What do you think?
Rate this book
Die Prozedur
Harry Belafonte, Harry Hirsch, Harry Mulisch! Harry B. der bessere Sänger, Harry H. der bessere Reporter, doch Harry M. der beste Schreiber. "Hurry Harry!" möchte man rufen, denn zweimal versucht er sozusagen, uns rauszuschmeißen ("So, das wäre geschafft, wir sind unter uns..."): Wer bis Seite 14 durchhält, darf bis Seite 67 bleiben, um sich dann nochmals fragen lassen zu müssen, ob er willens und würdig ist, Einlaß zu begehren in Harry Mulischs Reich. Nur wahre Aficionados sind King Harry genehme Leser -- Recht hat er!
Natürlich geht's ihm wieder um alles: um nichts Geringeres als die Schöpfung. Sozusagen ein 268seitiges Einschreiben an Gott. Ob ER die Annahme verweigert, wissen wir nicht, sind aber einstweilen froh, daß uns der Hanser Verlag eine Kopie zur Verfügung stellt.
Wie zu erwarten, ist das Niveau hoch und zunächst keiner drauf. Als Ouvertüre ein Patchwork westlicher Kultur von Adam und Eva über Kabbala bis Golem. Zwar läßt sich nach den Worten eines berühmten Rabbis das Alte Testament in 15 Sekunden erklären, aber was hätten wir dann zu lesen?
Mir nach, Leser! Wir stoßen zum spannenden Kern des Romans vor: Dem Genforscher Victor Werker ist es gelungen, Leben aus der Retorte zu erzeugen. Dies und nicht nur dies führt zu allerhand praktischen, psychischen, philosophischen, metaphysischen Ab-, Irr-, Um- und Auswegen, die Harry Mulisch nun wahrlich meisterhaft und amüsant zu schildern und darzulegen versteht, da er nicht nur ein angenehm selbstironischer, sondern zudem hochbelesener und nicht besserwisserischer Autor ist; alles Tugenden, die wir bei deutschen (bzw. deutschsprachigen) Großschriftstellern -- mit Ausnahme Thomas Bernhards -- vergeblich suchen.
Die vielen Überraschungen und Pointen werden, wie bei jedem guten Krimi, der dieser Roman auch ist, hier natürlich nicht verraten. --DTH
267 pages, Paperback
First published September 1, 1998
37 people are currently reading
949 people want to read
About the author
Harry Mulisch
140 books483 followersHarry Kurt Victor Mulisch along with W.F. Hermans and Gerard Reve, is considered one of the "Great Three" of Dutch postwar literature. He has written novels, plays, essays, poems, and philosophical reflections.
Mulisch was born in Haarlem and lived in Amsterdam since 1958, following the death of his father in 1957. Mulisch's father was from Austria-Hungary and emigrated to the Netherlands after the First World War. During the German occupation in World War II he worked for a German bank, which also dealt with confiscated Jewish assets. His mother, Alice Schwarz, was Jewish. Mulisch and his mother escaped transportation to a concentration camp thanks to Mulisch's father's collaboration with the Nazis. Due to the curious nature of his parents' positions, Mulisch has claimed that he is the Second World War.
A frequent theme in his work is the Second World War. His father had worked for the Germans during the war and went to prison for three years afterwards. As the war spanned most of Mulisch's formative phase, it had a defining influence on his life and work. In 1963, he wrote a non-fiction work about the Eichmann case: The case 40/61. Major works set against the backdrop of the Second World War are De Aanslag, Het stenen bruidsbed, and Siegfried.
Additionally, Mulisch often incorporates ancient legends or myths in his writings, drawing on Greek mythology (e.g. in De Elementen), Jewish mysticism (in De ontdekking van de Hemel and De Procedure), well-known urban legends and politics (Mulisch is politically left-wing, notably defending Fidel Castro since the Cuban revolution). Mulisch is widely read and (according to his critics) often flaunts his philosophical and even scientific knowledge.
Mulisch gained international recognition with the movie De Aanslag (The Assault), (1986) which was based on his eponymous book. It received an Oscar and a Golden Globe for best foreign movie and has been translated in more than twenty languages.
His novel De ontdekking van de Hemel (1992) was filmed in 2001 as The Discovery of Heaven by Jeroen Krabbé, starring Stephen Fry.
Amongst many awards he has received for individual works and his total body of work, the most important is the Prijs der Nederlandse Letteren (Prize of Dutch Literature, an official lifetime achievement award) in 1995.
Mulisch was born in Haarlem and lived in Amsterdam since 1958, following the death of his father in 1957. Mulisch's father was from Austria-Hungary and emigrated to the Netherlands after the First World War. During the German occupation in World War II he worked for a German bank, which also dealt with confiscated Jewish assets. His mother, Alice Schwarz, was Jewish. Mulisch and his mother escaped transportation to a concentration camp thanks to Mulisch's father's collaboration with the Nazis. Due to the curious nature of his parents' positions, Mulisch has claimed that he is the Second World War.
A frequent theme in his work is the Second World War. His father had worked for the Germans during the war and went to prison for three years afterwards. As the war spanned most of Mulisch's formative phase, it had a defining influence on his life and work. In 1963, he wrote a non-fiction work about the Eichmann case: The case 40/61. Major works set against the backdrop of the Second World War are De Aanslag, Het stenen bruidsbed, and Siegfried.
Additionally, Mulisch often incorporates ancient legends or myths in his writings, drawing on Greek mythology (e.g. in De Elementen), Jewish mysticism (in De ontdekking van de Hemel and De Procedure), well-known urban legends and politics (Mulisch is politically left-wing, notably defending Fidel Castro since the Cuban revolution). Mulisch is widely read and (according to his critics) often flaunts his philosophical and even scientific knowledge.
Mulisch gained international recognition with the movie De Aanslag (The Assault), (1986) which was based on his eponymous book. It received an Oscar and a Golden Globe for best foreign movie and has been translated in more than twenty languages.
His novel De ontdekking van de Hemel (1992) was filmed in 2001 as The Discovery of Heaven by Jeroen Krabbé, starring Stephen Fry.
Amongst many awards he has received for individual works and his total body of work, the most important is the Prijs der Nederlandse Letteren (Prize of Dutch Literature, an official lifetime achievement award) in 1995.
Ratings & Reviews
Friends & Following
Create a free account to discover what your friends think of this book!
Community Reviews
Displaying 1 - 30 of 78 reviews
July 16, 2018
Αγορασα αυτο το βιβλιο χωρις να γνωριζω τιποτα ουτε για το ιδιο ουτε και για τον συγγραφεα του.με συνεπηρε η περιγραφη του οπισθοφυλλου και αποφασισα να το τολμησω.κατι που σπανια κανω γενικα.
Να ξεκινησω λεγοντας πως ο Χαρι Μουλις αναφερεται ως ο μεγαλυτερος ισως Ολλανδος συγγραφεας της εποχης μας.κατι που μπορω να το δικαιολογησω τελειωνοντας το βιβλιο.πραγματικα ο τροπος που εδεσε φαινομενικα ασχετα πραγματα(τις εβραικες παραδοσεις, τον μυθο του γκολεμ, της πυραμιδες της αιγυπτου και τα επιτευγματα της γενετικης), ωστε να μιλησει για τα πιο σημαντικα θεματα οπως την αγαπη, τη ζωη, το θανατο και την απωλεια, ηταν αξιοθαυμαστος.ορισμενες σκηνες ηταν τοσο δυνατες περιγραφικα που δεν μπορουσα να σταματησω την αναγνωση, ενω η ψυχογραφηση των πρωταγωνιστων ηταν επισης πολυ δυνατη.σε ορισμενα σημεια γελασα σε αλλα εφτασα κοντα στα δακρυα(κατι που με εκανε να σκεφτω εντονα τα βιβλια του Τζουλιαν Μπαρνς).
