά μελαγχολικός με όμορφες περιγραφές και υπέροχους χαρακτήρες.
Με ταξιδεύει σε μια Αθήνα που δεν έχω γνωρίσει. Θα ήθελα να έχω γεννηθεί νωρίτερα και να έχω υπάρξει μέσα στην πόλη που περιγράφει η οποία δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή.