Jump to ratings and reviews
Rate this book

مفهوم الإنسان عند ماركس

Rate this book
A provocative new view of Marx stressing his humanist philosophy and challenging both Soviet distortion and Western ignorance of his basic thinking.

127 pages, Paperback

First published January 1, 1961

174 people are currently reading
2663 people want to read

About the author

Erich Fromm

447 books5,298 followers
Erich Fromm, Ph.D. (Sociology, University of Heidelberg, 1922) was a German-American social psychologist, psychoanalyst, sociologist, humanistic philosopher, and democratic socialist. He was a German Jew who fled the Nazi regime and settled in the United States. He was one of the founders of The William Alanson White Institute of Psychiatry, Psychoanalysis and Psychology in New York City and was associated with the Frankfurt School of critical theory.

Fromm explored the interaction between psychology and society, and held various professorships in psychology in the U.S. and Mexico in the mid-20th century.

Fromm's theory is a rather unique blend of Freud and Marx. Freud, of course, emphasized the unconscious, biological drives, repression, and so on. In other words, Freud postulated that our characters were determined by biology. Marx, on the other hand, saw people as determined by their society, and most especially by their economic systems.

Ratings & Reviews

What do you think?
Rate this book

Friends & Following

Create a free account to discover what your friends think of this book!

Community Reviews

5 stars
415 (37%)
4 stars
408 (37%)
3 stars
212 (19%)
2 stars
48 (4%)
1 star
17 (1%)
Displaying 1 - 30 of 113 reviews
Profile Image for Peiman E iran.
1,436 reviews1,095 followers
December 26, 2016
‎دوستانِ گرانقدر، همانطور که از عنوانِ کتاب پیداست، این کتاب به بررسی سرشتِ انسان از دیدگاه <مارکس> پرداخته است
‎انسان از شهواتی برخوردار است که منحصراً انسانی هستند و نه حیوانی.. و فراسویِ غریزهٔ بقا قرار دارند
‎در این رابطه <مارکس> میگوید: شهوت از استعدادها و قوه هایِ انسان است که بخاطرِ رسیدن به هدفِ آن، استعدادها جد و جهد میکنند
‎در اظهارِ نظرِ <مارکس> شهوت به مفهومِ رابطه و وابستگی داشتن تعریف شده است... پویاییِ طبیعتِ انسان، تا آنجا که انسانی است، اساساً در این نیازِ انسان ریشه دارد که میخواهد استعدادهایِ خویش را در رابطه با جهان بکار ببرد و نه آنکه جهان را در رابطه با نیازهایِ خود به عنوانِ وسیلهٔ ارضایِ احتیاجاتِ فیزیولوژیکِ خود بکار بندد
‎مارکس تعریفِ خود ازاستعدادهایِ انسان و رابطهٔ آنها را با جهان، به شکلِ شهوانیِ آن، اینگونه بیان میکند که: رابطهٔ انسانیِ انسان با جهان- دیدن، شنیدن، لمس کردن، فکر کردن، بوییدن، چشیدن، حس کردن، آرزو کردن، کار کردن و عشق ورزیدن- که در آن تمامِ ارگانهایِ فردیتِ انسان تظاهر فعالانهٔ واقعیتِ انسانی است.. در عمل، فقط زمانی میتواند خود را به طریقِ انسانی به چیزی مربوط سازد و با آن رابطه برقرار کند که آنچیز هم به طریقی انسانی، با انسان مربوط باشد و رابطه برقرار کرده باشد
‎مردِ محافظه کاری همچون <دیزراییلی> و سوسیالیستی همچون <مارکس> عملاً دربارهٔ خطری که رشدِ غیرِ قابلِ کنترلِ تولید و مصرفِ انسان را تهدید میکند، هم عقیده بودند... هر دو میدیدند که چگونه انسان در قبالِ بردگی اش در برابرِ ماشین ها، و حرص و آزِ زیاد شونده، به ضعف دچار میشود.... از نظرِ <دیزراییلی> راه حلِ این امر جلوگیری از قدرتِ بورژوازیِ جدید بود.. و <مارکس> اعتقاد داشت که یک جامعه صد در صد ماشینی میتواند به یک جامعهٔ اومانیستی که در آن انسان هدفِ کلیهٔ تلاشهایِ اجتماعی باشد، تبدیل گردد
------------------------------------------------
‎امیدوارم این توضیحات کافی و مفید بوده باشه
‎<پیروز باشید و ایرانی>
Profile Image for Noor Sabah.
122 reviews128 followers
April 17, 2015
What else could be better than this ?!?! Erich Fromm writes about Karl Marx .
A stunning book.
Profile Image for Akbar Madan.
196 reviews37 followers
January 16, 2016
مفهوم الانسان عند ماركس

يستهل فروم حديثه عن ماركس بهذه العبارة : " إن احدى سخريات التاريخ الغريبة ، أن العصر الذي يمتلك القدرة على الاقتراب اللامتناهي من المصادر ، لا توجد فيه حدود تمنع تشويه وإساءة فهم النظريات " وانه لقول سديد لو كان الناس والعلماء يفقهون ، ان ظاهرة الاجتزاء للمقولات والمفاهيم من النصوص الأصلية ووصم العالم او الفيلسوف بصفة او وصمة معينة لهي من جهل العالم والباحث ، ان العلماء والفلاسفة يمرون بمراحل فكرية وعقائدية مختلفة ومتدرجة وتتبدل نظرياتهم من مرحلة الى مرحلة أخرى .
تتحّدد الاساءة بالنسبة لفروم حينما يُوصف ماركس بأنه ضد الدين والفردية وبأنه وضع العامل المادي من أساسيات الحياة بل التاريخ ، بينما وحسبما يفهمه فروم ان المحرك الأساسي في نظريته هو تحرر الانسان وعدم اغترابه أمام ذاته والاخرين والطبيعة ، ويرى فروم ان أسباب هذا التحريف قابع في الجهل من جهة والتطبيق الروسي الخاطئ للنظرية من جهة أخرى ، وَمِمَّا يبعد المادية التاريخية عن نظرة ماركس هو ان المادية التاريخية كنظرية تعتمد الجانب البسيكولوجي والتي في اساسها ترتكز على دوافع الانسان الواقعية لا مع العامل الإجماعي ، لذلك يجد فروم ان ماركس لم ينظر للإنسان الا من خلال انه مبدع وفاعل تاريخه ولهذا تفسير ماركس للتاريخ ليس مادي بل أنثروبولوجي وقد ابتعد ماركس عن الرأسمالية التي تتحدد نظرتها بجشع الانسان نحو الإشباع المادي وبعيدا ايضا عن النظرة الدينية التي ترى الزهد في الدنيا طريق الخلاص ، وعليه فماركس يفرِّق بين الدوافع الانسانية الثابتة والدوافع النسبية ، ولم يصنف الميل للكسب المادي من الدوافع الثابتة وهنا يبتعد ماركس عن الحتمية التي لصقت بنظريته .
الفكرة المركزية في نظرية ماركس هي ان الانسان هو من يصنع تاريخه ، ويتفق ماركس مع دوركهايم في ان الوجود الاجتماعي هو المحدد للوعي البشري ، وتحكم نظرة ماركس للإنسان من خلال الحب وخصوصا علاقته بالآخر والحب هو عنصر رجوع الانسان الى ذاته ، وعندما يتحدث عن العمل لا ينظر له لا كوسيلة لغاية - انتاج - بل متعة للإنسان يحقق بها ذاته وهنا نجد حربه على الرأسمالية التي تحرف العمل للنفعية تجعل الانسان شيء اما ماركس فانه يدعو للتنوع المهني والتطور العملي ليجد الانسان كينونته .
ان فهم فروم لمفهوم الاغتراب عند ماركس ينطوي على معادلة يعادل بها بين الاغتراب ومفهوم الخطيئة في اللغة الدينية وكلاهما يعني تخلي الانسان عن ذاته وتخليه عن الله ، ورجوعا لمفهوم الاغتراب وهو المفهوم المركزي في نظريته حيث يرى ان الاغتراب هو المفسد الحقيقي للقيم الاخلاقية فيقول : " كيف يمكن ان أملك ضميراً طيباً اذا لم أكن مدركاً لأي شي " ويكفي ماركس كمتنبئ عندما كان قلقاً اذا كان الانسان سينجو من خطر قوة الأشياء التي أوجدها والاشتراكية كما وضعها ماركس ان يكون الانسان فيها يقهر الاغتراب الذي يعيشه فهي ليست نمط انتاج ، وبعد كل هذا الحديث عن الاغتراب للإنسان عن ذاته والطبيعة والآخرين ، كيف يكون ماركس ضد الحرية الفردية وهو المحرك الأساسي في مفهوم الاغتراب وأخيرا يجد فروم ماركس محارباً للدين لانه كان مغّرباً ولا يشبع الحاجات الحقيقية للإنسان فقد كتب في شبابه " ليسوا ملحدين أولئك الذين يحتقرون آلهة الجموع ، بل ذلك الذي ينسب آراء الجموع الى الآلهة " والمقصود من آلهة الجموع هي الآلهة المغرّبة عن الله الحقيقي الذي يسكن روح الانسان .
Profile Image for Dawn Breeden.
14 reviews2 followers
May 20, 2012
As a humanist, this book is somewhat of a bible for me. The notion of man as a creative being is inspiring and beautiful.
Profile Image for Huda AlAbri.
186 reviews221 followers
October 26, 2021
كتب إريك فروم هذا الكتاب كمقدمة للترجمة الإنجليزية لواحد من أعمال ماركس "مخطوطات ١٨٤٤" التي كتبها في شبابه. الكتاب في أصله موجه إلى القارئ الأمريكي الذي يمتلك فكرة مغلوطة ومشوهة عن ماركس، لأسباب تتعلق بالعداء بين القطبين الرأسمالي والشيوعي، ولندرة أعمال ماركس المترجمة للإنجليزية حينها.

وُصف ماركس خطأً بكونه شخص مادي، وأن مفهوم الإنسان عنده هو الإنسان حسن التغذية والكساء "معدوم الروح" ، وأن حافزه الرئيسي في الحياة هو الكسب المادي. جاء ذلك على خلفية نظريته في المادية التاريخية، حيث يعتقد بأن الواقع المادي الذي يعيش فيه الفرد يُسهم في عملية تكوّن فكره وشعوره، إنها عملية متبادلة تُسهم في دفع التاريخ وتطوره، حيث يعيد البشر خلق وسائل إنتاجهم كل مرة بفعل التأثر بالواقع المادي ثم التأثير فيه، وهكذا يخلق البشر التاريخ الإنساني.