Σε γενικες γραμμες θα ηθελα να ειναι πιο εντονη η γραμμη που συνεδεε ολα αυτα τα διαφορετικα θεματα με τα οποια καταπιαστηκε ο συγγραφεας και αυτο ηταν ισως το μοναδικο πραγμα που με δυσκολεψε.κατα τα αλλα θα ηθελα να διαβασω και αλλα βιβλια του στο μελλον.
Να ξεκινησω λεγοντας πως ο Χαρι Μουλις αναφερεται ως ο μεγαλυτερος ισως Ολλανδος συγγραφεας της εποχης μας.κατι που μπορω να το δικαιολογησω τελειωνοντας το βιβλιο.πραγματικα ο τροπος που εδεσε φαινομενικα ασχετα πραγματα(τις εβραικες παραδοσεις, τον μυθο του γκολεμ, της πυραμιδες της αιγυπτου και τα επιτευγματα της γενετικης), ωστε να μιλησει για τα πιο σημαντικα θεματα οπως την αγαπη, τη ζωη, το θανατο και την απωλεια, ηταν αξιοθαυμαστος.ορισμενες σκηνες ηταν τοσο δυνατες περιγραφικα που δεν μπορουσα να σταματησω την αναγνωση, ενω η ψυχογραφηση των πρωταγωνιστων ηταν επισης πολυ δυνατη.σε ορισμενα σημεια γελασα σε αλλα εφτασα κοντα στα δακρυα(κατι που με εκανε να σκεφτω εντονα τα βιβλια του Τζουλιαν Μπαρνς).
Σε γενικες γραμμες θα ηθελα να ειναι πιο εντονη η γραμμη που συνεδεε ολα αυτα τα διαφορετικα θεματα με τα οποια καταπιαστηκε ο συγγραφεας και αυτο ηταν ισως το μοναδικο πραγμα που με δυσκολεψε.κατα τα αλλα θα ηθελα να διαβασω και αλλα βιβλια του στο μελλον.
June 22, 2018
The ostensible story of the novel is about a late 20th century scientist – Victor Werner, who has caused huge controversy and excitement by making an eubiont (a small non-organic self-replicating creature) and thereby effectively reproducing creation.
Werner’s own daughter died in the womb in late pregnancy and his partner left him after the event mainly due to Werner being unable to face being with her when she gave birth to the stillborn girl. He is haunted by that event –by the loss of his daughter, the loss of his partner and by his mistake in deserting her.
Much of the book is a series of letters he sends to his partner but addresses to his dead daughter, describing his work and current life.
The first part of the book is a series of (often failed) creation stories – including the legend of Lilith (Adam’s first wife), musings on literature and the creation of characters as well as the difference between great storytellers and great writers (one survives translation the other doesn’t), a discussion of language (with the Talmud and the Genetic code implicitly contrasted and compared) with the largest part being a tale set in Prague of a Jewish rabbi who to appease the Emperor follows the Talmudic instructions on how to create a Golem (which promptly kills his fellow rabbi). We also learn of Werner’s own conception including tabular discussions of fertility temperatures and contraction intervals.
In the last two parts of the novel various other themes and concepts are discussed: including Frankenstein, Watson/Crick’s discovery of DNA and the German scientist who formulated Urea and who (in his own words) was in the sad position of “destroying a beautiful theory with an ugly truth” by creating organic material from inorganic chemicals, something that Werner feels is analogous to his challenge of the creation/God myth through his eubiont.
The last part of the story is a rather strange thriller type ending.
A novel short on action (other than the strange ending) and text but long on ideas.
In some ways the sheer mix of ideas and concepts rather overwhelms the limited narrative in which it is placed.
Nevertheless very thought provoking and stimulating.
Werner’s own daughter died in the womb in late pregnancy and his partner left him after the event mainly due to Werner being unable to face being with her when she gave birth to the stillborn girl. He is haunted by that event –by the loss of his daughter, the loss of his partner and by his mistake in deserting her.
Much of the book is a series of letters he sends to his partner but addresses to his dead daughter, describing his work and current life.
The first part of the book is a series of (often failed) creation stories – including the legend of Lilith (Adam’s first wife), musings on literature and the creation of characters as well as the difference between great storytellers and great writers (one survives translation the other doesn’t), a discussion of language (with the Talmud and the Genetic code implicitly contrasted and compared) with the largest part being a tale set in Prague of a Jewish rabbi who to appease the Emperor follows the Talmudic instructions on how to create a Golem (which promptly kills his fellow rabbi). We also learn of Werner’s own conception including tabular discussions of fertility temperatures and contraction intervals.
In the last two parts of the novel various other themes and concepts are discussed: including Frankenstein, Watson/Crick’s discovery of DNA and the German scientist who formulated Urea and who (in his own words) was in the sad position of “destroying a beautiful theory with an ugly truth” by creating organic material from inorganic chemicals, something that Werner feels is analogous to his challenge of the creation/God myth through his eubiont.
The last part of the story is a rather strange thriller type ending.
A novel short on action (other than the strange ending) and text but long on ideas.
In some ways the sheer mix of ideas and concepts rather overwhelms the limited narrative in which it is placed.
Nevertheless very thought provoking and stimulating.
January 27, 2020
The front-flap blurb of my copy of this novel tells me that its author has "created an . . . immaculately constructed story." I can only conclude that the blurbist was deploying the Goebbels principle of "if you gotta tell a lie, tell a big one," because the reality is that this novel's construction is ramshackle to the fringes of credibility. It reads as if Mulisch had four (or more) different fragments that at least tangentially involved a similar theme and, after giving them a minor tweak, threw them together and called them a novel.
The first of these fragments, fortunately filling just the initial fifteen pages or so, offers as self-indulgent, self-referential a piece of shallow intellectualism as I've come across. Indeed, the author seems aware of how immensely offputting his opening is, almost gloating on page 10 that ". . . our intention succeeded. Your impure fellow readers have fled head over heels from all those ghostly letters."
As well they might. If you skip the opening pages until a few lines after the immortal phrase "I hang on my own lips, all ears" at the top of page 16 you'll miss nothing and your wall may have a few less book-shaped dents.
The next fragment is quite fun. It concerns the successful attempt of a late-sixteenth-century Prague rabbi to create a golem from riverbank clay at the behest of Rudolf II. Although there's one quite risible moment when the rabbi is introduced to a group at Rudolf's dining table that just happens to include Tycho Brahe, Giordano Bruno, John Dee and Edward Kelley, Cornelis Drebbel, Arcimboldo, Johannes Kepler and others -- a sort of all-star lineup of roughly contemporaneous celebs -- the rest of the tale makes good reading. (All of those pioneering figures were sponsored or encouraged by Rudolf, of course. But your odds of finding the whole bunch of them having a slap-up informal nosh with the emperor at any one time would be beyond remote.)
