جدال قدیم و جدید: از نوزایش تا انقلاب فرانسه

تاریخ اندیشهٔ سیاسی جدید در اروپا #1.1

by جواد طباطبایی

Genres: History, Philosophy, Politics

651 pages, Hardcover

Published January 1, 1387

About the author

وی در سال ۱۳۲۴ در تبریز به دنیا آمد. تحصیلات متوسطه‌ خود را در تبریز به انجام رساند. او که در دروس فلسفی آیت‌الله غَروی در کلاس‌های اسفاراربعه جواد مصلح شرکت کرده بود برای تحصیل حقوق به دانشگاه تهران رفت.‏
پس از اخذ لیسانس حقوق از دانشکده حقوق و علوم سیاسی از دانشگاه تهران به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربن به ادامهٔ تحصیل پرداخت و با اخذ دیپلم مطالعات عالی D.E.S از رشتهٔ فلسفهٔ سیاسی فارغ‌التحصیل شد.‏
در سال ۱۳۶۳ با نوشتن رساله‌ای دربارهٔ «تکوین اندیشهٔ سیاسی هگل جوان»، با دریافت درجهٔ ممتاز دکترای دولتی در رشتهٔ فلسفهٔ سیاست به ایران بازگشت.‏
وی در سال‌های حضور در فرانسه هم در حلقهٔ لوئی آلتوسر، فیلسوف مارکسیست، بود و هم به حوزهٔ گروهی از کشیش‌های یسوعی‌ای که در مسائل فلسفی در سطح بالایی بودند رفت-و-آمد داشت و با یکی از مفسران مطرح هگل در ارتباط بود. در همین حلقه بود که وی یادداشت‌ها و حاشیه‌هایی است که لنین بر کتاب‌های هگل نوشته بود را ترجمه و با عنوان یادداشت‌هایی دربارهٔ دیالکتیک منتشر کرد. همچنین مجموعه مقاله‌هایی از آلتوسر را با عنوان لنین و فلسفه و چند مقالهٔ دیگر ترجمه و منتشر کرد.‏
پس از بازگشت به عضویت هیئت علمی درآمد و معاون پژوهشی دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران شد. در همان حال، او سردبیری نشریهٔ همین دانشکده را به عهده گرفت. به دلایلی از کار برکنار و از دانشگاه اخراج شد.‏
او به کار پژوهشی خود در مراکز دیگر ادامه داد و با امکاناتی که در مراکز پژوهشی فرانسه، آلمان، و امریکا فراهم آمد، پژوهشی دربارهٔ تاریخ اندیشه در ایران را دنبال کرد.‏
وی در سال ۱۳۷۶ موفق شد جایزهٔ نخل آکادمیک، عالی‌ترین نشان علمی فرانسه، و مدال نقرهٔ تحقیقات در علم سیاست را از دانشگاه کمبریج کسب کند.‏
هم‌اکنون عضو هیئت علمی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است و در مؤسسات خصوصی به تدریس مشغول است.‏

آثار:‏

- ترجمهٔ لنین و فلسفه و سه مقالهٔ دیگر، لوئی آلتوسر
- ترجمهٔ یادداشت‌هایی دربارهٔ دیالکتیک، ولادیمیر لنین
- ترجمهٔ فلسفهٔ ایرانی و فلسفهٔ تطبیقی، هانری کربن، تهران، انتشارات طوس، چاپ نخست ۱۳۶۵
- ترجمهٔ تاریخ فلسفهٔ اسلامی، جلد دوم، تهران، انشارات کویر، چاپ نخست ۱۳۶۶
- درآمدی بر تاریخ اندیشهٔ سیاسی در ایران، تهران، انشارات کویر، چاپ نخست ۱۳۶۷، چاپ دهم ۱۳۸۸
- ترجمهٔ تاریخ فلسفهٔ اسلامی، متن کامل، تهران، انشارات کویر و انجمن ایران‌شناسی فرانسه، چاپ نخست ۱۳۷۳، چاپ ششم ۱۳۸۷
- زوال اندیشهٔ سیاسی در ایران، تهران، انشارات کویر، چاپ نخست ۱۳۷۳، چاپ سوم ۱۳۷۷
- ابن‌خلدون و علوم اجتماعی، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ نخست ۱۳۷۴، چاپ سوم ۱۳۸۶
- خواجه نظام‌الملک، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ نخست ۱۳۷۵، انتشارات ستوده، تبریز، چاپ دوم ۱۳۸۵
- مفهوم ولایت مطلقه در اندیشهٔ سیاسی سده‌های میانه، تهران، مؤسسهٔ نگاه معاصر، چاپ نخست ۱۳۸۰، چاپ دوم ۱۳۸۱.
- تأملی دربارهٔ ایران، جلد نخست، دیباچه‌ای بر نظریهٔ انحطاط ایران، تهران، مؤسسهٔ نگاه معاصر، چاپ نخست ۱۳۸۰، چاپ دوم ۱۳۸۱، چاپ سوم ۱۳۸۲، چاپ هفتم ۱۳۸۶
- تاریخ اندیشهٔ سیاسی جدید در اروپا، بخش نخست از جلد نخست، جدال قدیم و جدید: از نوزایش (۱۵۰۰) تا انقلاب فرانسه (۱۷۸۹)، تهران، نشر ثالث، چاپ نخست ۱۳۸۲، چاپ دوم ۱۳۸۵
- سقوط اصفهان به گزارش کروسینسکی، تهران، مؤسسهٔ نگاه معاصر، چاپ نخست ۱۳۸۲، چاپ سوم ۱۳۸۶
- زوال اندیشهٔ سیاسی در ایران، ویراست دوم، تهران، انشارات کویر، چاپ نخست ۱۳۸۳، چاپ سوم ۱۳۸۵
- تأملی دربارهٔ ایران، بخش نخست از جلد دوم، مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تبریز، انتشارات ستوده، چاپ نخست ۱۳۸۴، چاپ دوم ۱۳۸۶
- تأملی دربارهٔ ایران، بخش دوم از جلد دوم، مبانی نظریهٔ مشروطه‌خواهی، تبریز، انتشارات ستوده، چاپ نخست ۱۳۸۶