بخلاف منتقديه، يرى ماركس أن الرأسمالية هي التي جعلت الكسب المادي غاية الإنسان الرئيسية، وحولته إلى كائن مستهلك، مغترب عن ذاته، يعالج اغترابه باستهلاك الماديات. لقد حرًّفت الرأسمالية حاجات الإنسان الحقيقية، واستبدلتها بحاجات زائفة يلعب المال فيها دور رئيسي. وجعلت من العوز المادي أداة قهرية واستغلالية تسحق المرء وتنزع عنه كرامته . وفي كل الحالات يشعر المرء بشيء مفقود في حياته لا يَعي كُنهه، إنه لا يشعر بذاته في هذا العالم، بل يشعر أنه يحتل مرتبة أدنى من المادة.


ومن أجل حل هذا الاغتراب، لا بد أن يعي الإنسان حاجاته الحقيقية، بعضها حاجات متعلقة بالطبيعة البشرية وبعضها حاجات نسبية تتعلق بصيرورة التاريخ وترتبط بالبنى الاجتماعية. يقدم ماركس رؤية مختلفة عن طبيعة العمل. إن الهدف الأساسي لماركس هو تحرير الإنسان من ضغط الحاجات الاقتصادية، وانعتاقه الروحي من الأنظمة التي تكبله. إنه لا يرمي إلى المطالبة بأجر أفضل لعمل مغرَّب، بل تحويل العمل اللاهادف إلى عمل حر ومنتج، عمل يحقق فيه الإنسان جوهره ويحقق فيه اتصاله بالوجود.

يمضي إريك فروم في عرض افكار ماركس ورؤيته بشأن المجتمع الاشتراكي. "إن الإنسان ينتج في طريقة مشتركة، وليست تنافسية إنه ينتج بطريقة عقلانية وغير مغربة، الشيء الذي يعني أن يضع الانتاج تحت سيطرته، بدلا من تحكم الانتاج، كقوة عمياء، به". إن هذه الرؤية تحل كثيرا من معضلات الرأسمالية التي تغرق السوق بسلع لا حصر لها، في عمليات إنتاج لاعقلانية، هدفها الوحيد زيادة الربح، وإيهام الفرد بأن سعادته تكمن في ذاك المنتج أو ذاك كما تسوقه لنا الدعايات. والنتيجة إنسان مُغترب بجوف فارغ.

ينبذ بعضهم فكر ماركس لا لشيء سوى لعبارة مختزلة أُسيء فهمها كثيرا. لا يعرفون عن موقف ماركس من الدين إلا عبارته الشهيرة " الدين أفيون الشعوب"، ورأوا فيها دعوة للإلحاد وإنكارا للقيم الروحية. وإن انبرى إريك فروم في هذا الكتاب إلى تناول هذا الموضوع الشائك إلا انه تناوله بإبهام وإيجاز شديد لا يبدد الشكوك ولا يُزيح سوء الفهم عنه. من المهم أن يعرف القارئ، بمصادر أخرى، ماذا كان ماركس يعني بعبارته تلك، وكيف يمكن للمؤسسات الكهنوتية أن تُسهم في حالة الاغتراب التي يعيشها الفرد في ظل نظام استغلالي.
Profile Image for Andrew.
657 reviews162 followers
June 28, 2009
After reading two of Marx's anthologies, this was indispensable in helping me understand what the hell Marx was really talking about. It was like studying Marx in a college class but without the class and only Fromm as your professor. It further cements Fromm's status in my book as one of the top thinkers of the 20th century. It also gives me a deeper admiration for Marx. Whereas after reading him by myself I had been most impressed just by his sheer audacity in taking the idea of private property to its logical (but extreme) conclusion, Fromm's book left me regarding Marx as a true humanist, people-first Zen political scientist.
Profile Image for Lara.
56 reviews
August 4, 2015
I read this many years ago, in college. I decided it was time to revisit it. Erich Fromm's chapters, introducing some of what follows by Marx, is my favorite part of the book. He makes Marx much more accessible. Marx is one of those long-misunderstood philosophers. Fromm does a wonderful job of explaining the heart of Marx's work, which is *not* "dialectical materialism". Marx, at heart, was a humanistic philosopher who believed that capitalism alienates humanity from itself. He wanted people to live in a world where they could enjoy the greatest freedoms and self-realization; this is the opposite of totalitarian Communism that wrongly claims him as inspiration.
12 reviews1 follower
December 19, 2009
Marx? Communism? Please!!!

That's the gut reaction of most of us. Why is this? Why is the man who's ideas stimulated nearly half the world to revolution automatically rejected without even being seriously looked at by most of us the U.S. today?

The fact is Marx is more than communism. His most famous work is not called Communism but Capital. (The manifesto was a small pamphlet next to the thousands of pages of the planned four volumes of Capital). He is strongest in his analysis of the very history and machinery of this economic system.

Today, we see yet another crisis in global capitalism. Almost all of us who seek understanding of this crisis do so using the very same conceptual tools of the doctrine itself. But what if there are incorrect assumptions that the governments, universities and media networks of the world continuously overlook?

Marx's Concept of Man serves as an introduction to such an analysis. It is a compilation of various manuscripts of the early Marx and is quite digestible--especially after Fromm's preface.

Erich Fromm--a significant 20th century philosopher in his own right--introduces us to some of the most timeless aspects of Marx's concept of man in a way that makes his thought significant to this day.

Profile Image for Ahmed Fathy.
140 reviews45 followers
August 19, 2020
محاولة غير موفقة لإعادة قراءة مخطوطات الشباب لماركس ، ولكنها قراءة سطحية في أغلب جوانبها تم تجاوزها من قبل ماركس نفسه كما وضح ألتوسير والبنيويين ، اريك فروم كان سابق لالتوسير وبعيد كل البعد عن المدرسة البنيوية لذلك يعتبر الكتاب outdated بالنسبة لي وأفضل قراءة التوسير لماركس للأسباب الآتية:

١- طبق لويس التوسير المنهج البنيوي علي السياسة اذ يري ان النص الماركسي ينبغي ان لا تتم قراءته قراءة بريئة بل لابد ان نضع في الاعتبار تأثير النزعة الهيغلية المثالية علي بعض كتابات ماركس مثل الاسرة المقدسة وبؤس الفلسفة والمانفستو وغيرها او ما يسميه التوسير بكتابات مرحلة الشباب اما كتابات مرحلة النضج والتي يعتقد التوسير انها تعبر عن الماركسية الصحيحة المتحررة من الهيغلية فهي راس المال في نقد الاقتصاد الانجليزي الكلاسيكي
٢- قد أدى ألتوسير نتيجة تعمقه في قراءة نصوص ماركس دور مثل هذا القارئ لتحرير الماركسية من القراءة العادية(قراءة فروم لماركس في هذا الكتاب كمثال) مثلما عبّر عن ذلك الأداء. وذهب إلى "أن النظرية الماركسية التي تناقض نفسها على مستويات عدّة، وتحتوي ثغرات ومواضع صمت وغياب، يجب أن تُعاد قراءتها بطريقة أعراضية .ومن شأن هذه القراءة الجديدة عن الأبنية اللاواعية الخفية، عن طريق تفسير التحولات . والتناقضات..والأغلاط. فتنتج هذه القراءة نصاً مختلفاً، نصاً تتكشف إشكالياته النظرية من خلال الأعراض التي سببت هذه الإشكاليات. وهكذا تُحل شفرة ( النص الموضوعي )، أي كتابات ماركس وحياته على حد سواء"
65 reviews
May 24, 2020
Anarşist bir humanist ütopyayı Marksistleştirme denemesi

Özetle bu kitabı okumakla vakit kaybetmeyin ve zamanınızı Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm ve Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu gibi kitapları okumaya ayırın. Bu önerimi gerekçelendirmek için, iki bölümlü bir yazı yazmak istedim.

1-Kitabın Deşifre Edilmesi
2-Bilimsel Sosyalizmin Cevabı.

1-Kitabın Eleştirisi
Kitap Sovyetler birliğini devlet kapitalizmi, Çin'i ise antibireyselcilik ile suçlayarak, sosyalizmin mistik çekiciliğinden faydalandıkları ve Afrika ve Asya devletlerini kendi etki alanlarına aldıkları iddiası ile başlıyor. İlginçtir, bugün Çin için devlet kapitalizmi tabiri uygun düşerken, liberal kanat Sovyetler birliğini antibireycilik ile suçluyor. Fromm'un revizyonizmi güncellenirken tersten uygulanmış. İddia bir adım ileri götürülerek, Batılı devletlerin bu tuzağa çanak tuttuğu ve tarafsız halk kitlelerini de bu iki devletin kucağına ittiği eleştirisi ile devam ediyor. Bizim yüce hümanist gönüllü Fromm'umuz, Batılı devletleri kapitalist olarak görmek bir yana, onları eleştirip, kendi tarafında görüyor. Bu revizyonizm bugün liberal solda çok popüler olurdu ancak kitabın yazıldığı tarihte ancak paralı bir ajanın yapacağı nitelikte. İddia bir adım öteye gidiyor ve kitabın amacının Batı dünyasını Marks'ın fikirleri ile buluşturmak olduğunu söylüyor, kapitalizmi Marksisleştirmek. Yetinmiyor, ekliyor, Marks teorisinde bürokratizmi ve merkezileşmenin hangi boyutlara gideceğini görememiştir.