Anyway, Rabbi Löw's golem experiment has disastrous consequences, and that's the last we see of him. As I was reading his tale I felt I'd come across it somewhere before. I'm perfectly familiar with the legend of Rabbi Löw's endeavor, but there's a twist to it here, and it was the twist that I seemed to have encountered elsewhere. Perhaps Mulisch has separately published a version of this story.
Anyway, we now skip forward a few centuries to the present(ish) day, where we find scientist Victor Werker. He has managed to create out of clay a combination of molecules that is capable of, to all intents and purposes, growing and reproducing -- in other words, by most definitions his creation is alive: an eobiont. He tells us about some of the social and personal consequences of the experiment, but not much about the experiment itself. Victor is aware of Rabbi Löw's tale and the parallels that exist between it and his own work, but wisely doesn't read too much into them. (I say "wisely" because, to use an example hinted at above, Giordano's wild ideas about the plurality of inhabited worlds, based in religious mysticism, really do not have much in common with modern SETI speculations.)
Victor tells us this section of the novel in first person in the form of three long letters ostensibly addressed to his stillborn daughter but in reality intended for the eyes of her mother, who separated from Victor after the stillbirth. We're of course supposed to find it immensely significant/ironic that the man who could create an artificial living organism from clay couldn't create one the natural way from human cells.
The book's final section is a vaguely thrillerish effort, again with not a great deal of connection to what's gone before.
If you ignore that opening fusillade of Pseud's Korner tedium and one other vaguely similar (but mercifully shorter) passage later on, the book is never actually outright boring, but I found myself constantly irritated by the sense that the author isn't nearly as clever as he thinks he is. It's possible my attitude toward the text had simply been soured by those first fifteen pages, yet I noticed a couple of trivial slipups (unfortunately I didn't note them and now forget the particulars) in Mulisch's/Victor's interpretation of science history, which seemed to confirm my suspicion. And there was also an air of self-satisfaction about the whole proceedings that grated upon the sensibilities of at least this reader.
I'm sure there are others who'll find a lot more in The Procedure than I did, but for me the novel represents a failure. I had a lot of the same reservations about it as I did about the same author's The Discovery of Heaven , which I read last year, but at least the earlier novel had a little more structure to it, however much it rambled (and rambled, and rambled). The Procedure seems to me to contain quite a lot of interesting stuff, but to be too much of a porridge and to have too many flaws to be satisfying.
The first of these fragments, fortunately filling just the initial fifteen pages or so, offers as self-indulgent, self-referential a piece of shallow intellectualism as I've come across. Indeed, the author seems aware of how immensely offputting his opening is, almost gloating on page 10 that ". . . our intention succeeded. Your impure fellow readers have fled head over heels from all those ghostly letters."
As well they might. If you skip the opening pages until a few lines after the immortal phrase "I hang on my own lips, all ears" at the top of page 16 you'll miss nothing and your wall may have a few less book-shaped dents.
The next fragment is quite fun. It concerns the successful attempt of a late-sixteenth-century Prague rabbi to create a golem from riverbank clay at the behest of Rudolf II. Although there's one quite risible moment when the rabbi is introduced to a group at Rudolf's dining table that just happens to include Tycho Brahe, Giordano Bruno, John Dee and Edward Kelley, Cornelis Drebbel, Arcimboldo, Johannes Kepler and others -- a sort of all-star lineup of roughly contemporaneous celebs -- the rest of the tale makes good reading. (All of those pioneering figures were sponsored or encouraged by Rudolf, of course. But your odds of finding the whole bunch of them having a slap-up informal nosh with the emperor at any one time would be beyond remote.)
Anyway, Rabbi Löw's golem experiment has disastrous consequences, and that's the last we see of him. As I was reading his tale I felt I'd come across it somewhere before. I'm perfectly familiar with the legend of Rabbi Löw's endeavor, but there's a twist to it here, and it was the twist that I seemed to have encountered elsewhere. Perhaps Mulisch has separately published a version of this story.
Anyway, we now skip forward a few centuries to the present(ish) day, where we find scientist Victor Werker. He has managed to create out of clay a combination of molecules that is capable of, to all intents and purposes, growing and reproducing -- in other words, by most definitions his creation is alive: an eobiont. He tells us about some of the social and personal consequences of the experiment, but not much about the experiment itself. Victor is aware of Rabbi Löw's tale and the parallels that exist between it and his own work, but wisely doesn't read too much into them. (I say "wisely" because, to use an example hinted at above, Giordano's wild ideas about the plurality of inhabited worlds, based in religious mysticism, really do not have much in common with modern SETI speculations.)
Victor tells us this section of the novel in first person in the form of three long letters ostensibly addressed to his stillborn daughter but in reality intended for the eyes of her mother, who separated from Victor after the stillbirth. We're of course supposed to find it immensely significant/ironic that the man who could create an artificial living organism from clay couldn't create one the natural way from human cells.
The book's final section is a vaguely thrillerish effort, again with not a great deal of connection to what's gone before.
If you ignore that opening fusillade of Pseud's Korner tedium and one other vaguely similar (but mercifully shorter) passage later on, the book is never actually outright boring, but I found myself constantly irritated by the sense that the author isn't nearly as clever as he thinks he is. It's possible my attitude toward the text had simply been soured by those first fifteen pages, yet I noticed a couple of trivial slipups (unfortunately I didn't note them and now forget the particulars) in Mulisch's/Victor's interpretation of science history, which seemed to confirm my suspicion. And there was also an air of self-satisfaction about the whole proceedings that grated upon the sensibilities of at least this reader.
I'm sure there are others who'll find a lot more in The Procedure than I did, but for me the novel represents a failure. I had a lot of the same reservations about it as I did about the same author's The Discovery of Heaven , which I read last year, but at least the earlier novel had a little more structure to it, however much it rambled (and rambled, and rambled). The Procedure seems to me to contain quite a lot of interesting stuff, but to be too much of a porridge and to have too many flaws to be satisfying.
March 28, 2023
(3.75)
Not as gripping and intense as The Assault or The Discovery of Heaven, but this short novel has its charms. The narrator is genial, urbane, civilized in a distinctly european sense, as most Mulisch narrators seem to be. The ending is unconvincing, but such was the case with TDoH. The science of DNA mixes easily with art (again denying that there's a sharp division between them that can't be bridged), grief over the loss of a loved one, and sadness at the end of a relationship.
This is recommended for Mulisch readers; I can't think it would be a good first Mulisch for those who don't know his work.
Not as gripping and intense as The Assault or The Discovery of Heaven, but this short novel has its charms. The narrator is genial, urbane, civilized in a distinctly european sense, as most Mulisch narrators seem to be. The ending is unconvincing, but such was the case with TDoH. The science of DNA mixes easily with art (again denying that there's a sharp division between them that can't be bridged), grief over the loss of a loved one, and sadness at the end of a relationship.
This is recommended for Mulisch readers; I can't think it would be a good first Mulisch for those who don't know his work.
![Profile Image for Saskia [University era].](/_next/image?url=https%3A%2F%2Fi.gr-assets.com%2Fimages%2FS%2Fcompressed.photo.goodreads.com%2Fusers%2F1767090508i%2F149946010._UX200_CR0%2C0%2C200%2C200_.jpg&w=128&q=75)
April 4, 2025
read this for my dutch literature mondeling (reread)
It was like dragging my body across a pit of hell because of the way Harry Mulisch thinks he knows everything and he is full of himself.
