Het laatste hoofdstuk

by Knut Hamsun, Annie Romein-Verschoor (translator)

Het laatste hoofdstuk draagt duidelijk sporen van Hamsuns pessimisme, scepticisme en cultuurkritiek, al mondt deze roman ten slotte uit in een overlevingssituatie. Het verhaal speelt in een sanatorium en is ook vanwege een aantal andere verwante aspecten en achtergronden vergeleken met Der Zauberberg (De toverberg) van Thomas Mann, een groot bewonderaar van Hamsun.
Het, als altijd bij Hamsun, sterk en strak gecomponeerde boek heeft een vijfvoudig thema: het eeuwige zwerverschap van de mens; het zich overal en steeds weer manifesterende verval van waarden; de doodsproblematiek die ook door de titel wordt uitgedrukt, geconcentreerd in de figuur van Leo Magnus, bijgenaamd de Zelfmoordenaar, die zich toch steeds weer aan het leven vastklampt; tegenover de doodsthematiek de drang tot zelfbehoud. Het geheel wordt overkoepeld door het sociale thema: de tegenstelling tussen de verderfelijke steedse cultuur en de gezonde cultuur van de boer.
De hoofdintrige van de roman wordt gevormd door de dramatische liefdesperikelen van Julie d’Espard, die doelbewust een man en een beschut bestaan tracht te vinden voor haar zelf en - in een later stadium - ook voor haar kind, dat verwekt is door de man die wordt doodgeschoten door zijn rivaal Daniël.

Genres: Fiction, Classics

387 pages, Paperback

First published January 1, 1923

About the author

Novels of Norwegian writer Knut Hamsun (born Knud Pedersen), include Hunger (1890) and The Growth of the Soil (1917). He won the Nobel Prize for literature in 1920.

He insisted on the intricacies of the human mind as the main object of modern literature to describe the "whisper of the blood, and the pleading of the bone marrow." Hamsun pursued his literary program, debuting in 1890 with the psychological novel Hunger.

Reviews

[Ana · Rating 3 out of 5]

A book of infinite sorrows. Magnus is a very interesting person and his faith is without doubt worth reading the whole book. The rest is kind of predictable, except the ending which deserves all the three stars and the death of one character which I still don't understand as it seemed like this character's death happened just for the sake of it, just because that character was hated by the other characters for reasons I again don't understand. The last 5 pages and Magnus and Moss's conversations are better than most of the book as their quarrels sometimes made more sense than some of the actually surprisingly absurd events. All in all enjoyable, was curious about the ending as I expected it to be out of the ordinary and loved the eerie vibe throughout the book. Kind of recommended for patient readers who can ignore some flaws in order to see something greater in the stories of the guests of the Torahus sanatorium.

[Vygandas Ostrauskis · Rating 4 out of 5]

Taip jau sutapo, kad vieną po kitos perskaičiau dviejų klasikų knygas – amerikiečio Steinbeko ir norvego Hamsuno. Šiek tiek gaila, kad taip gavosi, nes labai dažnai norisi po vidutinės šiuolaikinės literatūros atsigauti skaitant nemirtingą klasiką, o ne tiek jau daug jos liko neperskaityta.

Susipažįstant su savotiška Hamsuno kūryba, verta prisiminti jo tezes apie literatūrą:
1) literatūra neturi tarnauti jokiems interesams – nei socialiniams, nei moraliniams, nei edukaciniams, nei politiniams, ji įdomi ir reikalinga pati savaime;
2) žmogus pirmiausiai yra individualybė, jo socialinis statusas tėra antrinis dalykas;
3) žmogaus sąmonė – nepaaiškinama misterija, valdoma iracionalių pasąmonės jėgų;
4) literatūros tikslas ir uždavinys – sutelkti dėmesį į individo psichikos sudėtingumą.
Nors šios nuostatos buvo suformuluotos ankstyvosios kūrybos metu, perskaičius „Paskutinį skyrių“ suvokiame, kad autorius jų laikėsi visą gyvenimą (romanas parašytas jau gavus Nobelio premiją).

