Οι αιτίες της παρακμής της σύγχρονης Ελλάδας

by Παναγιώτης Κονδύλης

Η δραματικότητα της εθνικής κρίσης που βιώνουμε έχει προκαλέσει μιά βαθύτερη και υγιή ανάγκη αναστοχασμού της πορείας της Ελλάδας. Το κίνητρο αυτής της εθνικής ενδοσκόπησης είναι προφανώς η αυτογνωσία, η κατανόηση του πώς φτάσαμε ως εδώ, τί και πώς πετύχαμε, σε τι και γιατί αποτύχαμε.

Σε τέτοιες στιγμές, η καταφυγή σε στοχαστές μεγάλου βεληνεκούς είναι αναγκαία και λυτρωτική. Μας βοηθά να δούμε τις αδρές και ουσιώδεις γραμμές. Μας προσφέρει γενικότερα ερμηνευτικά σχήματα με τα οποία μπορούμε να συμφωνήσουμε ή να διαφωνήσουμε, αλλά πάντως μας αναγκάζουν να σκεφτούμε.

Ο Παναγιώτης Κονδύλης (1943-1998) είναι κατά γενική αποδοχή ένας απ' τους σημαντικότερους διανοητές της σύγχρονης Ελλάδας και το έργο του αποτελεί πολύτιμη κληρονομιά για στοχασμό και διάλογο.

'Ετσι οι εκδόσεις "Θεμέλιο" εκδίδουν και πάλι ένα σημαντικό κείμενό του, το οποίο από τη δημοσίευσή του μέχρι σήμερα αποτέλεσε σταθερή αναφορά για την κατανόηση της νεότερης Ελλάδας. Πρόκειται για την εισαγωγή στην ελληνική έκδοση του βιβλίου του, "Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού. Από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή και από το φιλελευθερισμό στη μαζική δημοκρατία", που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1991 από τις εκδόσεις μας με τον τίτλο "Η καχεξία του αστικού στοιχείου στη νεοελληνική κοινωνία και ιδεολογία". Στην πραγματικότητα ήταν ένα αυτάρκες ξεχωριστό δοκίμιο, με το όποιο ο συγγραφέας ήθελε να παρέμβει σε μια επίσης δύσκολη στιγμή της χώρας. Γι' αυτόν το λόγο προχωρήσαμε στην αυτοτελή έκδοσή του.

Αλλά επίσης και γιατί πιστεύουμε πως η επανέκδοση σε εύχρηστη και οικονομική μορφή επιβάλλεται. Η σφαιρικότητα και η διορατικότητα της ανάλυσης αποτελεί συμβολή στη δημόσια συζήτηση που διεξάγεται σήμερα στην Ελλάδα για την Ελλάδα.

Genres: Philosophy, Greece

69 pages, Paperback

First published April 1, 2011

About the author

Ο Παναγιώτης Κονδύλης (17 Αυγούστου 1943 – 11 Ιουλίου 1998) ήταν Έλληνας φιλόσοφος, συγγραφέας και μεταφραστής. Έγραψε κυρίως στα γερμανικά και μετέφραζε ο ίδιος τα βιβλία του στα ελληνικά.

Γεννήθηκε το 1943 στο Δρούβα Ηλείας στην Αρχαία Ολυμπία. Πήγε στο δημοτικό σχολείο της Νέας Ερυθραίας και στη συνέχεια στο γυμνάσιο της Κηφισιάς. Σπούδασε κλασική φιλολογία και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών καθώς και φιλοσοφία της μεσαιωνικής και σύγχρονης και νεότερης ιστορίας και πολιτικής επιστήμης στα Πανεπιστήμια της Φρανκφούρτης και της Χαϊδελβέργης. Το 1977 του απονεμήθηκε ο τίτλος του διδάκτορα από το πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης για την - υπό την επίβλεψη του Ντίτερ Χένριχ - διδακτορική διατριβή του με τίτλο "Η γένεση της διαλεκτικής: Μια ανάλυση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της πνευματικής ανάπτυξης των Χαίλντερλιν, Σέλλινγκ και Χέγκελ έως το 1802" (γερμ. Die Entstehung der Dialektik. Eine Analyse der europäischen Aufklärung und der geistigen Entwicklung von Hölderlin, Schelling und Hegel bis 1802).