(I prefer ''De aanslag'' more, that he also wrote)
It was like dragging my body across a pit of hell because of the way Harry Mulisch thinks he knows everything and he is full of himself.
(I prefer ''De aanslag'' more, that he also wrote)
August 23, 2024
De Procedure van Harry Mulisch.
Uitgeverij De Bezige Bij, 1998.
Opbouw en structuur
Het boek is verdeeld in drie delen, genaamd ‘Akten’. Elk deel heeft een eigen focus en thematiek, met verwijzingen naar wetenschappelijke, religieuze en filosofische thema's, waarbij de relatie tussen schepping en destructie centraal staat.
1. Akte A: Het Spreken
- Dit deel bestaat uit vier hoofdstukken en begint met een motto uit Ovidius' Metamorphosen. Het eerste hoofdstuk, De mens, behandelt op pseudo-wetenschappelijke wijze het idee dat de schepping door God (JHVH) is voortgekomen uit taal en letters. De schepping van de eerste mens uit klei wordt besproken.
In het tweede hoofdstuk, Het personage, introduceert Mulisch de hoofdpersoon, Victor Werker, een wetenschapper die erin is geslaagd leven te creëren uit dode materie.
Het derde hoofdstuk, De golem, vertelt het verhaal van rabbijn Löw, die in het 16e-eeuwse Praag een golem creëert uit klei, een schepsel dat uiteindelijk gewelddadig wordt. Het laatste hoofdstuk beschrijft de geboorte van Victor Werker, waarmee zijn persoonlijke verhaal begint.
2. Akte B: De Zegsman
- Dit deel bevat drie brieven van Victor Werker, gericht aan zijn overleden dochtertje Aurora, maar in feite ook aan zijn vroegere geliefde Clara. In het eerste schrijven vertelt Victor over zijn leven en werk, en hoe hij een eobiont (leven uit dode materie) heeft gecreëerd.
In het tweede schrijven beschrijft Victor zijn verblijf in Venetië, waar hij nadenkt over het creëren van leven en de complexe processen achter DNA en kristallen. Hier wordt ook zijn boek Aurora’s Key to Life genoemd.
In het derde schrijven, dat vanuit Cairo is geschreven, reflecteert hij op de dood van zijn dochter tijdens de geboorte en zijn vlucht voor de confrontatie met de dood. De brieven worden steeds persoonlijker en laten zijn innerlijke strijd zien.
3. Akte C: Het Gesprek
- Dit laatste deel bestaat uit vijf stukken en begint met Avond, waarin Victor de dag voor de Nobelprijsuitreiking de drieling ontvangt die eerder in het boek werd geïntroduceerd.
In Nacht worstelt Victor met de gedachte om Clara te bellen, maar uiteindelijk spreekt hij slechts haar antwoordapparaat in.
In Ochtend laat Victor spijt hebben van zijn telefoontje, waarna hij een mysterieus gesprek heeft waarin een moord wordt besproken.
In Middag ontmoet Victor Kurt Netter, een man die hij eerder tegenkwam in Venetië, en wordt hij onverwachts uitgeroepen tot kunstenaar van de eeuw.
In het laatste stuk wordt Victor thuis overvallen en vermoord, waarmee hij uiteindelijk het geheim van de dood ontdekt.
Thema's en motieven
- Schepping en destructie
De parallel tussen Victor Werkers wetenschappelijke schepping van leven en de mythische schepping van een golem door rabbijn Löw is een centraal thema. Beide scheppingsacten gaan gepaard met destructieve gevolgen, wat de dualiteit van schepping en vernietiging benadrukt.
- Taal en werkelijkheid
De rol van taal als scheppend principe komt voortdurend terug in het boek. De schepping van de wereld door God via taal en Victor’s wetenschappelijke benadering van schepping worden met elkaar verweven.
- Schuld en boetedoening
Victor’s schuldgevoel over de dood van zijn dochter en zijn relatie met Clara speelt een belangrijke rol in zijn persoonlijke verhaal. Zijn zoektocht naar verlossing en vergiffenis vormt de emotionele kern van het verhaal.
- De zoektocht naar betekenis
Victor's wetenschappelijke ontdekkingen en zijn persoonlijke ervaringen dwingen hem om na te denken over de grotere vragen van het leven, de dood en het bestaan. De manier waarop hij deze vragen benadert, leidt tot verwarring, angst en uiteindelijk destructie.
Conclusie
De Procedure is een complexe roman die filosofische, religieuze en wetenschappelijke thema's met elkaar verweeft. Het verhaal van Victor Werker is een moderne variant op oude mythes en verhalen over schepping, en toont de worsteling van de mens met de gevolgen van zijn eigen daden. Door de wisseling tussen wetenschappelijke verhandelingen, persoonlijke brieven en diepgaande gedachtegangen biedt Mulisch een rijke en uitdagende leeservaring.
Uitgeverij De Bezige Bij, 1998.
Opbouw en structuur
Het boek is verdeeld in drie delen, genaamd ‘Akten’. Elk deel heeft een eigen focus en thematiek, met verwijzingen naar wetenschappelijke, religieuze en filosofische thema's, waarbij de relatie tussen schepping en destructie centraal staat.
1. Akte A: Het Spreken
- Dit deel bestaat uit vier hoofdstukken en begint met een motto uit Ovidius' Metamorphosen. Het eerste hoofdstuk, De mens, behandelt op pseudo-wetenschappelijke wijze het idee dat de schepping door God (JHVH) is voortgekomen uit taal en letters. De schepping van de eerste mens uit klei wordt besproken.
In het tweede hoofdstuk, Het personage, introduceert Mulisch de hoofdpersoon, Victor Werker, een wetenschapper die erin is geslaagd leven te creëren uit dode materie.
Het derde hoofdstuk, De golem, vertelt het verhaal van rabbijn Löw, die in het 16e-eeuwse Praag een golem creëert uit klei, een schepsel dat uiteindelijk gewelddadig wordt. Het laatste hoofdstuk beschrijft de geboorte van Victor Werker, waarmee zijn persoonlijke verhaal begint.
2. Akte B: De Zegsman
- Dit deel bevat drie brieven van Victor Werker, gericht aan zijn overleden dochtertje Aurora, maar in feite ook aan zijn vroegere geliefde Clara. In het eerste schrijven vertelt Victor over zijn leven en werk, en hoe hij een eobiont (leven uit dode materie) heeft gecreëerd.
In het tweede schrijven beschrijft Victor zijn verblijf in Venetië, waar hij nadenkt over het creëren van leven en de complexe processen achter DNA en kristallen. Hier wordt ook zijn boek Aurora’s Key to Life genoemd.
In het derde schrijven, dat vanuit Cairo is geschreven, reflecteert hij op de dood van zijn dochter tijdens de geboorte en zijn vlucht voor de confrontatie met de dood. De brieven worden steeds persoonlijker en laten zijn innerlijke strijd zien.
3. Akte C: Het Gesprek
- Dit laatste deel bestaat uit vijf stukken en begint met Avond, waarin Victor de dag voor de Nobelprijsuitreiking de drieling ontvangt die eerder in het boek werd geïntroduceerd.
In Nacht worstelt Victor met de gedachte om Clara te bellen, maar uiteindelijk spreekt hij slechts haar antwoordapparaat in.