Autorius sumaniai įvelia skaitytoją į prasmės ieškojimą beprasmybėse, priverčia dalyvauti (labai subtiliai, tiesiog nejaučiamai) „nesąmonių muziejuje“, „beprotnamyje“, „balagane“ – net sunku rasti tinkamą pavadinimą toms būsenoms.

Kodėl perskaičius knygą tenka suvokti ir pripažinti, kad tas „paskutinis skyrius“ neišvengiamas? Autorius įrodo, kad tai mirtimi paženklintas ilgesnis ar trumpesnis laikotarpis, priklausomai kam koks likimas skirtas. „Mes – tik klajūnai šioje žemėje“, – teigia autorius. „Toks yra gyvenimo romanas su jo paskutiniu skyriumi – mirtimi. Mes, tiesa, mėginame pasipriešinti, keliaujame šen bei ten, stengiamės pabėgti, mes atvykstame čia į sanatoriją, bet ji pasirodo, tėra vien nelaimėlių prieglobstis, mirties namai...“
Bet nepamanykite, kad knyga dvelkia liūdesiu ir neviltimi – visai ne: toje sanatorijoje, kurią aprašo autorius, daug įdomių veikėjų, savitų, autoriaus individualizuotų, nenuobodžių. Rašytojas teigia: „mums visiems praverstų sugebėjimas įžvelgti visame kame ne vien niūrumą“. Užtenka romane ir intrigos, ir psichologiškumo, ir sarkazmo, bet svarbiausia: romanas aktualus ir šiandien, nors parašytas prieš šimtą metų (todėl tai laiko patikrinta klasika). Skaitant jaučiama, kad autorius neutralaus stebėtojo pozicijoje, bet jis sugeba per veikėjų dialogus perteikti ir jų vidines būsenas, mąstyseną, pasiekti psichologinį įtikinamumą. Trumpai sakant, tai – daugiaplanė, daugiasluoksnė, sodri proza, tikrai verta 8 balų. Tiems skaitytojams, kurie mėgsta lėtą, ramų pasakojimą, kupiną detalių, monologų, raiškių charakterių šis romanas tikrai patiks. Man pritrūko dinamikos, nepritariu ir dialogų neišskyrimui tekste. Pyktelėjau šiek tiek už įvėlimą į siurrealizmo pinkles, bet tuo pačiu nori nenori esi priverstas ir žavėtis, kaip autorius drąsiai eksperimentavo jau prieš šimtą metų.
Kilo ir toks natūralus klausimas: kodėl autorius parašė būtent tokį romaną? – Galimi du atsakymai: pirmas – kad autorius, apdovanotas Nobelio premija įgijo daugiau drąsos, bet man labiau artimas kitas: autorius suvokė, kad dabar, kai tiek aukštai įvertinta jo kūryba, jis privalo meninėmis priemonėmis atskleisti to meto visuomenės ydas, silpnybes ir keistenybes.

[José Van Rosmalen · Rating 4 out of 5]