Εξαιρετικοί Γερμανοί ιστορικοί όπως ο Βέρνερ Κόνζε και ο Ράινχαρτ Κόσελεκ, υπήρξαν σημαντικές καθοδηγητικές επιρροές κατά την περίοδο διαμόρφωσης της σκέψης του στην Χαϊδελβέργη. Στην συνέχεια, ο Παναγιώτης Κονδύλης επικεντρώθηκε στις Διεθνείς Σχέσεις και την Στρατηγική Σκέψη και την κοινωνική φιλοσοφία.

Reviews

[roz_anthi · Rating 3 out of 5]

Μία σύντομη ματιά πάνω σε όλα εκείνα που μας έφεραν στο σημείο να θεωρούμε τα πάντα σε αυτή τη χώρα προβληματικά. Η βασική θέση που προβάλλει είναι ότι η Ελλάδα, από τη σύστασή του κράτους της μέχρι σήμερα, δεν κατόρθωσε ποτέ να αποκτήσει μια πραγματικά αστική τάξη δυτικού τύπου, κάτι που θα βοηθούσε στην ανάπτυξη του κρατικού μηχανισμού και της οικονομίας και θα οδηγούσε στην φυσική όξυνση των ταξικών αντιθέσεων, αλλά, αντίθετα, πέρασε βίαια από τους τσιφλικάδες και τη μοναρχία σε μία πελατειακή δημοκρατία, όπου ποτέ δεν έπαψαν να ισχύουν οι άγραφοι νόμοι της πατριαρχικής υπαίθρου.

Οι ιδέες του Κονδύλη, διατυπωμένες το 1991, σήμερα αποτελούν εντελώς κοινό τόπο, χωρίς να είμαι σε θέση να γνωρίζω εάν στην εποχή τους διεκδικούσαν περισσότερα εύσημα πρωτοτυπίας, σε πολλά σημεία με βρίσκουν σύμφωνη. Παρά το ότι καταφεύγει συχνά σε γενικευτικές διατυπώσεις και βερμπαλίζει ασύδοτα, αποτελεί μια βοηθητική εισαγωγή για όποιον ενδιαφέρεται για την ιστορία του Ελληνικού κράτους και των κοινωνικών ομάδων που καθόρισαν την εξέλιξή του.

[George · Rating 5 out of 5]

Αυτά τα βιβλία πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία κ πανεπιστήμια. Σε βάθος 200 χρόνων αναλύει με μεγάλη διεισδυτικοτητα όλες τις παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας και με την σωστή ορολογία που χρησιμοποιεί σε αφήνει άναυδο για το πόσο εμφανή είναι αυτά τα στοιχεία ακόμα και σήμερα. Must read

[Michael Kotsarinis]

Ένα κείμενο που παραμένει επίκαιρο καθώς ακολουθεί την ιστορική εξέλιξη ή μάλλον την απουσία γνήσιου αστικού στοιχείου στη χώρα και τις κοινωνικές, πολιτικές και εν τέλει οικονομικές συνέπειες που είχε αυτή η απουσία και ο τρόπος που καλύφθηκε το κενό από την νεοελληνική κοινωνία.

[Stefanos Baziotis · Rating 5 out of 5]

A Greek review followed by an English translation.