In Ochtend laat Victor spijt hebben van zijn telefoontje, waarna hij een mysterieus gesprek heeft waarin een moord wordt besproken.
In Middag ontmoet Victor Kurt Netter, een man die hij eerder tegenkwam in Venetië, en wordt hij onverwachts uitgeroepen tot kunstenaar van de eeuw.
In het laatste stuk wordt Victor thuis overvallen en vermoord, waarmee hij uiteindelijk het geheim van de dood ontdekt.
Thema's en motieven
- Schepping en destructie
De parallel tussen Victor Werkers wetenschappelijke schepping van leven en de mythische schepping van een golem door rabbijn Löw is een centraal thema. Beide scheppingsacten gaan gepaard met destructieve gevolgen, wat de dualiteit van schepping en vernietiging benadrukt.
- Taal en werkelijkheid
De rol van taal als scheppend principe komt voortdurend terug in het boek. De schepping van de wereld door God via taal en Victor’s wetenschappelijke benadering van schepping worden met elkaar verweven.
- Schuld en boetedoening
Victor’s schuldgevoel over de dood van zijn dochter en zijn relatie met Clara speelt een belangrijke rol in zijn persoonlijke verhaal. Zijn zoektocht naar verlossing en vergiffenis vormt de emotionele kern van het verhaal.
- De zoektocht naar betekenis
Victor's wetenschappelijke ontdekkingen en zijn persoonlijke ervaringen dwingen hem om na te denken over de grotere vragen van het leven, de dood en het bestaan. De manier waarop hij deze vragen benadert, leidt tot verwarring, angst en uiteindelijk destructie.
Conclusie
De Procedure is een complexe roman die filosofische, religieuze en wetenschappelijke thema's met elkaar verweeft. Het verhaal van Victor Werker is een moderne variant op oude mythes en verhalen over schepping, en toont de worsteling van de mens met de gevolgen van zijn eigen daden. Door de wisseling tussen wetenschappelijke verhandelingen, persoonlijke brieven en diepgaande gedachtegangen biedt Mulisch een rijke en uitdagende leeservaring.
August 29, 2013
Unforgettable!
It all started with the creation of Adam. But doesn't the bible tell us that man and woman were created equally? If so, Eve could not have been the first woman, because she was created out of Adam's rib. Who is than the first woman? The answer: Lilith. When Victor Werker is born nobody has a clue that he will turn out to be one of the most renowned scientist of the twenty-first century. His future accomplishment will come close to what God did when he created man: he will give life to death material, a new form of life called the eobiont. But is this a good thing or will he have to justify his actions because he unwillingly created an evil Lilith?
Harry Mulish is at his best in this metaphysical story about the most powerful subject of all time: life. At the start of the story you easily loose track of what it is all about, but this is clearly done on purpose. As some kind of inauguration the reader is offered a speed course in the biblical study of letters and numbers. Once you have struggled through this first episode the impact of what follows is even more surreal.
Slowly but steadily the scope of the book widens and flirts with topics like the human genome, twin studies and Egyptology. Although the book nears epic proportions, Mulish never looses track of the essence. Constantly he surprises the reader with new viewpoints and digs deeper in the soul of the protagonist. Victor Werker is not different from anyone else, although his impact on science has been enormous. On the run for the past, he does nothing but chase his own shadow. When finally he notices that the future has much in common with what has been, he can do nothing but start to embrace his past. Like atoms that collide, this act of defeatism leads to total catastrophe, but also to the sweetest redemption.
Only a limited amount of books can force the reader to start rereading them the moment you turn that last page. The Procedure is certainly one of the few. Without seemingly any effort Harry Mulish has again created a Masterpiece.
It all started with the creation of Adam. But doesn't the bible tell us that man and woman were created equally? If so, Eve could not have been the first woman, because she was created out of Adam's rib. Who is than the first woman? The answer: Lilith. When Victor Werker is born nobody has a clue that he will turn out to be one of the most renowned scientist of the twenty-first century. His future accomplishment will come close to what God did when he created man: he will give life to death material, a new form of life called the eobiont. But is this a good thing or will he have to justify his actions because he unwillingly created an evil Lilith?
Harry Mulish is at his best in this metaphysical story about the most powerful subject of all time: life. At the start of the story you easily loose track of what it is all about, but this is clearly done on purpose. As some kind of inauguration the reader is offered a speed course in the biblical study of letters and numbers. Once you have struggled through this first episode the impact of what follows is even more surreal.
Slowly but steadily the scope of the book widens and flirts with topics like the human genome, twin studies and Egyptology. Although the book nears epic proportions, Mulish never looses track of the essence. Constantly he surprises the reader with new viewpoints and digs deeper in the soul of the protagonist. Victor Werker is not different from anyone else, although his impact on science has been enormous. On the run for the past, he does nothing but chase his own shadow. When finally he notices that the future has much in common with what has been, he can do nothing but start to embrace his past. Like atoms that collide, this act of defeatism leads to total catastrophe, but also to the sweetest redemption.
Only a limited amount of books can force the reader to start rereading them the moment you turn that last page. The Procedure is certainly one of the few. Without seemingly any effort Harry Mulish has again created a Masterpiece.
June 11, 2022
Joost Zwagerman: "meer dan eens heeft Mulisch gememoreerd dat hij op een zekere dag een boek van Borges in handen kreeg, er op een willekeurige plek in begon te lezen - en het direct daarna onthutst weer dichtsloeg. De schok der herkenning was te groot."
Hahaha, zo ken ik er ook nog wel een paar Harry. Het was nog minder belachelijk geweest als Peter Jackson had geclaimd dat zijn films los van Tolkien waren bedacht. Wat een bizar toeval zeg, al die gelijkenissen! Ook over een ring, ja? En hobbits?
Ergens anders heeft Mulisch trouwens gewoon laten optekenen dat hij de "hele Borges" in één ruk uit heeft gelezen. Maakt de latere ontkenning des te grappiger.
Al dat derderangs "oevre-aan-elkaar-breiende" gezever over joodse mystiek is ordinair overschrijfwerk van Borges. Het is een soort fanfiction die je van een veertienjarige verwacht (hooguit iets minder goed geschreven), heel vertederend eigenlijk.
Overigens zijn deel twee en drie van dit boek géén Borges rip-off. Die koude plotloze pudding is van volledig eigen makelij. Hulde daarvoor, Harry!
Hahaha, zo ken ik er ook nog wel een paar Harry. Het was nog minder belachelijk geweest als Peter Jackson had geclaimd dat zijn films los van Tolkien waren bedacht. Wat een bizar toeval zeg, al die gelijkenissen! Ook over een ring, ja? En hobbits?
Ergens anders heeft Mulisch trouwens gewoon laten optekenen dat hij de "hele Borges" in één ruk uit heeft gelezen. Maakt de latere ontkenning des te grappiger.
Al dat derderangs "oevre-aan-elkaar-breiende" gezever over joodse mystiek is ordinair overschrijfwerk van Borges. Het is een soort fanfiction die je van een veertienjarige verwacht (hooguit iets minder goed geschreven), heel vertederend eigenlijk.
Overigens zijn deel twee en drie van dit boek géén Borges rip-off. Die koude plotloze pudding is van volledig eigen makelij. Hulde daarvoor, Harry!
