Η μεγάλη περιπέτεια του μαρξισμού

by Βασίλης Ραφαηλίδης

Σκοτώστε τη μάνα σας όσο είναι ακόμα νέα, λέει ο σουρεαλιστής και κομουνιστής Πωλ Ελυάρ, ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές του αιώνα που τελειώνει με το θάνατο της Σοβιετικής Ένωσης. Αιωνία της η μνήμη. Ήταν μια καλή μητέρα για όλους εμάς τους κομουνιστές του κόσμου όλου, που την αγαπήσαμε, άλλοι από κομματικό καθήκον, άλλοι από ηθική υποχρέωση και άλλοι από κεκτημένη ταχύτητα εξαιτίας της αγάπης μας για τον Μαρξ. Έπρεπε να σκοτώσουμε τη μάνα μας όσο ήταν ακόμα νέα και αναμάρτητη. Είναι καλό να θυμάσαι αναμάρτητους τους πεθαμένους. Δυστυχώς, τη σκοτώσαμε όταν έγινε 74 ετών και είχε πολύ αμαρτήσει. (...) Αφού όλα πεθαίνουν, πρέπει να πεθαίνει και η φτώχεια που γεννάει επαναστάσεις· κομουνιστικές και άλλες. Η φτώχεια βρωμάει και βαλσαμωμένη. Αυτό πίστευε ο Μαρξ, που δεν πίστευε στο Θεό, που είναι βάλσαμο για τους απελπισμένους. Ο μαρξισμός είναι μια απόπειρα απάντησης σε ερωτήματα τόσο παλιά, όσο και οι μούμιες των Φαραώ.

Genres: History, Politics, Nonfiction

576 pages, Paperback

First published December 1, 1999

About the author

Ο Βασίλης Ραφαηλίδης ήταν Έλληνας κριτικός κινηματογράφου, δημοσιογράφος, συγγραφέας και δοκιμιογράφος.

Γεννήθηκε στις 14 Ιανουαρίου 1934 στα Σέρβια του νομού Κοζάνης και πέθανε στις 8 Σεπτεμβρίου 2000 στην Αθήνα. Η καταγωγή του πατέρα του ήταν από την Κωνσταντινούπολη, την οποία και ο ίδιος αναγνώριζε ως πατρίδα του (κυρίως διότι του άρεσε ως πόλη). Εξάλλου είχε και άλλες "πατρίδες". Κατεξοχήν, την Καστοριά στην οποία πέρασε την εφηβεία, λόγω μετάθεσης των γονέων του. Σημειωτέον, οι γονείς του ήταν αμφότεροι εκπαιδευτικοί - φιλόλογος ο πατέρας (Απόστολος), δασκάλα η μητέρα του (Ελένη).

Σπούδασε το 1959 κινηματογράφο στη Σχολή Σταυράκου στην Αθήνα και μετά την αποφοίτησή του εργάστηκε σαν βοηθός του Νίκου Κούνδουρου και του Ροβήρου Μανθούλη, ενώ το 1962 γύρισε και ο ίδιος δύο ταινίες - ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, το Βυζαντινό μνημόσυνο και τους Γουναράδες της Καστοριάς και την τέχνη τους . Η πρώτη του ταινία, γυρισμένη με πενιχρά και πεπαλαιωμένα μέσα, ήταν εξαιρετικά φιλόδοξη, αλλά ο ίδιος την απέρριψε αμέσως ως αισθητικά απαράδεκτη και έκτοτε αδιαφόρησε παντελώς για την τύχη της παρότι βραβεύτηκε αργότερα από διεθνές φεστιβάλ.

Το 1963 αποφασίζει να εγκαταλείψει την προοπτική του επαγγελματία σκηνοθέτη για να γίνει επαγγελματίας κριτικός κινηματογράφου. Αρχικά εργάστηκε σ' αυτό το πόστο σε έντυπα της Αριστεράς στην οποία ιδεολογικά ανήκε, αρχικά την "Επιθεώρηση Τέχνης" και αργότερα στη "Δημοκρατική Αλλαγή". Στη συνέχεια εξέδωσε το περιοδικό "Ελληνικός Κινηματογράφος" το οποίο έκλεισε η Χούντα για να το επανεκδώσει στη συνέχεια με τον τίτλο "Σύγχρονος Κινηματογράφος".

