Το λυκόφως των ανθρώπων

by Angelos Terzakis, Άγγελος Τερζάκης

Από καιρό, ενόσω ακόμα διαρκούσε ο πόλεμος, ένιωθα -καθώς όλοι οι σύγχρονοί μου- ένα είδος εσωτερικού, αυτονόητου χρέους, να επιχειρήσω κάποτε την ανασύνθεση της βαριάς και σκληρής πείρας που μας άφησε για μοναδική ίσως κληρονομιά ο καιρός μας. Το "Λυκόφως των ανθρώπων" δεν θέλω να πω ότι είναι, με την έννοια τούτη, μια μαρτυρία τελειωτική. Τη φωτεινή δέσμη, που δίνει πλαστικότητα και υπόσταση σ' έναν πίνακα ζωής -και τέτοιο είναι πάντα το μυθιστόρημα- δεν θέλησα καν να τν συγκεντρώσω στο ιστορικό μέρος του έργου. Τα γεγονότα είναι τόσο πρόσφατα ώστε και η υπόμνησή τους ακόμη να μας φαίνεται συχνά περιττή, όταν δεν μας πληγώνει βαθύτερα. Συγκέντρωσα ανθρώπινες μορφές, που ζούνε σε μιαν ιστορικά καθορισμένην εποχή, και παρακολούθησα τη σταδιοδρομία τους, τις σχέσεις τους, τις αντιδράσεις τους απέναντι στα γεγονότα. Είναι μια εποχή κρίσιμη, που ξέσκισε πολλά πέπλα. Αδιάφορο! Ο μυθιστοριογράφος έχει χρέος ν' αγαπάει όλα τα πρόσωπα του έργου του, αφήνοντας στους άλλους τη φροντίδα, αν θέλουν, να τα κρίνουν. Άλλωστε, τις κυρώσεις, τις επιβάλλει η ζωή. Το μυθιστόρημα ερμηνεύει τους νόμους της. Δεν τους αλλάζει.

459 pages, Hardcover

First published January 1, 1947

About the author

Greek writer of the "Generation of the '30s". He wrote short stories, novels and plays.

He was born in Nafplion in 1907 and lived there until 1915, when he moved to Athens, where he finished school and studied law at the University of Athens. He made his first appearance in Greek literature in 1925 with the short story collection The Forgotten. He took part in the war of 1940 and documented this experience in some of his short stories and especially in his book April. In 1969 he was awarded the prize of Literary Excellence (Αριστείο Γραμμάτων) of the Athens Academy.

He died on 3 August 1979 in Athens.

His son, Dimitri Terzakis, is a noted composer.

Novels
Prisoners (Δεσμώτες, 1932)
The Decay of the Tough Ones (Η παρακμή των Σκληρών, 1933)
The Purple City (Η Μενεξεδένια Πολιτεία, 1937)
Princess Isambo (Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ, 1945)
Journey with Esperus (Ταξίδι με τον Έσπερο, 1946)
The Twilight of Men (Το λυκόφως των ανθρώπων, 1947)
Without God (Δίχως Θεό, 1951)
The Secret Life (Η μυστική ζωή, 1957)
The Novel of the Four (Το Μυθιστόρημα των Τεσσάρων, 1958) (written together with Karagatsis, Myrivilis and Venezis)

Short story collections
The Forgotten (Ο ξεχασμένος, 1925)
Automn SYmphony (Φθινοπωρινή συμφωνία, 1929)
Of Love and of Death (Του έρωτα και του θανάτου, 1943)
April (Απρίλης, 1946)
Affection (Η στοργή, 1944)

Plays
Emperor Michael (Αυτοκράτωρ Μιχαήλ, 1936)
Wedding March (Γαμήλιο Εμβατήριο, 1937)
The Cross and the Sword (Ο σταυρός και το σπαθί, 1939)
Helots (Είλωτες, 1939)
The Master (Ο εξουσιαστής, 1942)
The Great Game (Το μεγάλο παιχνίδι, 1944)
Pure (Αγνή, 1949)
Theofano (Θεοφανώ, 1956)
Night in the Mediterranean (Νύχτα στη Μεσόγειο, 1957)
The Happiness Ransom (Τα λύτρα της ευτυχίας, 1959)
Thomas the Two-Souled One (Θωμάς ο δίψυχος, 1962)
The Ancestor (Ο πρόγονος, 1970)