August 29, 2024
ik wil deze man zo graag haten
April 1, 2017
I really enjoyed this book! It was a quick and fun read.
I did see that ending coming tho...
I did see that ending coming tho...
February 13, 2024
Tja k vond het niet fantastisch want snap de clue niet helemaal maar ja ga nu wel weer makkelijker boek lezen
March 11, 2024
Paar jaar geleden niet gedacht dat ik het zou zeggen maar ben eigenlijk wel gewoon groot fan van deze man. Verhaal an sich blies me niet omver, maar er zitten zoveel leuke aan elkaar gerelateerde dingen in, paralellen, synoniemen, en dat het dan op het eind het verhaal ineens totaal veranderde neem ik dan maar voor lief, want voor de rest zit er echt genoeg in.
March 31, 2014
This was a new kind of book for me, one that I really enjoyed and am happy that I came across.
The first part is a bit complicated and confusing, presenting a whole new spectrum of knowledge for those not familiar with the Jewish world.
The book is perfectly organised and you see how everything falls into place once you turn the last page.
We understand that creation, as an act, is the main theme: from the gollum, to the birth of Victor Werker, to the death of Aurora and the creation of the eobiont.
Science and literature accompany us through the book with the writer describing the procedure of writing as a creation analog to the creation God made through the word; and the creation as a result of science. In between these technicalities lies the story of a not-so-normal human being (because he revolutionized science)with all his vulnerabilities, feelings and thoughts.
The style of writing was beautiful, mixing love, creation, myths, sex, witty dialogues.
Surely a must re-read after some years.
The first part is a bit complicated and confusing, presenting a whole new spectrum of knowledge for those not familiar with the Jewish world.
The book is perfectly organised and you see how everything falls into place once you turn the last page.
We understand that creation, as an act, is the main theme: from the gollum, to the birth of Victor Werker, to the death of Aurora and the creation of the eobiont.
Science and literature accompany us through the book with the writer describing the procedure of writing as a creation analog to the creation God made through the word; and the creation as a result of science. In between these technicalities lies the story of a not-so-normal human being (because he revolutionized science)with all his vulnerabilities, feelings and thoughts.
The style of writing was beautiful, mixing love, creation, myths, sex, witty dialogues.
Surely a must re-read after some years.
March 18, 2009
Una meditación interesantísima sobre el acto de la creación, sea a través del arte o de la ciencia. Mulisch escribe con convicción acerca del misticismo judío, el imperio austro-húngaro, biología y la espera por lo que pasan los candidatos al premio Nobel (de lo que se dice que él conoce algo, ja). Una variedad asombrosa de temas, ideas y ámbitos unidos por una material tan simple, la arcilla... Lo único que realmente me decepcionó quizás fuera el lenguaje con que Mulisch escribe del sexo. Después de escribir con tanta autoridad sobre todo, parece bien cursi que recurra a eufemismos como "su árbol tropical" a la hora de referirse a la genitalia de una de las personajes. Por favor, da vergüenza ajena.
June 20, 2010
It starts well enough with the creation of the Golem in sixteenth-century Prague, and continues intriguingly with the story of a late twentieth-century scientist and his discoveries in genetics; but it soon degenerates into soap opera and literary name-dropping, and the end is both banal and ludicrously contrived.
January 8, 2008
Probably the one of the best books that I have ever read. Beautiful writing about an amazing subject.
November 8, 2023
Terribly boring book (except for the golem passage); also terribly pedantic. Occasional there are stylistic delights. Connecting theme: life and death.
October 29, 2014
Thematisch werk over de schepping. In drie delen komt die thematiek naar voren. Moraal lijkt: het loopt slecht met je af wanneer je op de troon van God probeert te zitten.
January 16, 2015
il faut le faire: van de Golem via Watson & Crick naar het Genome om te eindigen via Pygmalion...een aanrader.
December 22, 2025
4.9 omdat ik heb moeten opzoeken hoe het nu juist zat met het perspectief van het verhaal, want voor mij was het 1e mythologische kortverhaal niet duidelijk verbonden met het vervolg. Ook in het vervolg vond ik het niet altijd duidelijk wie "mama" & "jij" waren en of hij nu nog in Venetië dan wel in Berkely of Cairo zat. Het waren dus brieven die Victor aan zijn vroegere verloofde Clara Veith stuurt, maar die geadresseerd zijn aan hun doodgeboren dochtertje Aurora. Danku, Wikipedia. Enkel het middelste gedeelte is geschreven in een verhalende ik-persoon, de rest heeft een onpersoonlijke verteller. Ergens heb ik het gevoel dat hij het middelste gedeelte ook in jij-vorm had kunnen schrijven om de afwezigheid van Aurora nog beter te benadrukken.
Het thema van creatie is inderdaad een rode draad door het boek, van zijn additionele overwegingen tot zijn uitvinding, maar wat me meer raakte, was het emotionele verhaal rond zijn gordiaanse knoop: te handelen met geweld of helemaal niet? Door zijn moment van inactie, werd hij ingehaald door het leven.
Los van de chaos, was het boek net zoals "De ontdekking van de hemel" heel compleet: er zit humor in, er zit veel wetenschap in, het probeert een innovatieve vorm en maakt gebruik van literaire beelden. Zoals op de eerste pagina "Uit de laaiende hemel in het westen stromen tramrails als gesmoltek goud uit een hoogoven(...)" of de vleermuizen als verbrande snippers. Of de ludieke opmerking "Ja, als het maar hoger is, dan is het altijd in orde voor jou.'" (p.55) Het geleerde zit ook in bepaalde verwijzingen naar klassieke muziekstukken of christelijke kabbalisten. Meerdere keren zocht ik iets op tijdens het lezen, wat mijn ervaring en cultuur enkel verdiept.
Er zitten reflecties in zoals "Nabokov schreef onvergetelijke zinnen, Dostojevski onvergetelijke boeken." (p.18)
"Het denken kan het blijkbaar niet opnemen tegen het doen." (p.69)
Er zitten woorden in als weleerwaarde, wonderrebbe en gemelijkheid die mij doen wonderen over mijn eigen taal.
Er zitten ode's in aan klinkers als ziel en medeklinkers als lichaam. Aan de "schreven" van lettertypes en de hoofdletter M.
Er zat zelfs zoveel emotie in het hoofstuk over het miskraam. "De stilte die van je uitging(...)was het eeuwige zwijgen dat tussen de sterren hangt." (p.201)
Soms volgen we een willekeurige gedachtegang die hij dan zelf een halt toeroept, zoals over de verdienste van zijn talenten of ontdekkingen. Ik had ook een vreemd déjà vu-gevoel bij zijn opmerking dat onderzoek door iedereen kan gebeuren maar Kafka's proces enkel door hem kon gecreëerd worden. Er waren ook momenten dat ik me afvroeg of hij niet volledig gek geworden was met zijn ex-assistent Brock, de zwijgtelefoontjes en de achtervolging.