Πρόκειται γιὰ ἕνα ἀσύλληπτο δοκίμιο. Τὸ ἔχω διαβάσει ἤδη τρεῖς φορές! Τὸ συγκαταλέγω ὄχι μόνο στὰ καλύτερα δοκίμια γιὰ τὴν νεότερη Ἑλλάδα (συμπεριλαμβάνοντας καὶ ξένους συγγραφεῖς), ἀλλὰ καὶ στὰ καλύτερα δοκίμια ποὺ ἔχω διαβάσει ποτὲ σὲ ὁποιοδήποτε θέμα. Σὲ καμία περίπτωσι δὲν εἶναι ἕνα εὔκολο κείμενο· ὁ Κονδύλης γράφει πυκνά, μὲ μακρὲς προτάσεις καὶ δύσκολες λέξεις. Αὐτὸ σὲ ἀναγκάζει νὰ «κατεβάσῃς ταχύτητα» γιὰ νὰ μπορέσῃς νὰ ἀπορροφήσῃς αὐτὸ τὸν χείμαρρο ἀναλύσεων καὶ ὀπτικῶν. Γιατὶ ὁ Κονδύλης δὲν σπαταλᾶ οὔτε μιὰν ἀράδα! Ἐδῶ δὲν ἔχουμε οὔτε πολυλογία, οὔτε ἐξυπνακισμούς (γκουχ γκουχ «Ἡ Δυστυχία τοῦ νὰ εἶσαι Ἕλληνας»...), κανένα φίλτρο καὶ καμία διάθεσι τοῦ Κονδύλη νὰ κολακεύσῃ (οὔτε καὶ νὰ προκαλέσῃ) τὸν ἀναγνώστη. Μέσα σὲ 45 σελίδες, ἀποδομεῖ τὴν ἱστορία, τὶς ἰδεολογίες, τὰ πολιτικὰ θεμέλια, καὶ τὶς παθογένειες τῆς νεότερης Ἑλλάδος. Θὰ τὸ ξαναπῶ· ὅλα αὐτὰ σὲ 45 σελίδες! Νομίζω πὼς ὅποιος καταφέρει νὰ συλλάβῃ αὐτὸ τὸ ἐκπληκτικὸ κείμενο, θὰ ἀποκτήσῃ μία κατανόησι τῆς Ἑλλάδος ποὺ λίγοι νεοέλληνες ἔχουν.

Θὰ κλείσω μὲ τὸ προφανές: ὁ Κονδύλης εἶναι ἐγκληματικὰ ὑποτιμημένος στὴν Ἑλλάδα. Πιστεύω πὼς αὐτὴ ἡ τεράστια προσωπικότητα θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι θεμέλιο τῆς συλλογικῆς συνείδησης, ἀλλὰ ἀντ' αὐτοῦ τὸν σπρώχνουμε σταθερὰ πρὸς τὴν ἀνυπαρξία.

---

This is an inconceivably magnificent essay. I have already read it three times! I include it not only in the best essays ever written on Modern Greece, but also in the best essays ever written on any topic. In no case is it an easy read; Kondyllis writes densely, with long clauses and difficult words. This forces you to slow down to be able to absorb the torrent of analyses and perspectives. Because Kondyllis doesn't waste a single line! There's no verbosity here, nor any pretentious (cough... like "On the Unhappiness of Being Greek"), no filter; Kondyllis is in no mood to pamper (or provoke) the reader. In 45 pages, he deconstructs the history, ideologies, political foundations, and the structural weaknesses of Modern Greece. I repeat: he manages to cover all these within 45 pages! I think that if someone manages to comprehend this incredible text, they will gain an understanding of Greece that few Modern Greeks have.

I'll finish with something obvious: Kondyllis is criminally underrated in Greece. I believe that this great personality should have been a foundational part of our collective consciousness, yet we're pushing him towards non-existence.

[Eleni · Rating 1 out of 5]

Πέρα από το αφόρητα ελιτίστικο ύφος, ο τρόπος σκέψης εκπέμπει το σύνδρομο του βαλκάνιου φτωχού συγγενούς, που δεν θα γίνει ποτέ αληθινή Ευρώπη. Συγκεκριμένα η ανάλυση για τον ελληνοκεντρισμό είναι σωστή, αλλά αυτό και το έχουμε διαβάσει χίλιες φορές και δεν είναι αρκετό.