Deze grote roman van de Noorse schrijver Knut Hamsun heeft als thema’s de liefde en de dood. Het verhaal speelt in de tijd dat de hoofdstad van Noorwegen nog Kristiana heette, dus voor 1905, het jaar dat Noorwegen een zelfstandig Koninkrijk werd. Het verhaal begint met een boer, Daniël, vol liefdesverdriet en boosheid over een verbroken relatie. Op de grond nabij zijn boerderij wil een ondernemer een kuuroord, een soort sanatorium bouwen, om bij voorkeur rijkere cliënten te herbergen. Er verrijst een groot gebouw met diverse paviljoens, op de helling van een berg. De boerderij van Daniël en het sanatorium blijven in de hele roman de locaties waar het verhaal zich afspeelt. Naast Daniël zijn de hoofdpersonen de Franssprekende Julie d’Espard, Leo Magnus, bijgenaamd ‘ De zelfmoordenaar’ en graaf Fleming.
Julie heeft zowel een relatie met Daniël als met Fleming. Daniël wil met Julie trouwen. Hij leeft in de veronderstelling dat hij de vader is van het pasgeboren kind, maar in werkelijkheid is dat Fleming. Zij weigert het huwelijk en probeert tussen de mannen te schipperen, maar Daniël pikt het niet en wordt agressief. Er voltrekt zich een drama. Hij vermoordt de graaf. Hij wordt veroordeeld en komt er met een gevangenisstraf van zeven jaar mild van af, mede dankzij een pleidooi van de dominee.
Leo, de ‘zelfmoordenaar’ dreigt zichzelf voortdurend van kant te maken, maar uiteindelijk overleeft hij alle stormen. In het sanatorium vinden diverse sterfgevallen plaats. Het verhaal eindigt dramatisch, het sanatorium vliegt in de fik en er vallen vele slachtoffers, waaronder de vrouw van Leo Magnus. Hij ontkomt en loopt naar de boerderij en ontmoet daar Julie die daar verblijft met haar kind.
De titel ‘ Het laatste hoofdstuk’ slaat op het laatste deel van het leven, in het zicht van de dood. De depressie van de ‘ zelfmoordenaar’, de angst van Daniël, het lichamelijk verval van veel bewoners van het sanatorium spelen allemaal een rol en meer symbolisch ook het gevoel van een stervende samenleving in een opkomende nieuwe wereld. Hamsun had een conservatieve maatschappijvisie, hij schreef meerdere boeken over obsessief gedrag, zoals ook het boek ‘Honger’. Het 'laatste hoofdstuk'is een kloek boek om te lezen, maar zeker ook onderhoudend. Er zit voldoende vaart in en soms ook spanning. Elementaire emoties zoals angst, jaloezie, hebzucht en ook liefde en aandacht komen er in aan bod.
Geschatte leestijd: dertien uur, in mijn geval verspreid over vier dagen.

[Philip Kret · Rating 5 out of 5]

Alas my 19th Hamsun book in a row and fatefully “the chapter last.” Yes it’s a very dark novel but full of Hamsun’s baring of the psyche and soul of humans. He returns, as always, to his wanderers, for even in the devotion to this earth life can be without meaning and like the wind. The theme of the intellectuality vs. blessed ignorance is at the forefront of this work maybe more than any other work. And love and passion put a thorn in everyone’s side. There are hints of industrial progress in this book but it’s mostly a backdrop to the wayward wanderings of the sanatorium’s guests. In and out they go not sure whether or not the Torhaus is a breath of fresh air or their doom.

[Georgiana Geo · Rating 3 out of 5]

Primul roman citit de acest autor norvegian. Este exact acel tip de scriitor ce poate crea o poveste fabuloasă plecând de la o idee simplă, banală si fara sens. Chiar ca începutul cărții, care este deloc atrăgător. Are acel "vino si citeste-ma ca nu o sa iti para rau". Nu ii da prea multa culoare si viata cartii pe parcurs, dar este o poveste reală, cu personaje reale. In timp ce citesti te poti imagina in pielea oricărui personaj. Descrierea locului unde se desfășoară acțiunea pare ales la întâmplare, nu are nimic special, împrejurimile nimic deosebit.
Acțiune nu are, suspans nu, puțină intriga pe 'ici pe 'colo, un trio amoros si cam atat. Simplitatea lecturii o face speciala într-un fel.
Daniel, personajul principal, este un tânăr ce munceste din greu la stana lui in muntele Torhaus. Are ghinionul de a se îndrăgosti de Helene. Dupa ce umbla dupa fusta ei rugand-o sa ii accepte propunerea de căsătorie, afla de la altii ca jandarmul satului a luat-o de nevasta.
Se refugiază în munte. Munceste zi de zi încercând să își mărească gospodăria. Primeste vizitatori, doi oameni cerandu-i sa ii vândă pamantul. Refuzând, la câteva zile, locul vecin este plin de oameni din sat muncind la o construcție. Vorba s-a răspândit cu iuțeală, cei doi vizitatori ai săi, au cumpărat pământul, construind un sanatoriu. Nu putea sa spuna ca ii părea rau, dar nici prea fericit nu era.
Cei care veneau la sanatoriu păreau oameni cumsecade, unii putin nebuni, dar toți oameni de bani gata. Asa i-a atras atenția Julie d' Espard, doar ca in inima ei mai era si finlandezul Fleming. Cine i-o va cuceri in totalitate, ciobanul Daniel sau nobilul finlandez?
Finalul este tulburător, o răsturnare de situație ce te lasa masca. 👁👁