Net als in De ontdekking van de Hemel zijn er ook nuchtere personages die onze gedreven wetenschappers of spirituelen niet begrijpen, die zorgen voor balans. Zoals in het milleniumpanel op het einde een foute redenering knap werd beantwoord: "Jagers konden de hele dag doordraven, achter een bizon aan, maar hun vrouwen moesten in het huishouden dan weer dit doen en dan weer dat, ze hadden en hebben geen obsessies, in plaats daarvan hebben zij kinderen" waarop het antwoord kwam "misschien is het probleem niet zo zeer, dat het vrouwen ontbreekt aan obsessies, maar dat het mannen ontbreekt aan kinderen." (p.286)
"Ik ben getuige van het grote treurspel van de wetenschap: het vermoorden van een mooie theorie door een lelijk feit." (p.157)
"Als je alles hebt, dan heb je eigenlijk niets. Dan heb je alleen nog je wensen." (p.48)
"'Freud, Einstein, Lenin... waar hebben we het eigenlijk over?' 'Dat ook tussen ons het onmogelijke kan gebeuren, Clara' 'Misschien is dat precies het verschil. Onze verhouding is geen theorie.'" (p.242)
Het thema van creatie is inderdaad een rode draad door het boek, van zijn additionele overwegingen tot zijn uitvinding, maar wat me meer raakte, was het emotionele verhaal rond zijn gordiaanse knoop: te handelen met geweld of helemaal niet? Door zijn moment van inactie, werd hij ingehaald door het leven.
Los van de chaos, was het boek net zoals "De ontdekking van de hemel" heel compleet: er zit humor in, er zit veel wetenschap in, het probeert een innovatieve vorm en maakt gebruik van literaire beelden. Zoals op de eerste pagina "Uit de laaiende hemel in het westen stromen tramrails als gesmoltek goud uit een hoogoven(...)" of de vleermuizen als verbrande snippers. Of de ludieke opmerking "Ja, als het maar hoger is, dan is het altijd in orde voor jou.'" (p.55) Het geleerde zit ook in bepaalde verwijzingen naar klassieke muziekstukken of christelijke kabbalisten. Meerdere keren zocht ik iets op tijdens het lezen, wat mijn ervaring en cultuur enkel verdiept.
Er zitten reflecties in zoals "Nabokov schreef onvergetelijke zinnen, Dostojevski onvergetelijke boeken." (p.18)
"Het denken kan het blijkbaar niet opnemen tegen het doen." (p.69)
Er zitten woorden in als weleerwaarde, wonderrebbe en gemelijkheid die mij doen wonderen over mijn eigen taal.
Er zitten ode's in aan klinkers als ziel en medeklinkers als lichaam. Aan de "schreven" van lettertypes en de hoofdletter M.
Er zat zelfs zoveel emotie in het hoofstuk over het miskraam. "De stilte die van je uitging(...)was het eeuwige zwijgen dat tussen de sterren hangt." (p.201)
Soms volgen we een willekeurige gedachtegang die hij dan zelf een halt toeroept, zoals over de verdienste van zijn talenten of ontdekkingen. Ik had ook een vreemd déjà vu-gevoel bij zijn opmerking dat onderzoek door iedereen kan gebeuren maar Kafka's proces enkel door hem kon gecreëerd worden. Er waren ook momenten dat ik me afvroeg of hij niet volledig gek geworden was met zijn ex-assistent Brock, de zwijgtelefoontjes en de achtervolging.
Net als in De ontdekking van de Hemel zijn er ook nuchtere personages die onze gedreven wetenschappers of spirituelen niet begrijpen, die zorgen voor balans. Zoals in het milleniumpanel op het einde een foute redenering knap werd beantwoord: "Jagers konden de hele dag doordraven, achter een bizon aan, maar hun vrouwen moesten in het huishouden dan weer dit doen en dan weer dat, ze hadden en hebben geen obsessies, in plaats daarvan hebben zij kinderen" waarop het antwoord kwam "misschien is het probleem niet zo zeer, dat het vrouwen ontbreekt aan obsessies, maar dat het mannen ontbreekt aan kinderen." (p.286)
"Ik ben getuige van het grote treurspel van de wetenschap: het vermoorden van een mooie theorie door een lelijk feit." (p.157)
"Als je alles hebt, dan heb je eigenlijk niets. Dan heb je alleen nog je wensen." (p.48)
"'Freud, Einstein, Lenin... waar hebben we het eigenlijk over?' 'Dat ook tussen ons het onmogelijke kan gebeuren, Clara' 'Misschien is dat precies het verschil. Onze verhouding is geen theorie.'" (p.242)
April 3, 2023
Genesis revisited à la Mulisch
Met De Procedure (1998) – psychologische ontwikkelingsroman en semi-autobiografische vertelling tegelijk – weet oeuvrebouwer Harry Mulisch de apotheose van zijn allengs groeiend, organisch oeuvre te leveren.
Zijn literaire wereld blijft een uitzonderlijke bravoure. Mulisch’ esoterische mythes en dromen van de strijd tussen het rationeel en mythisch bewustzijn van de mens springen uit het boek, dat driehonderd bladzijden beslaat over het scheppen van leven.
Het komt simpelweg neer op creatio ex nihilo – van links naar rechts: een verhaal, een golem, een kind, een ‘eobiont’, Harry Mulisch. Hij waarschuwt het publiek maar alvast: ‘Wie onmiddellijk meegesleept wil worden, ten einde te tijd te doden, kan dit boek meteen beter dichtslaan, de televisie aanzetten en op de bank achterover zakken als in een warm schuimbad.’ Geen zoete koek dus. Wat maakt De Procedure als opvolger van zijn succesvolle De Ontdekking van de Hemel, ongeacht de bekende Mulischiaanse attributen, waarachtig als vruchtbare toevoeging aan zijn rijk heterogeen, doch samenhangend oeuvre?
De Procedure voegt zich ook aan zijn vroeg verschenen barokke roman De Diamant (1954) waarin hij verhaalde over de cyclische wereldgeschiedenis vanuit het perspectief van een diamant. Maar in De Procedure wordt een scheppingsgeschiedenis doorlopen vanuit het verhevene perspectief van de alwetende verteller: hij laat zien hoe een verhaal hoort geschapen te worden. Die verdienste vergt een strakke compositie: twaalf ‘stukken’ worden ingedeeld in drie ‘aktes’. Geen wonder dat de verteller zijn boek ‘het dossier’, vervolgens ‘het protocol’ en ten slotte ‘de procedure’ noemt. Knap geknutsel dus. En tegelijkertijd neemt Mulisch de lezer mee op een lyrisch scheppingsavontuur door het Paradijs, Praag, Californië, Venetië, Caïro en hartje Amsterdam.
Maar zijn toon begint sober. De eenheid van de roman bevindt zich vooral op thematisch niveau: van esoterische overtuigingen over het schrijven, de schepping van een golem in 1592, de melancholieke levenswandel van de biochemicus Victor Werker uit de twintigste eeuw, tot een cathartische dood. Ja, cirkeltje rond. Zo opent De Procedure met een dichterlijke handleiding die zich ontwikkelt tot een historisch scheppingsverhaal en vervolgens tot een psychologische Bildungsroman in briefvorm met de apotheose van zijn hoofdpersoon als traktatie.
Er bestaat geen Mulisch zonder doorwerking der Klassieke Oudheid. Één van de drie motto’s is dan ook ontleend aan Ovidius’ Metamorfosen. Centraal staat de mythe van Pygmalion. Mulisch’ alter-ego Victor Werker wordt dan ook ad hoc een tweede Pygmalion genoemd. Bovendien, en nog belangrijker, is Kafka van de partij. Hij openbaart zichzelf in de titelkeuze en in het van alchimisten, rabbi’s en antisemitisten wemelende Praag uit de zestiende eeuw.