[Hristos Dagres · Rating 5 out of 5]

To δοκίμιο αποτελεί κατά βάση μια αρκετά εμπεριστατωμένη, αν και ιδεολογικά μονομερής, κριτική στις άρχουσες ελίτ (όχι μόνο πολιτικές και οικονομικές αλλά επίσης και στον τομέα της διανόησης και των ΜΜΕ) και τον τρόπο με τον οποίο παρέσυραν τη χώρα σε μία ατελείωτη δίνη η οποία συνεχίζει να παρασέρνει ,στο όνομα της ευμάρειας, του καταναλωτισμού και του φιλελεύθερου εκτσογλανισμού, τη χώρα προς το βυθό.

Η κριτική είναι αρκετά εναργής και διεισδυτική ως προς το "τι" συμβαίνει και εν μέρη πλήρης ως προς το "γιατί", όταν αναφέρεται σε γεγονότα της πραγματικότητας (ιστορία, γεωγραφία, κλίμα) που έπαιξαν το ρόλο τους στην εξέλιξη των πραγμάτων. Όπως για παράδειγμα όταν χαρακτηρίζει ψευδές τον όρο "αστική" τάξη για την Ελλάδα, εφόσον δεν κάλυπτε κάποιες αρχές που ο ίδιος θέτει ως απαράβατες για να έχει εννοιολογική καθαρότητα ο όρος. Βέβαια, όπως ξεδιπλώνει τις επιμέρους παραμέτρους του εννοιολογικά "καθαρού¨όρου, ουσιαστικά προκύπτει ότι η Ελλάδα (και πολλές άλλες χώρες ακόμη και της δυτικής Ευρώπης) ποτέ δεν θα ήταν να δυνατόν να έχουν "αστική" τάξη γιατί ποτέ δεν πρόκειται να βρεθούν στο χωροχρονικό περιβάλλον που προκάλεσαν τη γένεση της εννοιολογικά καθαρής "αστικής" (δλδ, καπιταλιστικής) τάξης.

Αν χρησιμοποιήσουμε τα ίδια εργαλεία "ιδεολογικής ανατομίας" που χρησιμοποιεί (ορθά, κατά κανόνα) ο Κονδύλης στην ίδια του τη σκέψη θα δούμε ότι στο βάθος κρύβεται μια δική του (ανομολόγητη) ψυχολογική ανάγκη να υψώσει το "καθαρό" πρότυπο του αστισμού που έχει στο μυαλό του (αμφίβολο εάν ακόμη και η Γερμανία ή η Μ. Βρετανία μπορούν να το ικανοποιήσουν πρακτικά) σε ενός είδους άφατης κοσμικής "ιερότητας", ένα κοσμικό τοτέμ του Μοντερνισμού/Διαφωτισμού, ως το απόλυτο "τέλειο" της ανθρώπινης νόησης που ξεπέφτει σε "ψευτοαστισμό", όπως αφήνει να εννοηθεί για τη μαζικοδημοκρατία/μεταμοντερνισμό. Το αποτέλεσμα είναι αφενός ένας μάλλον ρηχός ηθικισμός (αποθέωση της προτεσταντικής οικονομίστικης ψευδο-ηθικής: σκληρή δουλειά-στέρηση-αποταμίευση-συσσώρευση-ανταμοιβή). Ο άξονας αυτός ενώ κρύβει κάποιες σημαντικές αλήθειες, είναι ψευδές ότι συνδέεται αποκλειστικά με τον αστισμό ή ότι εκτός από αναγκαία ήταν και ικανή συνθήκη για την "μεγάλη παρέκκλιση" της παγκόσμιας κυριαρχίας της Δ. Ευρωπής για περίπου 2 αιώνες. Παραπλήσιες αρχές για την ανάγκη σκληρής δουλειάς, για την αποφυγή χρεών, τη δημιουργία και την υστεροφημία βρίσκονται στις περισσότερες προ-αστικές κουλτούρες (αυτό που περιφρονητικά χαρακτηρίζει "πατριαρχικά μοντέλα"), ξεκινώντας από τις φτωχότερες ελληνικές αγροτικές κοινότητες αλλά και λίγο-πολύ σε όλη τη μεταπρατική εμπορική προ-επαναστατική τάξη και μάλιστα χωρίς να ξεπέφτουν στην ολοκληρωτική αποθέωση της δυτικής πλεονεξίας ως το άπαν της προόδου.