[Tuva Kongshaug · Rating 3 out of 5]

Må si jeg ble veldig positivt overrasket over denne boka! Dette må være en av Hamsuns morsomste bøker. Med en satirisk skildring av døden og skråblikk på menneske og samfunn, har Hamsun her greid å fortelle en ganske underholdene og lettlest historie. Språket er som alltid veldig bra, men handlingen noe kjedelig. 3,75⭐️

[Anja Weber · Rating 5 out of 5]

SOMETHING POWERFUL WITH BEYOND SCENE..LIFE IN REAL IN VILLAGE AND LIFE IN ONE HOSTEL..FOR THE BORING PEOPLE. ROLE O WOMEN WHICH IS USUALLY AS EVE IN HOLLY BOOK, AS SNAKE AND SIN BUT ON THE END SHE IS ACTUAL WOMEN WITH HER ROLE..EACH CHARACTER IS PICTURE OF IDEA AS MAN WITH INTENTION TO KILL HIM SELF EITHER REAL ROLE OF MAGNUS WHO IS ACTUALLY IN SOME SENSE KNUT HAMSUN WHO IS AGAINST BURGOUSE STILL AND PROGRESS WHO KILLS NATURE..
MASTERS WORK, ENJOY IN READING AND RIDDLES..OF LIFE AND DEATH..

[Dweezil E. · Rating 4 out of 5]

Een ensemble-verhaal: een zak vol personages wordt uitgestrooid op een berg ergens in Noorwegen. Er is Torahus-hoeve-met-bouwland-en-bos waar boer Daniël samen met zijn meid Marta leeft. Hij bewerkt de grond, timmert aan zijn woning en daalt de berg af om boodschappen of om iets te drinken met zijn kameraden.

Het wordt druk op de berg wanneer er een sanatorium herrijst, dat ook Torahus zal heten. Daar komt uiteraard een zwerm ziekelijke en kleurrijke personages op af die wat willen aansterken door de gezonde berglucht.

Personages ontwikkelen zich, karakters worden geschetst, de vork lijkt toch nét iets anders aan de steel te zitten dan werd aangenomen, conclusie: we zijn allemaal maar stumpers die ook maar wat aanklooien. Het levert vuurwerk op wanneer de wereld van de "natuurkracht" Daniël vervloeit met de wereld van de fine fleur in het sanatorium. Er vallen doden. En tranen. Nieuw leven en al dat.

Het is een lekker ouderwetzig boek met een doordesemde plot en een grote finale op het einde zowaar! Het werd voor het eerst gepubliceerd in 1924, en dat toont zich in de aandacht voor de sociale normen en maniertjes, evenals de vrouwenrollen, die eerder lijdzaam van aard zijn.

[Gokhan · Rating 4 out of 5]

Birden fazla duyunuza hitap edecek bir roman. Öncelikle okuma ile görme, daha sonra, doğanın güneye olduğu kadar cömert davranmadığı kuzeyin o ari havasıyla, sert rüzgarlarıyla dokunma, son olarak ise çam ormanlarının kokusuyla bir nebze de olsa koklama.

Kitap konusu itibariyle iyi ve kötü diye adlandırdığımız şeylerin tümüne karşı, insandaki iradi unsurlara dikkat çekerken, doğaya özgü şaşmaz gerçekleri kendi doğa felsefesiyle gözünüze sokmaya çalışmadan, dogmadan uzak bir şekilde ve naifçe ve ironiyle vurgulamaya çalışıyor. Gerçek ulviyeti de zafiyeti de insanın mikrokozmografyasında arıyor ve bir yerde bilindik doğasını anlatıyor.

Kitap sonu itibariyle ise ilham verici ve belki de bir anlamda Voltaire’in Candide’ine benziyor.