Bu tezlerde neler mi yok? 1-Bilimsel Sosyalizm'in Devlete Bakışı 2-Toplumdaki Çelişkilerin Niteliğinin Ne ile Belirlendiği? Yani, Ekonomi Politik, Artı Değer 3-Materyalizm, eğer materyalizm olsaydı, Marks ve Engels'in, yazar ısrarla Marksizm'i Marks'dan ibaret olarak göstermeye çalışıyor, bilimsey sosyalist düşüncesinin bir kehanet ve öngörüler methodu değil, tarihin ve güncelin titiz bir bilimsel değerlendirmesi olduğu ve bu değerlendirmenin amacının öngörmek değil, devirmek üzerine olduğunu kavrardı. Bir devrim kavrayışının eksikliği ve bir öngörücülük beklentisi kitabın daha ilk başında dışa vuruyor ve Marks'a MESİH rolü biçiyor. Direkt aktaralım: "Marks'ın felsefesi, insan bireyselliğinin tam anlamıyla gerçekleşmesini amaçlayan peygamberlik benzeri bir Mesihçilik." ve ekliyor "Demek ki, Marks'ın ulaşmaya çalıştığı nokta, gerçek bireylerin, yabancılaşma nedir bilmeksizin, insanlarla doğayla bir bütünlük içinde yaşamalarıdır. Bence Marks'ın felsefesi, ruhsal varoluşçuluğun laik bir terminolojiyle anlatımıdır. Bu ruhsal içerik ve boyutundan dolayı da, maddeci pratiğe ve çağımızın maddeci felsefelerine karşı bir konumda yer alır." Yetinmiyor "Marks, felsefi açıdan maddeci bir dünya anlayışı kullanmış olmasına rağmen aslında bu tür sorunlara pek bir ilgi göstermiş sayılmaz.". Yetinmiyor ve ekliyor "Marks, kendi felsefi sistemini idealizmin ve maddeciliğin bir sentezi olarak görmekte ve bunu "hümanizm" ve "doğacılık" olarak tanımlamaktadır." Marks ve idealizmi yan yana görmek ve onun idealizmin bir sentezini oluşturduğunu okumak çok ilginç. Bu idealist revizyonizm denemesinin, Marks'ı bir hümanist filozofa, Komünizmi bir anarşist ütopyaya indirgeme çabasının temel noktası, Bilimsel Sosyalizmi görmezden gelmek, kapitalizmi bir tüketim toplumu olarak tariflemek. Sömürüyü değil, tüketimi merkeze almak, günümüzde bu fikrin evrildiği nokta sivil toplumculuk ve sosyal demokrasi. Sömürüde eşitlenme talebine denk düşen bir tüketim toplumunu dizginleme talebi. Sömürüyü yok etme iradesinin olmadığı, yani devrimin yadsındığı bir çözümleme. Bunu yaparken sınıftan kaçış olmadan yani tarihi sınıflar tarihi değil bir insanlık tarihi olarak okuma tezi olmak zorunda tabii, Fromm'da bunun farkında ve Marks'ın tarih anlayışını "Antropolojik" olarak tarifliyor ve "Tarihin aktörleri ve yazarları fikirler ya da ideler değil, bireylerdir!". Sınıflar nerede peki? Yok. Sınıf olmayınca devrim de yok tabii ki ve bundan dolayı Fromm'un toplumsal çözümü "doğru bilinçlenmeye adım atmak" ve "fakirliği ortadan kaldırmaya çalışırken karşıtı bir yanlışa düşmemek ve doğru olanı yapmak, yani tüketimi de tüm aşırılıklarından arındırmak". Marks'ın Proudhon'a söylediğini hatırlatıyor, kuyruğunu kovalayan fikirler, fakirlik, tüketim vb gibi. Artı değer, sömürü ve sınıflar olmayınca, mecburen bu fikirlere tutunuyor Fromm. Fromm'un kitap boyu kendini gösteren idealizmi, mesihçiliği, sınıftan kaçan hümanizmi, artı değeri, yani kapitalizmin özünü yok saymasını, devletleri eleştirirken onların sınıfsallığını ve mülkiyet yapılarını yok sayarak, tüm toplumsal çelişkileri antagonist ya da değil, aynı kefeye koymasını tekrar etmeyeceğim ancak bir cümle çok çarpıcu "Bu, içinde yaşadığımız demokraside bile hayal edemeyecek kadar geniş ve kapsamlı bir özgürlük tanımını içerir!" Fromm, yaşadığı ülke olan ABD'yi bir demokrasi ülkesi olarak görüyor. Tabii, demokrasinin de sınıfsallığını görmeyip, burjuva demokrasisi, sosyalist demokrasi gibi bir ayrıma gitmeyince, bunu söylemek kolay. Sosyalistlerin tarihteki en vahşi sömürü devleti dediği burjuva demokrasisini bir demokratik özgürlük referansı olarak alıyor Fromm. Kitabın devamındaki Mesihçilik, Marks'ın peygamber olarak görme kısımlarına artık girmeyeceğim, bilimsel sosyalizmin cevabına geçelim.

2-Bilimsel Sosyalizmin Cevabı
Bu cevabı anlamlı hale getirelim ve Fromm'un ısrarla Marksizmi Marks'tan ibaret görme çabalarına karşın biz Engels'in Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm kitabına göz atalım.

Önce şu mesihçilik ile ve idealizm sentezi ile hesaplaşalım:
"Hukuk, felsefe ve din konularındaki idealarımız, belirli bir toplumda yürürlükte olan ekonomik ilişkilerin epey uzak uzantıları ise, böyle idealar, en sonunda, bu ilişkilerdeki tam bir değişmenin etkilerine dayanamaz. Ve doğaüstü vahiye inanmadığımız sürece, hiçbir dinsel öğretinin sallanan bir toplumu, yıkılmaktan kurtaramayacağını kabul etmez zorundayız." Fromm Mesih'i beklerken bir üretim illişkilerini alt üst edecek devrimin güncelliğine Engels ile tekrar bir iman tazeliyelim.

Bir pasaj daha, Saint Simon, Owens ve Fourier ile ilgili bir değerlendirmeden;

"Çünkü, bu üç toplumsal reformcuya göre, o filozofların ilkelerine dayanan burjuva dünyası, usa aykırıdır ve adaletsizdir ve bu yüzden tıpkı feodalizm ve daha önceki bütün toplum aşamaları gibi, onun da sonu süprüntülüktür. Salt sağduyu ve adalet, bugüne kadar, yeryüzünde egemen olmamışsa, bu, yalnızca insanoğlu onları gereğince anlamadığı için böyle olmuştur. Aranan şey, gerçeği kavrayan ve şimdi ortaya çkan o tek dahi adamdı. Onun şimdi ortaya çıkması, gerçeğin şimdi apaçık kavranması, tarihsel gelişim zincirindeki zorunluluğun izleyen kaçınılmaz bir olay değildir, yalnızca mutlu bir rastlantıdır. O, bundan tam 500 yıl önce de doğabilir ve insanları 500 yıl yanılmaktan, çekişmekten ve açı çekmekten koruyabilirdi." Fromm'u bu üç ütopyacının devamı görebilir miyiz? Hayır. Onlar tarihsel izlenikte ilerici referanslarımızdır ancak bugün Fromm bu izleniği Marksistleştirme iddiası ile bir revizyonist bir gericidir.

Engels'in kitabından iki önemli pasaj ile son verelim ki Fromm'un hümanizmi yerine Marksizm'in bilimsel sosyalizmden ne anladığını netleştirmiş olalım.

"Sosyalizmin ödevi, artık, olabildiği kadar yetkin bir toplum sistemi uydurmak değildir; ama bu sınıfların ve onların uzlaşmaz karşıtlığının zorunlu olarak doğduğu tarihsel-ekonomik olayların ardışmasını incelemek, ve böylelikle yaratılmış olan ekonomik koşullarda, çekişmeye son vermenin çaresini bulmaktır. Ama yakın zamanların sosyalizmi, bu materyalist anlayışa, Fransız materyalistlerinin doğa anlayışlarının, diyalektiğe ve modern doğa bilimine karşıt olduğu kadar, karşıttı. Yakın zamanların sosyalizmi, varolan kapitalist üretim tarzını ve onun sonuçlarını elbette eleştiriyordu. Ama onları açıklayamıyordu ve, bu yüzden, onların hakkından gelemiyordu. Ve onları, ancak, kötü oldukları gerekçesiyle düpedüz reddediyordu. Bu sosyalizm, işçi sınıfının kapitalizm koşullarında kaçınılmaz olan sömürülmesini ne kadar kuvvetle haykırdıysa, bu sömürülmenin nerede olduğunu ve nasıl belirdiğini açıkça göstermeye o kadar az güç yetirdi. Ama bunu yapabilmek için, (1) kapitalist üretim yöntemini, tarihsel bağlantısı ve belirli bir tarihsel dönemdeki kaçınılmazlığı içinde, ve bundan ötürü, kaçınılmaz çöküşüyle birlikte göstermek; ve (2) onun hâlâ bir sır olan temel karakterini ortaya çıkarmak gerekliydi. Bu, artı-değer'in bulunmasıyla yapıldı. Ödenmemiş emeğe elkomanın, kapitalist üretim tarzının ve bu üretim tarzında ortaya çıkan işçi sömürüsünün temeli olduğu; ve kapitalistin, emekçinin emek-gücünü pazardaki bir meta gibi tam değerini ödeyerek satın alsa bile, ondan, ona ödediğinden daha çok değer çıkardığı (sağladığı); ve son çözümlemede, bu artı-değerin, varlıklı sınıfların ellerinde sürekli olarak artan sermaye birikimlerinin çıktığı değerler tutarını oluşturduğu gösterildi. Kapitalist üretimin ve sermaye üretiminin doğumu, ikisi de, açıklandı.Bu iki büyük buluşu, materyalist tarih anlayışını, ve artı-değer yoluyla kapitalist üretimin sırrının çözümünü, [sayfa 78] Marx'a borçluyuz. Sosyalizm, bu buluşlarla bir bilim oldu. Bundan sonra iş, onun bütün ayrıntılarını ve ilişkilerini işlemekti. [sayfa 79]"


"MATERYALİST tarih anlayışı, insanın yaşamını sürdürmeye yarayan araçların üretiminin ve, üretimin yaraşıra, üretilen şeylerin değişiminin bütün toplumsal yapının temeli olduğu; tarihte ortaya çıkmış her toplumda, zenginliğin dağıtıldığı ve toplumun sınıflara ya da takımlara bölündüğü tarzın, ne üretildiğine, nasıl üretildiğine ve ürünlerin nasıl değişildiğine bağımlı olduğu önermesinden hareket eder. Bu görüş açısından, bütün toplumsal değişmelerin ve politik devrimlerin ereksel nedenleri, insanların kafalarında, insanların sonrasız gerçeği ve adaleti daha iyi kavramalarında değil, ama üretim ve değişim tarzlarındaki değişmelerde aranmalıdır. Bunlar felsefede değil, her sözkonusu çağm ekonomisinde aranmalıdır. Varolan toplumsal kurumların [sayfa 80] usa-aykırı ve adaletsiz olduğunun, sağduyunun saçmalaştığının, doğrunun yanlış hale geldiğinin55 giderek kavranması, yalnızca, üretim ve değişim tarzlarında sessizce değişmeler olduğunun ve eski ekonomik koşullara uyarlanmış toplumsal düzenin artık onlara uymaz hale geldiğinin kanıtıdır. Bundan şu da anlaşılır: günışığına çıkarılan aykırılıklardan kurtulmanın araçları da, değişmiş üretim tarzlarının kendilerinde, epeyce gelişmiş halde bulunmak gerekir. Bu araçlar, tümdengelim yoluyla temel ilkelerden çıkarılmamalı, ama yürürlükteki üretim sisteminin çetin olgularında aranıp bulunmalıdır."