Reviews

[Paradoxe · Rating 5 out of 5]

Ως τώρα είναι το σημαντικότερο βιβλίο που έχει γράψει ο συγγραφέας. Κατάφερε κάτι αδιανόητο να μεταδώσει με απαράμιλλη αγάπη και ειλικρίνεια τον Έλληνα όπως είναι πάντα σε κάθε κρίση εκτός τόπου και χρόνου βυθισμένος στα μικροπάθη του μέχρι που ο κίνδυνος κλέβει κάθε ικμάδα ατομισμού απ' το εγώ του και γεννά αυτή τη λέξη που δε μεταφράζεται σε καμία άλλη γλώσσα: Ρωμιοσύνη.

Ο πόλεμος λοιπόν που κλέβει την παρθενιά και γεννάει αποφασιστικότητα και τόλμη σε καθέναν μας, δημιουργεί θύτες, θύματα και μεταιχμιακούς υπανθρώπους.

Τώρα ξέρω γιατί δεν υπάρχει καμία κριτική γι' αυτό το έργο, καμιά άποψη, καμιά μελέτη. Γραμμένο στην πραγματικότητα 10 χρόνια μετά τον πόλεμο του 40 έλεγε πολλά για τους Έλληνες πριν ακριβώς και κατά τη διάρκεια. Εκείνους που πολεμούσαν εκ των έσω, με τον εαυτό τους, με κλεφτοπόλεμο και με εκείνους που καταρράκωσαν τη συλλογική ψυχή μας, εκείνους που πλούτισαν εκείνους που άνοιξαν τα πόδια, εκείνους που δεν είδαν πέρα από το εγώ τους, εκείνους που άφησαν να συρθούν κι εκείνους που έλαμψαν με αυτό τον ηρωισμό του για όλους και λιγότερο για μας. Θα πονούσε πολύ αυτό ειδικά το βιβλίο αν είχε εκδοθεί, αν δεν είχαν κρυφτεί κάποιες αλήθειες. Όμορφες και ασκημες, δυνατές και πρόστυχες, ανθρώπινες και στρογγυλεμένες.

Σε μία συνέντευξη του εκείνων των χρόνων αναγνώριζε την υπεραξία του Ρεμαρκ. Μα ο Ρεμαρκ ήταν το ακριβώς αντίστοιχο του για το Γερμανό που έμεινε πίσω σε μία Γερμανία που έχασε την ψυχή της, παραδόθηκε στα κατώτερα ένστικτα, οι περισσότεροι αλλά όχι όλοι. Έτσι κι εδώ.

Ένα έργο μοναδικό, το πρώτο που είναι περισσότερο από κάθε άλλο ντοστογιεφκικό και νιτσεϊκό, εκείνου του Νίτσε όμως που ξεπέρασε πια το Σοπενάουερ πριν την κωλοτούμπα που απέδειξε ότι τίποτα δεν ξεπέρασε, απλά εξέφρασε διαφορετικά.

Δριμύ έργο, υποβλητικό, τρομερό κι αδυσώπητο κι όμως ωριμασμένο στην ειλικρίνεια του, στην αγάπη του, στη φιλία του σε καθέναν μας. Ένα πανέμορφο ολοκληρωμένο έργο για τους ήρωες που γεννά η καθημερινή στιγμή και όχι τα χρόνια γιατί ακαριαία γίνονται όλα κι όχι αγάλι αγάλι με αποφασιστικότητα με μία αγάπη που γδυνεται πια απ' το άτομο γιατί το άτομο κατέχει μόνο ένα πράγμα, τη γνώση του εαυτού του ως εκεί που την έχει κατακτήσει.

[Giannis Karageorgos · Rating 5 out of 5]

Ό,τι και να πει κανείς για αυτόν τον υπέροχο συγγραφέα θα είναι λίγο. Αυτό το βιβλίο το ρούφηξα στην κυριολεξία. Η τεχνική της γραφής, η εμπνευσμένη περιγραφή συναισθημάτων και εικόνων, η ανασκαφή στα άδυτα της ψυχής των χαρακτήρων, η απλόχερη απόδοση των λέξεων και των νοημάτων τους, όλα αυτά φτάνουν σε κορυφές με την υπογραφή του Άγγελου Τερζάκη και δίνουν σε εμάς τους αναγνώστες τροφή για όνειρα, ελπίδα και αναζήτηση στον εσώτερο εαυτό μας. Βιβλίο ανεπανάληπτο από την αρχή έως το τέλος του.