Με τη Μεταπολίτευση εργάστηκε σε διάφορες εφημερίδες όπως "Το Βήμα" (1974 - 1983), το "Έθνος" (1983 - 1998) και η "Ελευθεροτυπία" (1998 ως το θάνατό του το 2000), μη περιοριζόμενος στην κριτική κινηματογράφου, αλλά γράφοντας σχόλια και επιφυλλίδες που άπτονταν ευρύτερων πολιτικών και κοινωνικών θεμάτων.

Επίσης παρέδιδε σεμινάρια και δίδαξε κινηματογράφο στη Σχολή Σταυράκου, στη σχολή του Θεάτρου Τέχνης, στο Ινστιτούτο Γκαίτε και αλλού. Επιπλέον εργάστηκε και σε ραδιοφωνικό σταθμό σε εκπομπές διαλόγου. Στη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας των συνταγματαρχών βασανίστηκε και εκτοπίστηκε στις φυλακές της Αίγινας. Υπήρξε συνειδητοποιημένος μαρξιστής-κομμουνιστής και μέσα από τα βιβλία του ανέλυσε τη μαρξιστική θεωρία με τρόπο απλό αλλά όχι απλουστευτικό.

Απεβίωσε το 2000 σε ηλικία 66 ετών από καρκίνο και κηδεύτηκε στην Πάτρα. Κατοικούσε στα Εξάρχεια επί της οδού Ιπποκράτους.

Reviews

[Chris_P · Rating 5 out of 5]

Αν μωρέ μικραστέ μου, τα θεωρείς πολλά όλα αυτά που απόχτησες, είναι γιατί δεν έχεις συνείδηση των μεγεθών και παριστάνεις τον καπιταλιστη διότι έχεις ένα σπίτι, ένα αυτοκίνητο, μια σύζυγο, ένα παιδί, ένα σκύλο και μια γκόμενα. Να με συγχωρείς φίλε, αλλά αν τον καπιταλισμό τον αντιλαμβάνεσαι ούτω πως, μικροαστικά, τι να σου πω; Να σου πω πως είσαι ηλίθιος; Και γι'αυτό φοβάσαι πως θα στα "πάρουν οι κομουνιστές"; Τι να σου πάρουν ρε ξόανο; Το διαμέρισμα; Ξέρεις να πήραν οι κομουνιστές όταν υπήρχαν, εκεί που υπήρχαν, κανένα διαμερισματάκι ή κανέναν κηπάκο; Άντε λοιπόν πνίξου μέσα στην τάφρο που δημιούργησε γύρω σου η χονδροειδής προπαγάνδα, η προορισμένη για χοντρούς εγκεφάλους και άσε μας ήσυχους στην αγωνία μας για το μέλλον του κόσμου.

Εντάξει πολιτικά ορθοί φίλοι μου, δεν είναι αντιπροσωπευτικό του βιβλίου το παραπάνω απόσπασμα. Απλά ήταν τόσο γαμάτο, που δεν γινόταν να μην το παραθέσω. Σοβαρεύομαι.

Το ωραίο με αυτό το βιβλίο είναι ότι, ενώ είναι καθαρά ιστορικό, διαβάζεται νεράκι. Ενιωθα μονίμως, όχι ότι τον διάβαζα, αλλά ότι τον είχα απέναντί μου τον Ραφαηλίδη σε κάποιο καφενείο με ουζάκια και μεζέδες στον ήλιο και μου τα λεγε. Καταπληκτικό συναίσθημα! Το βιβλίο περιγράφει αυτό που λέει ο τίτλος του. Την μεγάλη περιπέτεια του Μαρξισμού από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Φυσικά δεν μπορείς να μιλήσεις για Μαρξισμό χωρίς να μιλήσεις για αναρχισμό, τροτσκισμό, καπιταλισμό, ιμπεριαλισμό κλπ. Έτσι, ο Ραφαηλίδης τους περνάει όλους τους συγγενείς και αντίπαλους ισμούς. Γράφει για τον αναρχισμό:

Η αναρχία είναι μια κατάσταση φυσική. Κάθε φυσιολογικός άνθρωπος δε μπορεί παρά να νιώθει άσχημα όταν κάποιος ή κάποιοι προσπαθούν να περιορίσουν τη φυσική για κάθε άνθρωπο τάση να φέρεται φυσικά. Η εξουσία είναι κάτι το παρά φύση. Στη φύση δεν υπάρχει εξουσία, υπάρχει ηγεσία. Ηγέτης είναι αυτός που ηγείται, που προηγείται και δείχνει το δρόμο στους άλλους για να μη χαθούν. Το κριάρι δεν ασκεί εξουσία στο κοπάδι, απλώς ηγείται του κοπαδιού.Μια μικρή ή μεγάλη ομάδα ανθρώπων εύκολα δέχεται ως φυσικό ηγέτη αυτόν που αναδεικνύεται φυσικά, μέσα από φυσικές, μη καταναγκαστικές, αυτόματες διαδικασίες. Οι άνθρωποι, ακόμα κι όταν δεν το δείχνουν, πάντα δυσφορούν όταν ο ηγέτης έρχεται έτοιμος απέξω ή πέφτει με αλεξίπτωτο από πάνω. Αναρχία, λοιπόν, είναι η άρνηση κάθε μορφής εξουσίας που δεν είναι φυσική και κοινά αποδεκτή από όλους και όχι μόνον από την πλειοψηφία. Η αναρχία πάει σταθερά κόντρα σε κάθε είδους αρχή, σε κάθε μορφή εξουσίας, θρησκευτική, πολιτική, κομματική.

Και αν μου βρείτε εσείς κομμουνιστή να μιλάει νηφάλια, πόσω μάλλον ευνοϊκά για τον αναρχισμό, θα κάτσω να μου τρυπήσετε τη μύτη. Αλλά αυτός ήταν ο Ραφαηλίδης. Δεν ακολούθησε ποτέ γραμμή. Βαθειά και ουσιωδώς μαρξιστής, μακριά από γραφειοκρατικές και κομματικές αηδίες, είχε καταλάβει την ουσία πίσω από τη θεωρία και δεν μάσαγε τα λόγια του.

Όπως δεν τα μασάει και εδώ όταν μιλάει για πράγματα ευαίσθητα για τους κομμουνιστές, όπως είναι το θέμα του Στάλιν. Αποδομεί λιθαράκι λιθαράκι το παραμύθι του καπιταλισμού και διαλύει τις προ(κατα)λήψεις μία προς μία. Και οι έχοντες κρίση ακολουθούν. Οι υπόλοιποι, τον δρόμο τον ξέρετε.

Ο Πόλεμος του Βιετνάμ θα είναι ο τελευταίος αποικιοκρατικός πόλεμος. Οι παλιοί και πεπειραμένοι αποικιοκράτες θα καταλήξουν στο... μαρξιστικό συμπέρασμα στον λαό κυριαρχείς ευκολότερα με το χρήμα παρά με τη βία. Η νεοαποικιοκρατία είναι αναίμακτη και στοιχίζει λιγότερο, αν και η δουλειά γίνεται αποκλειστικά με το χρήμα. Φυσικά με την βοήθεια και της CIA. Όταν οι αποικιοκράτες σε βιάζουν, πονάς. Όταν οι νεοαποικιοκράτες σε πηδούν, λες ευχαριστώ, που τουλάχιστον σε αντιμετώπισαν σαν πουτάνα και σε πλήρωσαν για να σε πηδήξουν.

[Themis · Rating 5 out of 5]

Μια διεξοδική και κριτική επισκόπηση της εξέλιξης του μαρξισμού και των εφαρμογών του στον 20ό αιώνα. Ο Ραφαηλίδης, γνωστός για το αιρετικό του ύφος και το καυστικό του χιούμορ, επιχειρεί να αναλύσει τα αίτια της πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης και να προσφέρει τη δική του οπτική για τον μαρξισμό και τον κομμουνισμό.