Roman, hem bir çok kişinin kendi içindeki ilişki örüntüsüne hem de yalnızlığı tercih edenlerin beşeri dünyalarına yolculuğa çıkaran bir eser. Her biri ayrı ayrı eğlenceli, hüzünlü, düşündürücü ve acıma duyguları uyandırıyor. Kitapta herkese bir şey var. İçerik olaraksa; bir romanda olması gereken bir çok unsur yer yer şiirsellikle de karışık her necib okura cömertçe sunulmuş. Bu sunuşta, Behçet Necatigil’in çevirisinin de payı çok büyük kuşkusuz.

[Hans Moerland · Rating 4 out of 5]

Twee dingen heeft "Het laatste hoofdstuk" van Knut Hamsun gemeen met "De Toverberg" van Thomas Mann, het boek waarmee het nogal eens wordt vergeleken. Beide romans verschenen in 1924, honderd jaar geleden, en het verhaal speelt zich af in een sanatoriumachtige setting. Hiermee houdt wat mij betreft de overeenkomst op. Anders dan "De Toverberg" leest "Het laatste hoofdstuk" als een trein, mede dankzij zijn diversiteit aan over het algemeen geloofwaardige hoofdpersonages. Na een kleine vierhonderd bladzijden blijken alle losse eindjes keurig te zijn afgehecht. Stadse cultuur en (quasi-)geleerdheid leggen het af tegen de 'aardse gebondenheid' die in het latere werk van Knut Hamsun zo'n grote rol speelt.

[Basak Eyban · Rating 2 out of 5]

One of the most boring books I' ve ever read before. The storyline isn' t sonething deserves to be made book. There is nothing gripping because isn' t an interesting fiction. When I realise, the writer is Scandinavian; I made everything what I think about this book reasonable. Scandinavian literature is nothing but full of boredom. I am going to gift this book to soneone who wants to read.
When you also read the very back page of the book, I thought it can be one of the best books I will have ever read before, full of dissapointment!

[Inmemoriaeorum7 · Rating 5 out of 5]

Un roman excepţional. O colecţie de personaje unice în literatura universală, unde dramele lor îi unesc la Torahus, un sanatoriu plasat în munţii Norvegiei. Insă cel mai interesant personaj este "moartea", care atârnă ca un nor plumburiu peste sanatoriu, neavând idei bizare ca cele ale "sinucigaşului" ci îşi face treaba cu măiestrie.

[Klissia]

Despite the darkness we live in hope,sorry Hamsun but you didn't convince me with "the suicide" at the end of the world burning down everything and everybody for his hopeless frustrations and pessimist/ignorance modern cult.

If Thomas Mann took inspiration from this book, I can say he made a better discourse about civilization and isolation at the mountain .

[Andra Banu · Rating 3 out of 5]

3.5⭐

[isidora · Rating 4 out of 5]

3.5

[Dilek Uzunoğlu · Rating 3 out of 5]

"Dünya, uğraş dur! Bizim buralarda böyle denir."

[LustHeroin · Rating 5 out of 5]

Russian depression and existensialiasm of small people in Norwegian taste. It's like Lev Tolstoy or Dostoevksiy, but with Nordic roots.

[juli · Rating 5 out of 5]

A Monumental Work of Literature.


“𝑺𝒊𝒏𝒄𝒆 𝒅𝒆𝒂𝒕𝒉 𝒊𝒔 𝒏𝒐𝒕𝒉𝒊𝒏𝒈 𝒕𝒐 𝒄𝒍𝒊𝒏𝒈 𝒕𝒐, 𝒉𝒆 𝒄𝒍𝒊𝒏𝒈𝒔 𝒕𝒐 𝒍𝒊𝒇𝒆.”


Knut Hamsun’s “Siste Kapitel” or “Chapter the Last”, published in 1923, is one of his most underappreciated novels, and it’s a shame, because it stands among his most sophisticated, ambiguous, and visionary works. It’s often compared to Thomas Mann’s The Magic Mountain, published just a year later, Siste Kapitel explores similar themes: the sanatorium in the mountains, illness and human decay and a critical meditation on civilization and their time. But while Mann intellectualizes and digresses, Hamsun condenses. His truth isn’t argued or discoursed about, it’s shown.