İşte bu pasajlar bir kez daha felsefenin sefaletini tespit ediyor ve devrimi güncelliyor. Marksizmin siyasal hedefi ne bir hümanist ütopya ne de bir komünizm kuruculuğudur. Bunun oluşması için gerekli olan nesnel koşulların ortaya çıkması için bilimsel öncülük etmektir, yani devrim yoluyla özel mülkiyeti kaldırmaya öncülük. Bilimsel sosyalizmin görevi budur.





Profile Image for Kyle.
88 reviews21 followers
December 28, 2009
I had already read the Manuscripts so I was really looking forward to Fromm's introduction. It turns out it seems really dated. I learned Marx with a heavy emphasis on alienation, which mostly came from the Manuscripts. Fromm is writing to refute the Soviets and brushes slightly against challenging Althusser's epistemic break. Fromm's emphasis of the spiritual nature only serves to support critics like John Gray who castigate communism as an eschatological mentality. What came to me as most important from reading this is that the Manuscripts weren't published until 1932, so much of Trotsky, Lenin, Stalin etc had no access to the more humanistic Marx which Fromm is trying to display here.
Profile Image for Antonia.
13 reviews1 follower
November 12, 2008
an important book about one of the most misunderstood geniuses.
Profile Image for Katy.
19 reviews1 follower
Read
November 8, 2007
Besides Robert Tucker's take on Marx in The Marx-Engels Reader, this is probably the best explanation of what Marx was really trying to accomplish as a socialist. I am NOT a communist, but you have to respect that he was brilliant and that the guy just genuinely wanted the world to be a better place.
Profile Image for Nariman Amini.
109 reviews5 followers
August 10, 2022
این کتاب ابعاد روانشناسی مارکسیسم را بررسی میکند و بر پایه یکی از اصلی ترین نظریه های مارکس یعنی از خود بیگانگی بنا شده است او تلاش دارد به انسان تراز نوین تبدیل شدن را الگوی اصلی مارکسیسم بشمارد و تاییدی بر سرشت راستین انسان کند، مطالعه این اثر میتواند ارزشمند باشد
Profile Image for Danielle.
16 reviews3 followers
January 6, 2007
I thought Fromm gave a great depiction of Marx's ideology, but he could have used less large quote chunks.
Profile Image for Omar.
152 reviews40 followers
May 12, 2015
كتاب زخم، وترجمة جيّدة ..
تكتشف جوانب لطيفة من ناحية هامّة جدًا من الماركسية إلا وهي الإنسان .. وتكتشف كم هي المعلومات السائدة مغلوطة حول هذا الموضوع.
Profile Image for Ferda Nihat Koksoy.
518 reviews29 followers
November 8, 2017
-Karl Marx, düşündüğü gibi yaşayan,
başkaldırı felsefesini geliştiren doğacı/hümanist, Batı Medeniyeti'nin sembolü bir adamdır.

-Feuerbach'tan en büyük farkı, insanı sadece nesnel koşulların sonucu olarak değil, karşılıklı etkileşimi olarak görmesindedir; yani onun anlayışında saf materyalizm değil, materyalizm ile felsefik idealizmin sentezi mevcuttur.
Ona göre insanoğlu bir anlamda kendisinin yaratıcısıdır.

-Tarihsel materyalizm ve Diyalektik materyalizm tanımlarını hiç kullanmaz; antropolojik tarih anlayışı vardır.

Karl Marx:
-Para, güç ve otonom makinelere hizmet eden eşya-insan gelişmektedir.

-Dinler ve çoğu felsefede gökten yere inmek, benim felsefemde ise yerden göğe yükselmek vardır.

-Açlık ve cinsellik değişmez biyolojik motivasyon iken, hırs duygusu geçicidir ve toplumsal üretim tarzı ile bağlantılıdır.

-İnsanın bilincini toplumsal yapı belirler.

-Toplumsal düzen, onu alt edecek üretim güçleri (bilimsel, sosyal, siyasal ve entelektüel) olgunlaşmadan önce yok olmaz.
Profile Image for K.
69 reviews7 followers
July 30, 2014
3.4 stars for me (so it doesn't get a 4star rating)

The structure of this book is kind of unorthodox. It begins with Fromm stating that we pretty much got most of Marx wrong. The academia got him wrong, the Leninists got him wrong, the general consensus is wrong. Marx was not an authoritarian persona filled with hate towards capitalists, he was in fact a humanist and his thought was revolved around the idea of alienation. Marx wanted to liberate man and this rings true through all his works. Fromm does a bad job in showing this though. It seems to me that the academic world is split into two halves. The first one claims that there are two Marxs, the young one, and the old one, the first being a man of the enlightenment and the second being an authoritarian socialist that spend most of his time analyzing capitalism as an economic system. The other halve claims that the only true Marx is the one which wrote the communist manifesto and DAS KAPITAL. Or at least this is the Marx that people should aspire to. Fromm disses all of that and tries to connect the dots by quoting large parts of Marx's own writings, mostly what's found in Economic and philosophic manuscripts of 1844.

For the most part, his analysis rings true. Marx is passionate about human nature. His critiques of the division of labor, money and generally political economy are focused around the idea of liberating man (and woman!). Later on though, we get a glimpse of late Marx, the one that formulates the concept of base and superstructure (even though he doesn't use this specific terminology yet). We also find the thinker who claims that throughout history the ruling class has used ideas such as pride, faith, liberty, equality to control the population. These ideas are presented as necessary for the general good so everyone adopts them and sees them to be true. This of course leads us right to the dictatorship of the proletariat (another term that's not used directly here) which in turn leads to a classless society free from the ideas of the ruling class.

The third and last part of the book are some personal accounts from Marx's daughter and wife, Paul Lafargue and Engels all of which try to establish Marx as an insightful thinker, a political analyst, a liberator, a humanist etc.

I think that Fromm tried too hard to ''sanctify'' Marx, failing to understand that all people may hold beliefs that contradict one another through their lifetime. Even though Marx tried hard to establish a scientific theory, there were always limitations to his thought. Fromm also fails to recognize the possibility of a gradual change in Marx's thought. This of course doesn't justify the orthodox and crude interpretation by Lenin who in turn is also guilty for similar reasons. In the end what I enjoyed most of this book were the ideas, not the thinker. In simpler terms, I read it detached from Marx's legacy and I never felt the need to associate myself with a socially structured current of thought. Perhaps Marx himself would disapprove this but I have the historic advantage and can speculate that perhaps he wouldn't approve many things that were influenced by his works.
Profile Image for Lo.
105 reviews4 followers
September 19, 2024
As Goethe says “Man knows himself only inasmuch as he knows the world; he knows the world only within himself and he is aware of himself only within the world.” How then can we ever be self-actualized in a world full of abstraction and contradiction?

Though I do not agree with a lot of things Fromm says, I believe his analysis of Marx’s Economic and Philosophical Manuscripts is palpable. The chapters “Alienation” and “The Nature of Man” are critically important to this text but I fear a lot of the rest is deluded in a western centered philosophical discussion on the nature of man and fully abandons all of Marx’s economic theories. Thus, Fromm focuses only on Marx’s earliest writings on the concept of man and therefore belaying Marx’s later critiques of capitalism and concept of socialism. As though there isn’t a dialectical relationship between the early and late Marx. Fromm understands Marx’s ideas of alienation and mode of production very well and synthesizes down to be easily understood.

Marx fights against both consumerism and thrift that Capitalism compels us to live. We are meant to live not own. Independence and freedom are expressions of self-creation and that is done when we owe our existence to ourselves. Our labor must then be owned by ourselves. For Marx, the aim of socialism is the emancipation of man and the development of our individual personality. That cannot be done when our labor is controlled by someone else. We must be able to express ourselves in who we love, how we eat, how we feel, but most importantly in how we labor. We must fight against alienation and idolatry in all forms. The labor we do creates objects to aid us in life not to worship, not to confuse life with “things.”
Profile Image for Derrick Brousseau.
29 reviews
October 2, 2025
I liked the angle of analyzing Marx for his humanism, and later identifying spiritual inspirations. Erich Fromm relies almost entirely off "young Marx" the philosopher instead of "old Marx" who had a more scientific approach to socialism. I appreciate that Fromm makes a good argument in Chapter 7 that there's strong continuity through Marx's works that rely off his early writings, like the E.P. MSS.'s model of "species beings" and "fulfilled humans" appearing in Capital and so forth.

Fromm deliberately positions his interpretation of Marx as incompatible with Russian communism and argues that Marx cherished the individual, detested "crude" communism, and would identify the Soviet Union as an "abstract capitalist" where society was still subordinated to capital, which I found agreeable.

The book is really only 80-something pages (the print has a ton of afterwords, the entire E.P. MSS., and other assorted excerpts from Marx in it to pad out the pages) and Fromm spends a lot of time in it spoonfeeding you basic Marxism and pasting entire block quotes. Probably useful to someone who is going in blind (the book does have an air of "mythbusting" to it) but was a bit annoying to even me who I wouldn't consider myself a "Marx reader" yet.

Prose was nothing interesting, though maybe remarkably digestible for the 60s (I found To Kill a Mockingbird a more annoying book to read).

8/10
Profile Image for Dilara Selici.
41 reviews6 followers
October 29, 2023
Marx’ın felsefesinde insanın yerine ve Marx’ın sosyalizminin ne olup ne olmadığına dair fikir edinmek için oldukça iyi bir başlangıç kitabı.