Ειδικότερα στο βιβλίο εξετάζεται η ιστορική διαδρομή που οδήγησε στη διαμόρφωση της μαρξιστικής θεωρίας, καθώς και οι προγενέστερες ιδεολογικές επιρροές. Αναλύεται η εξέλιξη του μαρξισμού μετά τον Μαρξ, καθώς και οι διάφορες ερμηνείες και προσαρμογές της θεωρίας. Συζητούνται οι θεωρητικές και πρακτικές πτυχές της επανάστασης, όπως προτάθηκαν από τον Μαρξ και άλλους μαρξιστές θεωρητικούς. Φωτίζεται η συμβολή του Λένιν στη μαρξιστική θεωρία και η εφαρμογή της στη Ρωσία. Αναλύεται η προσέγγιση του Τρότσκι και οι διαφορές του με άλλες μαρξιστικές τάσεις. Κοσκινίζεται η περίοδος του Στάλιν και οι επιπτώσεις της στην πορεία του σοσιαλιστικού εγχειρήματος. Παρουσιάζονται οι λόγοι της κατάρρευσης των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη και επισημαίνεται η διάσπαση του κομμουνιστικού κινήματος σε διάφορα κέντρα και η πολυμορφία του.

"Η μεγάλη περιπέτεια του μαρξισμού" αποτελεί μια σημαντική συμβολή στην κατανόηση της ιστορίας και της εξέλιξης του μαρξισμού ως τις μέρες μας. Με την κριτική του ματιά και το ιδιαίτερο ύφος του, ο Βασίλης Ραφαηλίδης προσφέρει ένα έργο που προκαλεί σκέψη και συζήτηση, καθιστώντας το απαραίτητο ανάγνωσμα για όσους ενδιαφέρονται για την ιστορία των ιδεών και των κοινωνικών κινημάτων.

[Vangelis Kolomitrousis · Rating 5 out of 5]

Ο Ραφαηλίδης δεν γράφει μια ψυχρή ακαδημαϊκή πραγματεία· αντίθετα, προσεγγίζει τον μαρξισμό ως ιστορικό φαινόμενο, πολιτικό εργαλείο, αλλά και φιλοσοφική θεωρία με τις αδυναμίες, τις παρερμηνείες και τις διαστρεβλώσεις που υπέστη στη διαδρομή του. Από τον Μαρξ και τον Ένγκελς, μέχρι τον Λένιν, τον Στάλιν, τον Τρότσκι, τον Μάο και τις μεταπολεμικές δυτικές εκδοχές (από τους Φρανκφουρτέζους μέχρι τον Αλτουσέρ) καταγράφει με οξυδερκή, ειρωνικό και πολλές φορές αποδομητικό λόγο την "περιπέτεια" της μεγαλύτερης πολιτικής ιδεολογίας του 20ού αιώνα.

Το βιβλίο απευθύνεται κυρίως στον σκεπτόμενο αναγνώστη, όχι απαραίτητα μυημένο στον μαρξισμό, αλλά σε όποιον θέλει να κατανοήσει τη μεταμόρφωση μιας επαναστατικής θεωρίας σε πολιτικό δόγμα. Ο Ραφαηλίδης ενστερνίζεται τη μαρξιστική σκέψη, αλλά δεν την εξιδανικεύει. Την αντιμετωπίζει όπως αντιμετώπιζε κάθε ανθρωπιστική ιδεολογία: με σεβασμό για την πνευματική της δύναμη ή για την εν δυνάμει σημαντική αξία της στη μακρά διαδικασία χειραφέτησης της ανθρωπότητας, αλλά και με καχυποψία για τη χρήση της στην πράξη.

[Markos Kyritsis · Rating 4 out of 5]

Ο Βασίλης Ραφαηλιδης όπως πάντα πολεμικός και αιρετικος