Το μονοδιάστατο μοντέλο εννοιολογικής καθαρότητας έχει και κάποιες - λιγότερο ή περισσότερο χτυπητές - παρενέργειες. Καταρχάς, ο ρηχός ηθικισμός αφήνει πολύ βολικά εκτός της κουβέντας κάποια σημεία που έπαιξαν σημαντικότερο ρόλο στην (πρόσκαιρη) κυριαρχία του δυτικού αστισμού από τον άξονα σκληρή δουλειά-στέρηση-συσσώρευση. Μένουν εκτός εξίσωσης στοιχεία όπως η δουλοκτησία, η αποικιοκρατία και η συσσώρευση πλούτου από τις αποικίες, η τοκογλυφία και τα χρηματοπιστωτικά "προϊόντα" κ.α. Επίσης η αναγόρευση του εννοιολογικά καθαρού τοτέμ του αστισμού ως το αγλάϊσμα της προόδου, οδηγεί σε απόλυτη εξ'αρχής απόρριψη οτιδήποτε άλλου προκύψει: αν ακολουθεί διαφορετικές αρχές τότε είναι "οπισθοδρομικό" και ανάξιο λόγου (έτσι πολύ βολικά απορρίπτει καταρχήν ολόκληρο τον ελληνοβυζαντινό πολιτισμό χωρίς δεύτερη κουβέντα), ενώ αν εναγκαλίζονται τον δυτικό (καθαρό) αστισμό, τότε κατηγορείται για μιμιτισμό, απουσία πρωτοτυπίας και αδυναμία προσέγγισης του απόλυτου πρωτότυπου (καθώς είναι αδύνατον να αντιγραφούν πλήρως οι χωροχρονικές συνθήκες που προκάλεσαν τη γέννηση του).

[Achilleas · Rating 5 out of 5]

Σύντομο.
Πλήρες.
Ακριβές.
Κοφτερό σαν ξυράφι.

Εξαιρετική αποτίμηση της κατάστασης από τον Παναγιώτη Κονδύλη. Δυστυχώς δεν έχει αλλάξει τίποτα από την πρώτη έκδοση του βιβλίου έως και σήμερα στην Ελλάδα.

[Stavros Gioldasis · Rating 5 out of 5]

Ο χώρος της επισκόπησης μένει ανοιχτός για μελλοντικό essay. Οποιαδηποτε σύντομη περιγραφή θα αδικούσε κατάφωρα το μνημειώδες δοκίμιο.

[Eirini Zazani · Rating 3 out of 5]

Πλέον αυτά που αναφέρει είναι γνωστά, αλλά ακόμα είναι ζητούμενα στη σχολική εκπαίδευση που κινείται στα γνωστά ελληνοκεντρικά πλαίσια.

[Nick Argiriou · Rating 4 out of 5]

Το δοκίμιο αυτό εκδόθηκε το 1991 ως πρόλογος ενός βιβλίου για τη γενικότερη παρακμή της αστικής τάξης στον κόσμο, όμως στο σύνολό του όσα γράφτηκαν ήδη τότε ισχύουν και σήμερα. Κάποιες απόψεις τις έχουμε επεξεργαστεί με την τελευταία κρίση από το 2010, όμως κάποια σημεία του ήταν καινούρια για μένα (θα έλεγα αναλογία 50-50), πράγμα που έκανε αυτό το βιβλιαράκι ενδιαφέρον. Η γλώσσα πολύ πυκνή και μελετημένη, και ίσως λίγο δύσκολη, αλλά σε μένα βγήκε, φαντάζομαι το γενικότερο αναγνωστικό κοινό θα το βρει ιδιαίτερα δύσκολο. Βάζω 4*, γιατί είναι πραγματικά καλό, αλλά αν έβαζα βαθμολογία για την χρησιμότητά του θα έβαζα 3*.

[N avouris · Rating 4 out of 5]

Άποψη για την ελληνική αστική τάξη