Reviews

[Mana Ravanbod]

خواندن این کتاب برای من نه از جهت اندیشه سیاسی و قواعد فهم مفردات متون سیاسی که از برای فهم قانون‌های حاکم بر نو شدن سنت اهمیت داشت. اگر کار تألیفی در حوزه‌های اندیشه و علوم انسانی ارزشی داشته باشد همین است. هزاران کتاب در اندیشه‌ی سیاسی مثلاً هست که به انگلیسی می‌شود خواند. ارزشمندیِ تتبع و تألیف به فارسی همین است که نقطه‌ی عزیمت را «فهم راهی برای امروز» در نظر بگیرد و سراغ کار برود تا بلکه از این طریق بتواند فهمی مؤثر به دست بدهد نه «درسنامه‌ای» خنثی. دو فصل این کتاب روزهای زیادی مشغولم داشت و مثل گفت‌وگو و مباحثه با دوستی قدیمی بود. حاشیه‌ی بعضی صفحات می‌نوشتم و بعدتر برمی‌گشتم ببینم مثلاً‌ سؤالی که ابتدای فصل داشته‌ام پاسخی گرفته یا نه. حدسی می‌زدم و بعد برمی‌گشتم ببینم درست بوده یا نه. گاهی هم برای فهم بیشتر به منابع دیگری می‌رفتم و همه‌ی اینها در حالی بود که نیما و تجدد ادبی و فهم تاریخ تجدد فرهنگی در ایران امروز پیش چشمم بود. این چند اشاره برای خودم باشد تا روزی که بیشتر بتوانم بنویسم.

[Shahab Samani · Rating 4 out of 5]

از این کتاب بسیار آموختم، امیدوارم که فراموش نکنم و ادامه بدهم :)
آبان ۱۴۰۲

[Hmd Book · Rating 4 out of 5]

من بر این باورم که تاریخ اندیشه سیاسی ایران، از آغاز دوره گذار تا مشروطه و پس از آن، بدون داشتن دریافتی هرچند اجمالی، اما روشن، از دگرگونی‌های تاریخ اندیشه سیاسی در مغرب زمین امکان‌پذیر نخواهد شد.

در دنیای مسیحی، تحول اندیشه دینی-اصلاح دینی- تحولی در مبانی نظام اندیشه سنتی را به دنبال آورد و مهم‌ترین پیامد آن نیز پایه‌گذاری اندیشه جدید بود و همین اندیشه جدید، به نوبه خود، نظام‌هایی از اندیشه دینی را ایجاد کرد که دیانت بر پایه آن نظام‌ها تفسیر می‌شد و این تفسیرهای جدید در الهیات مسیحی موجب شد که تحول اندیشه دینی در لغزشگاه‌های التقاط در چاه ایدئولوژی‌ها نیفتد.

در این نخستین بخش از جلد نخست تنها به مبانی الهی-سیاسی اندیشه سیاسی جدید اشاره شده است ... که از نظر تاریخ شکست تجدد در ایران و پیوندهای سنت و تجدد دارای اهمیت است.