Bu konuları işlerken alıntılara yer vermesi ve alıntılar üzerinden yorumlar yapması gayet iyi. Bunu Marx mı söyledi Fromm mu atıp tutuyor ikilemi pek olmuyor. Kitap en azından Sovyet sosyalizmi ve içinde sosyalizm geçip de insana zerre kadar değer vermeyen diğer çakma sosyalizmler ile Marx’ın sosyalizminin taban tabana zıt olduğunu görmek için gayet yeterli bir kaynak bence. “Denendi ve olmadığı görüldü” gibi çarpık yorumların Marx’ı anlamamış sistem yanlılarından geldiği çok bariz.

“Yabancılaşma” konusunu da çok iyi işlediğini düşünüyorum. Fromm bunu diğer kitaplarıyla da çok iyi destekliyor zaten.

Öte yandan Fromm’un büyük bir Marx hayranlığı olduğu da ortada. Okurken bunu da göz önünde bulundurmak lazım. Bu da zaten Marx’ı temize çekme, onun doğru anlaşılmasını sağlama amacıyla yazılmış bir kitap. Yani Fromm’un bazı yorumlarının aşırı yorum olup olmadığını da bilemeyebiliriz. Daha farklı kaynaklardan da okumak lazım. Ne desek Marx dünyanın en tartışmalı isimlerinden biri.
Profile Image for Dolan.
4 reviews
June 4, 2024
It’s a shame that this writing didn’t have a bigger impact on the global perspective ie. the USSR. I don’t know whether the humanist perspective would have helped much in the face of an arms race against the US, but global Marxist ideology would have been better off in my opinion, by steering our focus away from simply how we interact with labor and production toward a more complex and complete look into why we do it and how from the humanist perspective creativity and harmony should supplant consumption and destruction.
Profile Image for Henrique Valle.
96 reviews8 followers
Read
February 2, 2020
acho o Fromm um retardado mas pelo menos aumentou a vontade de ler os manuscritos econômicos-filosoficos do Marx
Profile Image for Bassam Ahmed.
425 reviews78 followers
August 16, 2023
كتاب فارق للطبيب النفسي والفيلسوف الإشتراكي الألماني إريك فروم - الذي هاجر إلى الولايات المتحدة الأمريكية مع صعود المد النازي في ألمانيا (سنة ١٩٣٣) - بعنوان " Marx's Concept of Man" الذي أصدره في عام ١٩٦١ ابان استعار الحرب الباردة بين الولايات المتحدة الأمريكية (قائدة المعسكر الغربي) والإتحاد السوفياتي (قائد الكتلة الشرقية) والتي وصلت ذروتها في موقعة خليج الخنازير في كوبا سنة ١٩٦١ مع بروز خطر نشوب حرب نووية، وفي ظل الاحساس العارم بهذا الخطر الوجودي وما صاحبه من سياسات استقطاب وبروباغندا تشويه اختزالية مارستها كل الأطراف المتحاربة وبالأخص الولايات المتحدة الأمريكية بهدف التحشيد الدوغمائي للحرب الحتمية؛ ضمن هذه الأجواء المتشنجة تحديدا، اختار فروم اصدار كتابه هذا، كمحاولة معرفية جريئة لتعريف القارئ الأمريكي بماركس وفكره. وقد اضطلع بترجمته ترجمة جيدة جدا، يشكر عليها، محمد رصاص بعنوان "مفهوم الإنسان عند ماركس".

بداية تجدر الإشارة إلى أمرين مهمين، أولهما، أن كتاب فروم هذا يحوي مقدمته التي صدر بها كتاب كارل ماركس "المخطوطات الفلسفية والإقتصادية" وثانيهما، أن الكتاب موجه بالدرجة الأولى إلى القارئ الأمريكي، الذي وبحسب فروم تم تشويه وعيه فيما يخص ماركس-الماركسية، الاشتراكية والشيوعية، بدرجة عالية عبر البروباغندا الاختزالية ومؤسسات النظام الأمريكي، التي إعتادت على شيطنة من تصنفهم أعداء وكل ما يمت لهم ولهويتهم الفكرية والثقافية بصلة، وذلك لتبرير سياساتها العدوانية (وجرائمها) لشعبها، عبر غرس سردية مهيمنة تفيد بهمجية العدو ونزوعه العدواني المرضي - هذا ما حدث مع كل من اختارتهم الأنظمة الأمريكية المتعاقبة ليكونوا أعداءها، وشماعة لتوظيفها لصالح مشروعها الإمبريالي في بسط نفوذها ونهب موارد تلك الدول وغيرها- ، لدرجة أنه إلى اليوم (وبعد ما يزيد على الثلاث عقود من سقوط وتفكك الاتحاد السوفياتي والمعسكر الاشتراكي) لا زالت ترتبط في الوعي الجمعي الشعبي والنخبوي الأمريكي، الاشتراكية، الشيوعية وماركس، بالشر المطلق المهدد للحريات وبالشمولية الاستبدادية!

لذلك كله، ولغيره سعى فروم إلى تبديد تهافت البروباغندا الأمريكية وتقديم ماركس، فكره وفلسفته إلى القارئ الأمريكي بغية تقريب المسافات وإزالة اللبس الذي سعت منابر الإعلام الأمريكية ومؤسسات الدولة إلى ترسيخه، وهو أمر يحسب لفروم ولشجاعته في مواجهة التيار الرئيسي الأمريكي (main stream)والسير ضده، غير أنه سعى لتخفيف حدة هذه المواجهة، (إما لقناعته الشخصية -وهو ما أعتقده - أو مواربة، لتمرير الأفكار الرئيسية التي يهدف إلى تمريرها)، عبر أمرين، نفي علاقة فكر كارل ماركس والماركسية عن الدول والأنظمة التي يعدها دكتاتورية وشمولية، كالنظام السوفياتي (ستالين وما بعده) والنظام الصيني بقيادة ماو، ونقد تلك الأنظمة بإعتبارها استغلت ماركس والماركسية لتبرير نماذج الحكم الشمولي، وهي التهمة - تهمة الحكم الشمولي الاستبدادي الاستغلالي - التي تتسق مع الدعاية/البروباغندا الغربية في الحرب الباردة (١٩٤٧ - ١٩٨٩)، وتغريب ماركس والفكر الماركسي، أي محاولة إبرازه على أنه تجلي للإرتقاء الفكري والحضاري للمجتمع الغربي، وأنه نتاج خالص للحضارة الغربية على وجه التحديد، وعليه يتعين على الغرب الإحتفاء به واعادة قراءته لهذا السبب تحديدا وضمن هذا السياق، في محاولة لتقريبه -ماركس- للقارئ الغربي البرجوازي (الأمريكي بالدرجة الأولى) وهو نموذج سعى إلى تكريسه (اشتراكيو أوروبا) الذين حرصوا على حصر الاشتراكية والماركسية في بعديها المعرفي والفلسفي فقط وإلى جعل الاحزاب الاشتراكية جزءا من المنظومة الرأسمالية البرحوازية "الديمقراطية"، (لا نقيضا وبديلا تقدميا لها)، وعلى استبعاد الجانب الثوري المتعلق بالصراع الطبقي منها، وهذا برأيي يحسب على فروم كما يحسب على جل الأحزاب الإشتراكية الأوروبية ومفكريها، وهي أحزاب "اشتراكية" ظاهريا، بينما هي في جوهرها برجوازية ليبرالية.

أما بعد، فنأتي لمضمون الكتاب، الذي لا يقلل ما ذكرت من نقد أعلاه من أهميته، ففروم، مستندا على ماكتبه ماركس في مخطوطاته الفلسفية والإقتصادية، وبدرجة أقل، في كتابه الأبرز "رأس المال"، يقدم للقارئ الأمريكي بالدرجة الأولى (وعموم القراء) شرحا وافيا عن طبيعة فكر ماركس التقدمي، التحرري والذي يتمحور حول الإنسان وتحسين واقعه المعاش وتحريره من حالة الإغتراب والفيتيشية (الصنمية) التي فرضها عليه النموذج الرأسمالي بجعله، كعامل - وان كانت هذه الحالة تمتد اليوم لشرائح أوسع ضمن المجتمعات البشرية - ترسا في آلة، مدمنا على الإستهلاك المادي كوسيلة اثبات وجود ومقدسا لصنم "المال" الذي اخترعه ليخدمه وانتهى به المطاف عبدا له، أي عبدا للمال وللمنظومة الرأسمالية ولرغبة التملك ومراكمة الثروة؛ شرحا قدمه فروم عبر فصول ثمانية أنهاها بوصف بديع وحقيقي لماركس الإنسان، وهي على ترتيبها كالتالي: (تزييف مفاهيم ماركس - المادية التاريخية عند ماركس - مشكلة الوعي، البناء الاجتماعي واستعمال القوة - طبيعة الإنسان - الإغتراب - مفهوم ماركس للإشتراكية - التواصل في فكر ماركس - ماركس الإنسان).

وعلى أهمية جميع فصول الكتاب إلا أن الأبرز برأيي كان (الفصل الرابع: طبيعة الإنسان، الفصل الخامس: الإغتراب، والفصل السادس: مفهوم ماركس للإشتراكية)، كما ضمن فروم كتابه ملحق لما كتبه ماركس (تلميذ هيغل الذي انقلب على فلسفته ونقدها نقدا وجيها) في نقد فلسفة هيغل بعنوان "نقد فلسفة هيغل العامة وديالكتيكه" وهو ملحق مهم لفهم منطلقات ماركس الفكرية والتصور الفلسفي الذي يؤطر نظريته الإقتصادية والاجتماعية، الاشتراكية العلمية، الشيوعية والديالكتيك المادي.

كتاب على درجة عالية من الأهيمة، جدير بالإطلاع والإشتباك مع مضامينه (تأويل فروم لماهية الماركسية وفكر ماركس)، اشتباك لا يهدف إلى التماهي بقدر ما يهدف إلى الإلمام بالفكر الماركسي من زوايا رؤية مختلفة (توسيع زاوية الرؤية)، وتشكيل المفاهيم عبر الإلمام بالصورة الأعم واخضاع كل مكوناتها للنقد والتحليل وبالتالي تبني الصورة الأقرب إلى والأكثر ملاءمة مع المبادئ الأساسية والمعطيات النضالية لكل شعب في معركته التحريرية لتحقيق العدالة الاجتماعية، وتحرير الانسان من الاغتراب، التسليع وهيمنة الرأسمال، أنصح به.