[Marios Shekeris · Rating 3 out of 5]

Σε ακόμη ένα μυθιστόρημα ο Άγγελος Τερζάκης στήνει το αστικό σκηνικό: η νοοτροπία, η ψυχολογία, η αγωνία των αστών να μετακινηθούν προς τα πιο πάνω επίπεδα. Οι μικροαστοί να ανέβουν να γίνουν μεσοαστοί και μετά εκεί στο ρετιρέ: ιδανικά μεγαλοαστοί. Κάποια τίμια. Άλλοι άτιμα.

Στο επίκεντρο ή στο περιθώριο της πόλης, προσπαθούν να ψηλαφίσουν τα όρια του πεπρωμένου τους και να τολμήσουν ή να μετανιώσουν για την υπέρβαση. Όλοι θέλουν το κάτι παραπάνω. Αυτό που νομίζουν ότι τους λείπει: λεφτά, αγάπη, έρωτα, ανέλιξη, δόξα. Το έξτρα μίλι. Όπως ο καθένας το καθορίζει αυτό.

Στο συγκεκριμένο όμως μυθιστόρημα η πορεία των ηρώων προς τον καθορισμένο προορισμό τους χαράζεται βίαια από ένα πελώριο χτύπημα. Ο πόλεμος και η Κατοχή.

Η ιστορία ξεκινάει κάπου την άνοιξη του 1940. Ο πόλεμος είναι ακόμη μακριά και λίγοι είναι αυτοί που πιστεύουν ότι θα επηρεάσει την Ελλάδα. Πάρτι, κοκτέιλ, τζαζ μουσικές, όμορφα κουστούμια, βόλτες με το αυτοκίνητο στις παραλίες, χαλαροί γάμοι, χειροφιλήματα, πιάνο και γαλλικά. Οι μεσοαστοί μεγαλοπιάνονται.

Οκτώβρης του 1940.

Και μετά η γερμανική εισβολή και η Κατοχή. 1941 πλέον. Τίποτα δεν είναι το ίδιο. Οι ρόλοι μπερδεύτηκαν, οι φιλοδοξίες έγιναν κρυοπαγήματα, τα ιδανικά μεταβλήθηκαν. Η μοίρα των ανθρώπων ανάλαβε να τους κατατάξει με μια σαφήνεια και με μια αποδοτικότητα τρομακτικά απρόβλεπτη.

Το μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων δημοσιεύεται σε 99 συνέχειες στην Καθημερινή το 1947. Ταυτόχρονα με τις πληγές που πριν προλάβουν να κλείσουν, κακοφόρμισαν τραγικά. Χωρίς να γίνεται λυρικός (εξάλλου το ύφος και η γλώσσα του Τερζάκη δεν το επιτρέπει) εκθειάζει το έπος του 40, διαχέει την στεναχώρια πόσο άδοξα μεταβλήθηκε το κλίμα, και με ρεαλιστική και κάπως συμβιβαστική ωμότητα δίνει έμφαση στον ρόλο των συνεργατών του κατακτητή. Αυτοί που έβλεπαν μέσα στο σκοτάδι και το αίμα μια ευκαιρία για ανέλιξη στο δεδομένο αστικό star system της κατεχόμενης Αθήνας. Αυτοί που συνεχίζουν τα κοκτειλ και ανοίγουν τα χέρια με ανάταση ναζιστική ή και ανοίγουν τα πόδια γενικώς. Και αυτοί που θα σταθούν στο ύψος των περιστάσεων και θα αγωνιστούν για τα ιδανικά, για την πατρίδα, για την οικογένεια τους, για τα παιδιά, για την αξιοπρέπεια.

Ο Τερζάκης μεταχειρίζεται την πλοκή, τον λόγο αλλά και τα μηνύματα πάντα με αυτό που θεωρώ είχε ως οδηγό: την αξιοπρέπεια. Με ποιότητα, μετριοφροσύνη και μέτρο, με παιδεία και ηθική ευαισθησία. Χωρίς εξάρσεις και αχρείαστους ενθουσιασμούς ή απογοητεύσεις.