از درآمد کتاب.
نویسنده همچنین در پیشگفتار کتاب، شریعتی و سروش را به دلیل عدم آگاهی کافی، متهم به کج‌فهمی از پروتستانتیسم مسیحی لوتر می‌کند و وظیفه خود می‌بیند که نقادی سنت در مسیحیت را در این کتاب شرح دهد.
از نقاط ضعف کتاب، عدم تشریح سازمان کتاب است که مشخص نیست -به غیر از عنوان فصول- نویسنده از چه به چه می‌خواهد برسد. مثلا در فصل اول -جدال قدما و متاخرین درباره سنت- خلاصه‌ای از تاریخ اندیشه غرب پس از مسیحیت با نقل‌قول‌هایی از تاریخ‌نگاران و اشاراتی به اندیشمندان قدیمی مثل سنت آکویناس و سنت توماس و اندیشمندان جدید مانند هابز و لاک آمده است. نویسنده بیش از حد بر اصل جملات و عبارات اندیشمندان-برای ترجمه و فهم درست‌تر- تاکید کرده است که روند مطالعه را سخت می‌کند.
پس از خلاصه‌ای از سیر اندیشه مسیحی در فصل اول، فصل دوم -مناقشه متاخران بر سنت- به تفصیل آرای لوتر و به ویژه «فقط ایمان» به عنوان شرط رستگاری می‌پردازد. طغیان لوتر -که خود از سنت کلیسا می‌آمد- علیه کلیسا به خوبی در این فصل تشریح می‌شود. در ادامه فصل پیگیری نظریه لوتر توسط ژان کالون تشریح می‌شود. پس از بیان جنگ‌های خونین کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها، نویسنده به بحث در مورد جان لاک و نظریه مدارای او می‌پردازد و بیان می‌کند که

لاک با وارد کردن تمایزی میان دین و دولت، بیشتر از آن که منافع دولت را در نظر داشته باشد، حقوق دیانت را رعایت کرده است.

سپس نویسنده به کانت و تاثیر آرای فلسفی او در سیاست -که وعده می‌دهد در جلد دوم کتاب بسط داده خواهد شد- و رساله «روشنگری چیست؟» او می‌پردازد. به نظرم فصل دوم بهترین فصل کتاب است، چرا که در فصل سوم -سیاست در محدوده شریعت- دوباره به نظریات چهره‌های نه‌چندان آشنای پس از مسیح بر می‌گردیم و این که مبانی تئوریک ولایت مطلقه پاپ-با تفسیر مربوطه از کتاب مقدس- چگونه شکل گرفت.
در فصل چهارم -اندیشه سیاسی اصلاح دینی و مخالفان آن- دوباره به لوتر بر می‌گردیم. تفاسیر لوتر و بعد کالون از کتاب مقدس و تاثیر آن در حوادث آن دوره با جزییات بیان می‌شود. در دو فصل اخیر بخش‌های زیادی از کتاب مقدس و تفسیر اندیشمندان از آن نقل شده است که نویسنده سعی می‌کند نظریه رجوع به سنت برای اصلاح را پررنگ کند- همان طور که از نایینی به خاطر نگارش کتاب تنبیه الامه و تنزیه‌المله به خاطر درک جدیدی از اسلام در دوره مشروطه در پیشگفتار کتاب ستایش کرده بود.
فصل پنجم -نظریه جمهوری‌خواهی جدید- با تاکید بر اندیشه‌های ماکیاولی آغاز می‌شود. اندیشه سیاسی در ایتالیا و فلورانس قرن پانزدهم با جزییات -گاه خسته‌کننده- تشریح می‌شود و بر گسست ماکیاولی از مبانی فلسفه قدیم - ذاتی بودن حسن و قبح عمل- تاکید می‌شود. در کنار ماکیاولی آرای اندیشمندان کمتر شناخته شده‌ای مثل گوییتچاردینی هم تشریح می‌شود.
به نوعی کتاب با این شکل هر چند در روشن ساختن نکته مورد نظر خود خوب عمل کرده است، اما باید منتظر جلدهای دیگر ماند تا یک نظریه منسجم از سوی نویسنده حاصل شود.

[Sadegh Bahrani]

کتاب (البته در ویراست جدیدش) پژوهشی است در مبانی اندیشه و به خصوص اندیشه سیاسی در غرب از آغاز هزاره دوم میلاد مسیح تا اواخر سده های میانه اروپای مسیحی.
در این بازه زمانی دو اندیشه عمده سیاسی وجود داشته که یکی" نظریه ولایت مطلقه پاپ و کلیسا" بوده و دیگری نظریه "امپراتوری مطلق"؛ اولی سیاست را در محدوده شریعت در نظر میگرفته و به تفوق پاپ بر امپراتور قائل بوده و دومی سیاست را منطقه فراغ شرع میدانسته و بر تمایز دین و دنیا و ولایت دنیوی و اخروی تاکید میگذاشته
در میان قائلان به نظریه جدایی میتوان به سه جریان مهم توجه کرد: 1- روحانیت کلیسایی با کسانی همچون ویلیام اکام و کوزانوس 2- جریان اصلاح دینی با لوتر و کلون و 3- جنبش رنسانس با امثال اراسموس
نقد گروه اخیر بر نظریه ولایت مطلقه پاپ راه را هموارد کرد تا در اواخر سده های میانه و آغاز عصر جدید راه را برای نظریه های عرفی هموار کرد.