الاقتباسات:

"بالنسبة لفلسفة كارل ماركس والتي تجد تعبيرهـا الأكثر وضوحا في "المخطوطات الفلسفية والاقتصادية"، فإن المسألة المركزية هي مشكلة وجود الإنسان، ككائن فردي واقعي حقيقي، يتحدد معنى وجوده من خلال عمله، والذي تتجسد "طبيعته" وتحقق ذاتها في الصيرورة التاريخية." ص١٢

"يعتبر ماركس أن التحقيق الكامل لإنسانية الإنسان، ولعملية انعتاقه من القوى الاجتماعية التي تقيده غير منفصل عن عملية وعي وجود هذه القوى، وعن التغيير الاجتماعي الذي يتأسس على هذا الوعي." ص١٢

"إن هدف ماركس هو هدف متمثل في الانعتاق الروحي للإنسان، وتحريره من قيود الحتمية الاقتصادية لإعادة بنائه في كليته الإنسانية، ولتمكينه من إيجاد الوحدة والتوافق مع أقرانه البشر ومع الطبيعة." ص٢٠

"إن الصورة الرئيسية لرأسمالية منتصف القرن الحالي، هي بالكاد الشكل الكاريكاتوري للاشتراكية الماركسية الذي يقدمه خصومها. الشيء الأكثر مدعاة للاستغراب، يتمثل في حقيقة أن الأشخاص الذي يتهمون ماركس بمرارة بـ «المادية»، هم أنفسهم الذين يتهمون الاشتراكية بانعدام الواقعية لأنها لاتقر أن الدافع الفعال الوحيد الذي يدفع الإنسان للعمل، يتركز في ميله للربح المادي." ص٢١

"إن الطريقة التي يعبر بها الأفراد عن حياتهم، هي التي تحدد كينونتهم. ما "يكونونه" يتطابق، إذاً مع إنتاجهم، مع ماينتجون ومع الكيفية التي ينتجون من خلالها بالتالي، فإن طبيعة الأفراد تعتمد على الشروط المادية التي تحدد إنتاجهم." ص٣٠ *كارل ماركس

"إن شروطاً اقتصادية محددة، كتلك الموجودة في الرأسمالية، تخلق كحافز رئيسي الرغبة في المال والملكية." ص٣٢

"إن مجمل نقد ماركس للرأسمالية نابع من كونها جعلت مصلحة الإنسان في المال والكسب المادي هي محركه الرئيسي، كما أن مفهوم ماركس للاشتراكية هو، بدقة مفهوم لمجتمع تنتفي فيه المصلحة المادية كمصلحة مهيمنة." ص٣٣

"إن الإنسان يلد نفسه في سياق عملية التاريخ." ص٣٤

"إن العمل هو العامل الذي يصل الإنسان والطبيعة. إنه جهد الإنسان لتنظيم "أيضه" في علاقاته بالطبيعة." ص٣٥ *ماركس

"إن مجموع علاقات الإنتاج يشكل البناء الاقتصادي للمجتمع الذي يمثل الأساس الواقعي الذي يقوم عليه البناء الفوقي السياسي والحقوقي، والذي تتطابق معه أشكال محددة من الوعي الاجتماعي. إن أسلوب إنتاج الحياة المادية هو الذي يشرط تقدم الحياة العقلية، السياسية والاجتماعية بشكل عام. حيث أنه ليس وعي الناس الذي يحدد وجودهم الاجتماعي، بل على العكس، إن الوجود الاجتماعي هو الذي يحدد وعي البشر." ص٣٦ *كارل ماركس

"إن قوى الإنتاج المادية للمجتمع، في مرحلة محددة من تطورها، تدخل في تناقض مع علاقات الإنتاج السائدة أو - ماهي سوى تعبير حقوقي عن الشيء نفسه - مع علاقات الملكية التي كانت تعمل من خلالها قوى الإنتاج. فمن خلال أشكال تطور قوى الإنتاج تتحول علاقات الملكية إلى أغلال لهذه القوى. عندئذ، يبدأ عهد الثورة الاجتماعية." ص٣٦ *كارل ماركس

"إن أي نظام اجتماعي لا يمكن أن يفنى قبل أن تستكمل فيه مجالات تطور كل القوى المنتجة. كما أن علاقات الإنتاج الجديدة، الأرقى، لا يمكن أن تظهر قبل أن تنضج شروط حياتها المادية في رحم المجتمع القديم ذاته." ص٣٧ *كارل ماركس

"إننا لا يمكن أن نكون مدركين لحاجاتنا الإنسانية الحقيقية والواقعية، إلا إذا تحوّل وعينا الزائف إلى وعي حقيقي، أي عندما نصبح مدركين للحقيقة بدلاً من تحريفها بواسطة التسويغات والتخيلات." ص٤١

"من الواضح أن ذاك السخط - الموجود في العالم الغربي المعاصر - ضد استعمال القوة، يعتمد على هوية من يستعمل القوة، وضد من يتم استعمالها." ص٤٢

"يرى ماركس أن القوة لا يمكن أن تولد شيئاً، إذا لم يكن هناك مقدمات في عملية التطور السياسي والاجتماعي للمجتمع. لهذا السبب فإن استعمال القوة، إن كان ضرورياً، يعطي فقط - إذا أردنا الدقة في القول - الدفعة الأخيرة لعملية التطور التي تكون عملياً قائمة قبل ذلك، إلا أن القوة لا يمكنها أبداً أن تولد شيئاً جديداً، واقعياً." ص٤٣

"وإن الحاجة للنقود هي بالتالي حاجة واقعية خلقها الاقتصاد الحديث، بل إنها هي الحاجة الوحيدة التي جاء بها هذا النظام... إن هذا يظهر ذاتياً، وجزئياً في حقيقة أن التوسع في الإنتاج والحاجات، يصبح في شكل التبعية الحاذقة، والمحسوبة دائماً للميول الخيالية، اللاطبيعية، الفاسدة، وغير الإنسانية." ص٤٧

"إن هذا الجوهر، وحدة الوجود، الهوية عبر التغير، هو تبعاً لهيجل - تطور يتم فيه "تعامل الشيء مع تناقضاته المتأصلة"، ويجلي ذاته كنتيجة." ص٤٨

"يقول «غوته»: «الإنسان يعرف ذاته بمقدار ما يعرف العالم. إنه يعرف العالم داخل ذاته، كما أنه يدرك ذاته داخل العالم. إن كل موضوع جديد يتم فهمه، حقيقة، يزودنا بعضو جديد داخل ذواتنا»." ص٥٠

"بالنسبة لسبينوزا ،غوته هيجل، وكذلك بالنسبة لماركس، إن الإنسان هو حي بالقدر الذي هو منتج، وبالقدر الذي يفهم العالم خارج خلال فعل التعبير عن قواه الإنسانية الخاصة، ويقبض فيه على ذاته من العالم بواسطة هذه القوى." ص٥١

"إن علاقة الرجل والمرأة هي العلاقة الأكثر طبيعية للكائن الإنساني. الكائن الآخر. إنها تبين بالتالي الدرجة التي أصبح فيها السلوك الطبيعي للإنسان إنسانياً، والدرجة التي أصبح فيها جوهره الإنساني، جوهراً طبيعياً بالنسبة له والدرجة التي أصبحت فيها طبيعته الإنسانية، طبيعة بالنسبة له. كما أنها تظهر إلى أي حد أصبحت حاجات الإنسان، ذات طابع إنساني، وبالتالي الحد الذي أصبح فيه الشخص الآخر كشخص واحداً من حاجاته، وإلى أي درجة أصبح فيه الإنسان في وجوده الفردي، كائناً اجتماعياً." ص٥٣ *كارل ماركس

"حسب، ماركس، فإن "الشيوعية هي الإلغاء الإيجابي للملكية الخاصة، للاغتراب الذاتي للإنسان، وبالتالي، فهي الامتلاك الواقعي للطبيعة الإنسانية بواسطة الإنسان ومن أجله. إنها عودة الإنسان، بذاته، ككائن ،اجتماعي أي ككائن إنساني واقعي. إنها عودة واعية وكاملة تستوعب كل ثروة التطور السابق. إن الشيوعية كمذهب طبيعي كلي التطور، هي مذهب إنساني، إنها كمذهب إنساني كلي التطور، هي مذهب طبيعي. إنها الحل الحاسم للتناقض بين الإنسان والطبيعة وبين الإنسان والإنسان. إنها الحل الحقيقي للصراع بين الوجود والجوهر بين التموضع والتأكيد الذاتي، بين الحرية والضرورة، وبين الفرد والنوع. إنها الحل للغز التاريخ، كما أنها تعي ذاتها بوصفها هذا الحل"." ص٥٤ *كارل ماركس

"كما تنتفى فى السياق الاشتراكي وحده التناقضات بين الذاتية والموضوعية، الروحانية، والمادية والفعالية والسلبية، وبالتالي، ينتفي وجودها بوصفها هذه التناقضات." ص٥٦ *كارل ماركس

"إن حل التناقضات النظرية ممكن فقط من خلال الوسائل العملية خلال الطاقة العملية للإنسان إن حلها، إذاً، ليس أبداً، هو مشكاة من معرفة فقط، بل إنها مشكلة واقعية للحياة، والتي لا تستطيع الفلسفة حلها، لأنها لاتراها إلا بوصفها مشكلة نظرية مجردة." ص٥٦ *كارل ماركس

"لقد جعلتنا الملكية الخاصة أغبياء ومحدودين لدرجة أننا لا نعتبر، موضوعاً ما، موضوعنا إلا عندما نملكه، عندما يكون موجوداً بالنسبة لنا كرأسمال أو يكون في حوزتنا مباشرة، يؤكل، يشرب، يلبس، يسكن... الخ باختصار عندما يكون نافعاً في شكل ما. رغم ذلك، فإن الملكية الخاصة لاتدرك هذه التحقيقات المختلفة للامتلاك إلا كوسائل عيش والحياة التي هي وسائل لها، إلا كحياة الملكية الخاصة، العمل والرسملة." ص٥٦  *كارل ماركس