Daniel and the Farm

We first meet Daniel, a figure who echoes Isak from Markens Grøde. Like Isak, he starts something new on the soil, hoping to begin anew, to create something meaningful from the soil. But while Isak embodies Hamsun’s ideal of creation and endurance, Daniel is different. He is more fragile, less mythic, a man caught between two worlds: the fading remnants of connection to nature, and the creeping modernity that threatens it. Daniel’s Farm acts like an opposite to the later created sanatorium “Torahus” An attempt to preserve or restore vitality in the dead world.”



Torahus Sanatorium:

At the heart of the novel stands Torahus, a sanatorium that gets built in the Norwegian mountains, not merely a place of rest, but a symbolic space where Hamsun enacts his critique of modern civilization. The patients, the people are symbols of modernity neurotic, disillusioned, self absorption, and long away from nature and instinct. Torahus becomes a symbol of the Western world outwardly cultured and refined, yet inwardly hollow, diseased, and quietly crumbling. Hamsun uses this setting not just to reflect illness, but to expose a deeper spiritual and civilizational decay at the core of his time.

Among the most notable guests in the Sanatorium is the woman Julie d’Espard.
She embodies the modern woman, a creature for whom beauty, grand ideas, and her appearances matter more than life itself, more than love, labor, and the earth. She exists detached from the body, from instinct, from nature. But over the course of the novel, she undergoes a quiet but profound transformation. By the end, she resembles a kind of new Inger in a way, no longer untouched, but inwardly rooted again. Her beauty is ruined in an accident in the middle of the novel; her face is scarred, her teeth messed up, yet in losing these things, she gains something far greater, life itself.


Another key figure is the “Selvmorderen” — the Suicide, a deeply sympathetic character and a recurring archetype in Hamsun’s work: the Wanderer. He embodies profound despair, perceiving life as joyless and death as offering no true peace. Yet, despite this bleak outlook, he clings to life with a fragile, almost stubborn hope. Throughout the novel, he quietly witnesses the spiritual and social decay unfolding around him, embodying both resignation and an unspoken will to endure the end.



The Fire


“𝑵𝒐𝒘 𝒆𝒗𝒆𝒓𝒚𝒕𝒉𝒊𝒏𝒈 𝒂𝒏𝒅 𝒆𝒗𝒆𝒓𝒚𝒐𝒏𝒆 𝒊𝒔 𝒃𝒖𝒓𝒏𝒊𝒏𝒈.”

When Torahus, at the end, burns to the ground. It is not just the event that is happening, it is a deep symbolic purification. Western Civilisation, in its sterile, detached, overly reflective form, has to be destroyed before something more real can emerge. Something that’s not built on an unstable foundation.



Aftermath

In the end, it’s Magnus “the Suicide” and Julie who are spared, because unlike the other guests at the sanatorium, they remain human in some way, still capable of feeling, of changing, of reaching toward something real. They each end up with their children, a beginning of something uncertain and alive. A new chapter. A new life.

So what remains is not a moral, not a grand lesson, just the bare, brutal movement of life continuing. As it has to. Maybe, just maybe, in a better way?

[BookLovingLady (deceased Jan. 25, 2023...) · Rating 5 out of 5]

I read the Dutch translation of the book as part of the Autumn challenge 2012 of the Netherlands & Flanders group. As such, a short review in Dutch can be found at http://www.goodreads.com/topic/show/1...

[Czarny Pies · Rating 2 out of 5]

This novel which describes the stories of several residents of a Norwegian sanatorium has often been compared to Thomas Mann's more famous magic mountain which it closely resembles in terms of its inordinate length and tediousness.

[Myrna · Rating 4 out of 5]

I loved it. He writes beautifully and although it was first published in 1976 it is still Very modern.

[Michel Van Goethem · Rating 4 out of 5]

Le dernier chapitre
by Knut Hamsun