"في محل كل الحواس المادية والروحية، ظهر إذن محض اغتراب كل هذه الحواس متمثلاً في حس الملكية. لقد كان ينبغي على الكائن الإنساني أن يخفض ذاته إلى هذا الفقر المطلق، من أجل أن يكون قادراً على توليد كل ثروته الداخلية." ص٥٦ *كارل ماركس

"فعندما يملك المرء السيد، فإنه يملك معه الخادم، ويكون بالتالي ليس في حاجة إلى خادم السيد هكذا فإن كل العواطف والفعاليات ينبغي أن تطمس في الجشع. إن العامل ينبغي أن لايملك سوى ماهو ضروري للعيش كما أنه عليه أن يعيش فقط، من أجل أن يملك المال." ص٥٧ *كارل ماركس

"إن موقف ماركس واضح، إلى جانب عملية قهر الفقر، وبالتوازي، ضد الاستهلاك كهدف أعلى." ص٥٨

"إن هدف الاشتراكية - حسب ماركس - هو انعتاق الإنسان، الانعتاق الذي هو نفسه عملية تحقق ذات الإنسان، في سياق تفرده وتواصله المنتج مع الإنسان والطبيعة. إن هدف الاشتراكية هو تطوير الشخصية الفردية." ص٥٩

"أخيراً، إن هذا الميل لمعارضة الملكية الخاصة العامة بالملكية الخاصة يتم التعبير عنه في شكل حيواني. إن الزواج (الذي هو، بلا جدال، شكل من أشكال الملكية الخاصة الكلية) يتعارض مع الملكية المشتركة للنساء حيث تصبح المرأة ملكية مشتركة ومشاعية بل يمكن القول إن فكرة الملكية المشتركة للنساء هي السر الصريح لهذه الشيوعية الفظة والطائشة كلياً. تماماً، كما يجب على النساء الانتقال من الزواج إلى البغاء العام، كذلك فإن العالم الشامل للثروة (أي الوجود الموضوعي للإنسان) يجب عليه الانتقال إلى علاقات بغاء عام مع الجماعة. إن هذه الشيوعية التي تنفي شخصية الإنسان في كل المجالات هي التعبير المنطقي للملكية الخاصة، التي هي ذاتها، هذا النفي." ص٥٩ *كارل ماركس عن الشيوعية الفظة وعن ونقد دعوى مشاعية النساء

"إنا نفترض مسبقاً، العمل في شكل مطبوع بطابع إنساني كلي. إن العنكبوت تدير عمليات تشابه تلك التي للحائك، كما أن النحلة تلطخ بالعار كثير من المهندسين من خلال نموذج بناء خلاياها. ولكن ما يميز أسوأ مهندس عن أفضل نحلة، هو كون المهندس يرسم مشروعه في المخيلة قبل تشييده في الواقع. ففي نهاية كل عملية عمل، نحصل على نتيجة كانت موجودة مسبقاً، في خيال العامل، عند لحظة شروعه بالعمل." ص٦١-٦٢ *كارل ماركس

"إن زيادة مفروضة للأجور (متجاهلة المصاعب الأخرى، وخصوصاً أن أمراً شاذاً كهذا، لا يمكن الاحتفاظ به إلا بالقوة) لن تكون شيئاً أكثر من تعويض أفضل للأرقاء، ولن تعيد، للعامل ولا للعمل، معناهما وقيمتهما الإنسانيتين. بل إنه حتى المساواة في الدخل التي يطالب بها «برودون»، لن تساهم سوى في جعل علاقة عامل اليوم بعمله، علاقة لكل البشر مع العمل. إن المجتمع يمكن تصوره، آنئذ، بوصفه رأسمالياً مجرداً"." ص٦٣-٦٤ *كارل ماركس

"إن الفكرة المركزية لماركس، هي تحويل العمل اللاهادف، المغرب، إلى عمل حر، ومنتج، وليس أجراً أفضل لعمل مغرب، تدفعها رأسمالية الدولة (المجردة) أو الخاصة." ص٦٤

"الإغتراب هو، جوهرياً، ممارسة للعالم وللذات بشكل سلبي وبتلق، كما لو هي في حالة انفصال عن الموضوع." ص٦٥

"إن المفهوم الكلي للإغتراب، يجد تعبيره الأول في الفكر الغربي، في مفهوم العهد القديم للوثنية. إذ أن جوهر ما دعاه الأنبياء بـ «الوثنية» هو ليس كون الإنسان يعبد كثيراً من الآلهة بدلاً من إله واحد، بل يتمثل في أن الأوثان هي من عمل يدي الإنسان إنها أشياء يقوم الإنسان بعبادتها والركوع لها. إنه يقوم بعبادة الشيء الذي خلقه هو بذاته، وإنه بذلك، يحول ذاته إلى شيء، وينقل إلى الأشياء التي خلقها، خصائص حياته، كما أنه بدلاً من أن يمارس ذاته كفرد خالق، فإنه يكون في حالة تواصل ذاته، فقط، عبر عبادة الوثن. مع بهذا، يصبح الإنسان منخلعاً عن قوى حياته، عن ثروة طاقاته ويكون متواصلاً مع ذاته في طريقه خضوع غير مباشر للحياة المجمدة في شكل وثن." ص٦٥-٦٦

"إن الوثنية هي، دائما، عبادة للشيء الذي يعطيه الإنسان قواه المبدعة، ويخضع له، بدلاً من ممارسة ذاته فا ذاته في فعل مبدع." ص٦٦

"وماركس الذي قدم نقداً عاماً لعصره، من حيث تصير "الحقيقة بدون العاطفة، والعاطفة بدون الحقيقة"." ص٦٧ * كارل ماركس من كتاب الثامن عشر من بروميير


"إن ماركس يشدّد على نقطتين: ١- في تطور العمل، وخصوصاً العمل في ظل شروط الإنتاج الرأسمالي، يُقصى الإنسان عن قواه المبدعة. ٢ - إن موضوعات عمله تصبح موجودات مغربة، تقوم بالتحكم به آخر الأمر، وتصير قوى مستقلة عن المنتج. "يوجد العامل من أجل تطور الإنتاج، وليس تطور الإنتاج من أجل العامل"." ص٦٩

"إن اهتمام ماركس الرئيسي ليس التساوي في الدخل، وإنما بتحرير الإنسان من ذاك النوع من العمل الذي يدمر فرديته والذي يحوله إلى شيء، ويجعله عبداً للأشياء." ص٧٠

"إن العمل المغرب لا يأخذ فقط من الإنسان موضوع إنتاجه، بل وحياته النوعية موضوعيته الواقعية ككائن نوعي. ويبدل أفضليته على الحيوان إلى انعدام تمايز إلى درجة أن جسمه اللاعضوي، الطبيعة، يؤخذ منه." ص٧٠ *كارل ماركس

"إن ماركس يفترض أن اغتراب العمل، الذي وجد عبر التاريخ يصل ذروته في المجتمع الرأسمالي، وأن الطبقة العاملة هي الطبقة الأكثر اغتراباً. إن هذا الافتراض يستند على فكرة أن العامل، الذي لا يشارك في إدارة العمل والذي يستخدم كجزء ملحق بالآلات التي يخدمها، يتحول إلى شيء عبر تبعيته لرأس المال. هكذا، فإنه بالنسبة لماركس، إن "انعتاق المجتمع من الملكية الخاصة، من العبودية، يأخذ شكلاً سياسياً متمثلاً في انعتاق العمال، ليس في معنى أن انعتاق العمال يستلزم فقط بل يتضمن انعتاق الإنسانية ككل. لأن عبودية الإنسانية الكلية متضمنة في علاقة العامل بالإنتاج، ولأن كل أنواع العبودية هي مجرد تحولات ونتائج لهذه العلاقة"." ص٧١

"إن الآلات تكيف مع ضعف الكائن الإنساني، من أجل تحويل الكائن الإنساني الضعيف إلى آلة." ص٧٢ *كارل ماركس

"في النظام الرأسمالي، تتم كل طرق ترقية الإنتاج الاجتماعي للعمل على حساب العامل الفرد، وكل وسائل تطوير الإنتاج تتحول بذاتها إلى وسائل للهيمنة على المنتجين واستغلالهم. إنها تشوه العامل بتحويله إلى جزء من إنسان، وتخفضه إلى مستوى ملحق بالآلة، وتقوم بتدمير كل بقية من جمال في عمله عن طريق تحويله إلى كدح مكروه." ص٧٣ *كارل ماركس

"إن الإنسان المغرب الذي يؤمن بأنه صار سيداً على الطبيعة، قد أصبح عبداً للأشياء وللظروف وملحقاً عاجزاً بالعالم الذي أصبح في نفس الوقت، تعبيراً جامداً عن قواه الذاتية." ص٧٣

"إن هذا الاغتراب عن الجوهر الإنساني، يقود إلى نوع من الأنانية الوجودية، يصفها ماركس باعتبار أن جوهر الإنسان الإنساني قد أصبح: "وسيلة لوجوده الفردي. إنه (العمل المغرَّب) يُغرب عن الإنسان، جسده الطبيعة الخارجية حياته الذهنية، وحياته الإنسانية"." ص٧٤

"إن الإنسان الذي يصبح هكذا، خاضعاً لحاجاته المغربة هو "كائن إنساني مشوه ذهنياً وطبيعياً... السلعة الفاعلة والواعية ذاتياً." إن الإنسان السلعة، هذا لايعرف سوى طريق واحد، لتواصل ذاته مع العالم الخارجي، بواسطة امتلاكه واستهلاكه (استعماله): فكلما يكون الإنسان أكثر اغتراباً، كلما تساهم حاسة الملكية والاستعمال، أكثر، في تشكيل علاقاته بالعالم. "فكلما تكون أنت أقل، وكلما تعبر أقل عن حياتك كلما تملك أكثر، وكلما تكون حياتك المغرَّبة وعملية توفير وجودك المغرب، أعظم"."ص٧٧

"إن هدف الاشتراكية هو الإنسان، إنها تهدف إلى خلق نمط من الإنتاج، ونظام للمجتمع، يصبح فيه بإمكان الإنسان قهر الاغتراب عن نتاجه عن عمله، عن أخيه الإنسان، عن ذاته وعن الطبيعة فيه، يمكنه أن يعود إلى ذاته، وأن يعانق العالم بقواه، أي أن يصبح متوحدا مع العالم." ص٨١ *هدف الاشتراكية كما يراها ماركس - فروم

"في هذا النطاق، إن الحرية لا تتشكل من أي شيء آخر، سوى من حقيقة أن الإنسان الاجتماعي، المنتجون المتحدون، ينظمون تبادلهم مع الطبيعة بشكل عقلاني، ويضعونها تحت سيطرتهم المشتركة، بدلاً من أن ي��ونوا محكومين بها، كقوة عمياء. إنهم ينجزون مهمتهم، من خلال أقل إنفاق للطاقة، وتحت شروط هي أكثر ملاءمة لطبيعتهم البشرية وأكثر استحقاقاً لها. إلا أنها، تبقى رغم ذلك، مملكة الضرورة. إلى أبعد من هذه المملكة، يبدأ ذاك التطور للقوة الإنسانية، التي غايته هي المملكة الواقعية للحرية، والتي على كل حال لا يمكن أن تزدهر إلا على مملكة الضرورة تلك، كأساس لها." ص٨٢ *ماركس

"يعبر ماركس هنا، عن العناصر الجوهرية للاشتراكية. أولاً، إن الإنسان ينتج في طريقة مشتركة، وليست تنافسية. إنه ينتج بطريقة عقلانية وغير مغربة، الشيء الذي يعني أن يضع الإنتاج تحت سيطرته، بدلاً من تحكم الإنتاج، كقوة عمياء، به." ص٨٣

"لقد نظر إلى الاشتراكية بوصفها شرطاً للتحرر والخلق الإنساني، بدون أن يعتبرها بحد ذاتها، تشكل هدف الحياة الإنسانية." ص٨٤

"غالباً، ما يكون الإنسان واعياً لحاجاته الزائفة، وغير واعياً للحاجات الحقيقية. إن مهمة المحلل الاجتماعي هي بالضبط، أن يحيي الإنسان، بشكل يصبح مدركاً للحاجات الزائفة الوهمية، وحقيقة حاجاته الحقيقية." ص٨٥

"فالهدف الرئيسي للاشتراكية، بالنسبة لماركس، هو إدراك وتحقق حاجات الإنسان الحقيقية، الشيء الذي لن يكون ممكناً، إلا عندما يصبح الإنتاج خادماً للإنسان، وعندما يتوقف رأس المال عن خلق واستغلال الحاجات الزائفة للإنسان." ص٨٥-٨٦

"أن تحقيق الأهداف الروحية للإنسان، مرتبط بشكل لا ينفصم، مع عملية تغيير المجتمع. فالسياسة ليست أساساً تلك المملكة التي يمكن فصلها عن القيم الأخلاقية، وعن تحقق ذات الإنسان." ص٨٨

"الشيء المشترك، للفكر النبوئي Prophetic المسيحي في القرن الثالث عشر، ولعصر أنوار القرن الثامن عشر، ولاشتراكية القرن التاسع عشر، هو فكرة أن الدولة (المجتمع) والقيم الروحية، لا يمكن فصلهما عن بعضهما البعض، أي، إن السياسة والقيم الأخلاقية لا ينفصما." ص٨٩

"إن تجسيد قيم ملزمة، موضوعياً، في الحياة الاجتماعية، يميل إلى إنتاج النزعة الشمولية." ص٩٠


"إن الليبرالية لم تصر، فقط، على الفصل بين الدولة والكنيسة بل أنكرت أيضاً، أن يكون من وظيفة الدولة، المساعدة على تحقيق قيم روحية وأخلاقية محددة، حيث أنها اعتبرت أن هذه القيم هي أمر، يخص، كلياً، الفرد." ص٩١

"لهذا السبب، فإنها - الإشتراكية الماركسية - تعارض الكنيسة لكونها تقيد العقل، وتعارض الليبرالية لأنها تفصل بين المجتمع والقيم الأخلاقية. كما أنها تعارض الستالينية والخروتشفية، لنزعتهما الشمولية، ولتجاهلهما للقيم الإنسانية." ص٩١
Profile Image for Burak.
67 reviews7 followers
March 6, 2023
Bir hayal kırıklığı daha… Daha önce Fromm’un Sevme Sanatı’nı okumuştum. Sevme Sanatı'ndan sonra Fromm'un Marx üzerine yazdığını görünce, Marksizm’in kaba materyalist yorumlarına karşı psikoloji ve psikanalizden de yararlanarak günümüze ışık tutabilecek, bireyi önemsizleştirmeyen bir marksizm yorumu beklemiştim. Ancak Fromm, Marksizmin kaba materyalist yorumlarla (SSCB düşünürleri) ve bu yorumları Marksizmin özü olarak alan liberal yorumlarla çarpıtıldığını iddia eden liberal düşünürlerle hesaplaşmaya çalışırken “idealist bir Marksizm” yorumu ortaya atıp asıl çarpıtmayı kendisi yapıyor. Yer yer mistisizme düşecek kadar diyalektik materyalizmden uzaklaşan bir metin okuyoruz. Bireyi merkeze alan bir Marksizm yorumu beklerken idealizme saplanmış bir Marx çarpıtmasıyla karşılaşmak benim için bütünüyle hayal kırıklığı oldu. Marksizmi bir çeşit hümanizm olarak ele alan yazar daha da ileri giderek "gerçek natüralizm" Marx'ın düşüncesidir diyor. Bundan sonra Fromm’un eserlerini aynı hevesle okuyabileceğimi hiç sanmıyorum.
Profile Image for Juan Pablo Nahle Leal.
15 reviews1 follower
May 20, 2022
Un análisis diferente a la teoría de Marx. Se revisa desde una perspectiva humanista y no tanto desde una lente política y social.
Profile Image for Benjamin Chambers.
11 reviews7 followers
April 26, 2019
The purpose of Erich Fromm’s short book Marx’s Conception of Man is to correct the egregious inaccuracies about Marx’s thought in the popular imagination. Drawing primarily from the Economic and Philosophic Manuscripts of 1844, Fromm paints a picture of Marx radically different from the crude caricatures and gross distortions of him in Western and Communist portrayals. Fromm expounds Marx’s basic philosophical creed, emphasizing the critical importance Marx placed on the individual human and their need for autonomy, personal fulfillment, and spiritual satisfaction. Fromm highlights the humanist values underlying Marx’s early thought, overlooked in mainstream discourse, and traces their presence into his later works. Fromm argues against the supposed split between young and old Marx in favor of a continuity to his thought, showing how the mature Marx never abandoned the humanist principles of his youth. Discussion of Marx’s fundamental ideas on human nature and alienation form the core of Fromm’s argument. The essential takeaway is that, to understand Marx’s critique of capitalism and conception of socialism, it is crucial to understand how these concepts derive from his views on human nature and human freedon. Marx’s main concern was the problem of aliention, and all his subsequent thought is an answer to that problem. Fromm ends the book with a brief reflection on Marx’s personal life, highlighting his devotion to his wife and children and exemplary friendship with Engels.
Profile Image for Grigory.
172 reviews13 followers
November 5, 2015
The book is interesting, but at some point Fromm's argument is overstretched. It is really based on Economic and Philosophical Manuscripts of 1844 when Marx was 26. The question whether his views would be the same some 30 years later is really legit. The way Fromm dismisses it is not very honest. His argument goes something like this:
"My opponents want to split Marx in two halves. But look at them: practically all of them are Russian communists and we all know that they are jackasses and built Gulag. There is also Daniel Bell, but he's a dick"
After that he gives some quotes from German Ideology (1845) and only two extremely vague examples from Capital where he praises freedom and unalienated labour (why wouldn't he). And that is how he thinks his argument is proved and he can depict Marx as an ideal humanist, zen-buddhist, protofreudian and what not. This is annoying.

The very portrayal of Marx as a humanist and not narrow-minded petty-bourgeois materialist seems correct and obvious. It's just Fromm is to signifficant a thinker to be just describing someone else's thoughts. He's always has his own thing going on. One should always remember that.
Profile Image for Chesney1587.
55 reviews
September 12, 2020
Charakteristika von Marx-Interpreten:
1. Paraphrase statt Erläuterung:
Marx: "Die Freiheit in diesem Gebiet kann nur darin bestehen, daß der vergesellschaftete Mensch, die assoziierten Produzenten, diesen ihren Stoffwechsel mit der Natur rationell regeln, unter ihre gemeinschaftliche Kontrolle bringen, statt von ihm als von einer blinden Macht beherrscht zu werden."
Marx-Interpret (hier: E.F.): "Marx drückt hier alle wesentlichen Elemente des Sozialismus aus. Erstens, daß der Mensch in assoziierter, nicht in Wettbewerbsform produziert, was bedeutet, daß er die Produktion unter seine Kontrolle bringt, anstatt von ihr als von einer blinden Macht beherrscht zu werden." (p 61)
2. Abstraktion, nicht zu Ende gedacht:
Marx-Interpret (hier E.F.): "Der Sozialismus ist vielmehr das erste wirkliche Sichtbarwerden, die echte Aktualisierung der menschlichen Natur als etwas Wirklichem." (p 62)
...also was ist jetzt gleich nochmal Sozialismus?
Profile Image for عبدالرحمن بن محمود.
149 reviews16 followers
April 7, 2020
كما سبق لي ان قلت الكتاب يذكرني بشيئين اولهم بيت شعر وهو للحرامي
إذا تمنيتُ مالاً بتُ مغتبطاً إن المِني روس أموالِ المفاليس
والثاني مشهد الرفيقة الدادة ام عطيات من فيلم السفارة في العمارة
الكتاب دفاع مستميت عن فكر ماركس في شخص ماركس و الحقيقة سعر كتاب رأس المال لماركس 2600 جنيه اما للبروليتاريا ف 1450جنيه و اعتقد انه سعر في متناول جميع البرجوازيين
بالمناسبة ماركس يبني فلسفته من منطلق تساوي الناس فكرياً و نفسياً و يرغب في المساواة الاقتصادية مع ذلك يا عمنا فروم فقد كتب ماركس رأس المال بأسلوب لا يفهمه إلا المثقفين او النُخبة و كفي بذلك نقداً لماركس
اما ماركس نفسه فقد كان طفيلياً يعيش عالة علي جيب صديقه و كفي
Displaying 1 - 30 of 113 reviews

Can't find what you're looking for?

Get help and learn more about the design.