Dat scheppen ligt ook in lijn met De Ontdekking van de Hemel waar God al verdreven was door de technische ontwikkelingen van de mens, van de Nietzscheaanse ‘Gött ist tot’ tot de nog recentere ontdekking van DNA. Als straf voor hun hybris moesten de Tien Geboden worden teruggebracht. Daarin stond het Woord centraal als contract tussen God en mens. In De Procedure gaat Mulisch een stap verder: het Woord ís het scheppen, zoals ook in Genesis geschiedt. Van God wordt aldus afgedaan: de hoofdpersoon Victor Werker stoft God weg door zelf leven te scheppen. Mulisch toont blijk van imitatio dei. ‘Ook zijn schepping – de wereld, de mens – is immers linguïstisch van aard, uiteindelijk zelfs een spellingkwestie, net als de wereld en de mensen die ik nu op mijn beurt te voorschijn wil roepen. Ook zij komen door niets anders tot aanschijn dan door middel van letters en getallen.’
Ook in de hierna beschreven door rabbi Jehudah Löw ben Bezalel geschapen golem blijkt de taal wezenlijk voor diens schepping te zijn. Tijdens het rituele reciteren wordt er door een verwisselingsfout in het Hebreeuwse ‘alephbeth’ een vrouwelijke golem geschapen. Ja, daar begint het vrouwenprobleem al.
Tegelijkertijd voert Mulisch op lyrische wijze ook een caleidoscopische monoloog met zichzelf over zijn schepping en bloc – een zoektocht naar zijn schrijverschap – want werkelijk staat het scheppen symbool voor zijn schrijven. In de kern van Mulisch’ roman zit ook iets ontroerends. Pathos: een obscuur woord in zijn universum. Mulisch slaagt erin de onbeantwoorde briefwisseling tussen zijn alter-ego Victor Werker en diens overleden kindje onthutsend te beschrijven. Die briefwisseling is immers een kolkende verwerking van Victors familieverhaal totdat hij zich beseft dat hij geschapen is voor grootse dingen: om ‘de essentie van alle leven’, het geheim van leven en dood, te ontsluieren. Hij vindt dat in zijn ‘eobiont’, waarvan ‘Aurora’, naam van dochterlief, is gelatiniseerd.
Die beschreven lyrische passages van haar geboorte en Victors verzoening met zijn vrouw Clara behoren tot de mooiste in Mulisch’ werk. ‘Is er dan helemaal geen wonder meer, papa? / Jawel: één. Dat jij en ik er zijn. Dat er iets is. Het ontstaan van ruimte en tijd uit niets.’ Zelfs fabelwezens kan hij tot leven laten komen: chimaeren, eenhoorns, centauren, sfinxen. Maar zij missen de taal, de ziel, het menszijn. Juist het feit dat hij gefaald is in Aurora’s verwekking (ze overlijdt door navelstrengomstrengeling) knaagt hevig aan zijn geweten. ‘Wij begroeven je als een mens, die nooit een laatste adem heeft uitgeblazen omdat hij nooit een eerste heeft ingezogen. Je was gestorven zonder te zijn geboren. Dat is onmogelijk, en daarmee werd volgens alle regels van de logica de hele wereld onmogelijk. Jij hebt dat onmogelijke volbracht, Aurora.’ De schrijver leeft in zijn woorden. Victor leeft in zijn bezielde creatie. Onophoudelijk wordt hij geboren en sterft hij terwijl hij zich een weg baant tussen die ‘knak’ en zijn leven in een flits voorbij ziet. Zo is hij toch een vorm van onsterfelijkheid deelachtig.
Bij herlezing vallen alle puzzelstukjes in elkaar: het is een lofrede op de schrijver zelf als schepper van leven. In hetzelfde rijtje noemt de verteller terecht van links naar rechts: JHVH, God, Harry Mulisch.
Mulisch levert met De Procedure de apotheose van zijn oeuvre en aldus van zichzelf. Hybris? Nee, meesterlijk talent.
Met De Procedure (1998) – psychologische ontwikkelingsroman en semi-autobiografische vertelling tegelijk – weet oeuvrebouwer Harry Mulisch de apotheose van zijn allengs groeiend, organisch oeuvre te leveren.
Zijn literaire wereld blijft een uitzonderlijke bravoure. Mulisch’ esoterische mythes en dromen van de strijd tussen het rationeel en mythisch bewustzijn van de mens springen uit het boek, dat driehonderd bladzijden beslaat over het scheppen van leven.
Het komt simpelweg neer op creatio ex nihilo – van links naar rechts: een verhaal, een golem, een kind, een ‘eobiont’, Harry Mulisch. Hij waarschuwt het publiek maar alvast: ‘Wie onmiddellijk meegesleept wil worden, ten einde te tijd te doden, kan dit boek meteen beter dichtslaan, de televisie aanzetten en op de bank achterover zakken als in een warm schuimbad.’ Geen zoete koek dus. Wat maakt De Procedure als opvolger van zijn succesvolle De Ontdekking van de Hemel, ongeacht de bekende Mulischiaanse attributen, waarachtig als vruchtbare toevoeging aan zijn rijk heterogeen, doch samenhangend oeuvre?
De Procedure voegt zich ook aan zijn vroeg verschenen barokke roman De Diamant (1954) waarin hij verhaalde over de cyclische wereldgeschiedenis vanuit het perspectief van een diamant. Maar in De Procedure wordt een scheppingsgeschiedenis doorlopen vanuit het verhevene perspectief van de alwetende verteller: hij laat zien hoe een verhaal hoort geschapen te worden. Die verdienste vergt een strakke compositie: twaalf ‘stukken’ worden ingedeeld in drie ‘aktes’. Geen wonder dat de verteller zijn boek ‘het dossier’, vervolgens ‘het protocol’ en ten slotte ‘de procedure’ noemt. Knap geknutsel dus. En tegelijkertijd neemt Mulisch de lezer mee op een lyrisch scheppingsavontuur door het Paradijs, Praag, Californië, Venetië, Caïro en hartje Amsterdam.
Maar zijn toon begint sober. De eenheid van de roman bevindt zich vooral op thematisch niveau: van esoterische overtuigingen over het schrijven, de schepping van een golem in 1592, de melancholieke levenswandel van de biochemicus Victor Werker uit de twintigste eeuw, tot een cathartische dood. Ja, cirkeltje rond. Zo opent De Procedure met een dichterlijke handleiding die zich ontwikkelt tot een historisch scheppingsverhaal en vervolgens tot een psychologische Bildungsroman in briefvorm met de apotheose van zijn hoofdpersoon als traktatie.
Er bestaat geen Mulisch zonder doorwerking der Klassieke Oudheid. Één van de drie motto’s is dan ook ontleend aan Ovidius’ Metamorfosen. Centraal staat de mythe van Pygmalion. Mulisch’ alter-ego Victor Werker wordt dan ook ad hoc een tweede Pygmalion genoemd. Bovendien, en nog belangrijker, is Kafka van de partij. Hij openbaart zichzelf in de titelkeuze en in het van alchimisten, rabbi’s en antisemitisten wemelende Praag uit de zestiende eeuw.
Dat scheppen ligt ook in lijn met De Ontdekking van de Hemel waar God al verdreven was door de technische ontwikkelingen van de mens, van de Nietzscheaanse ‘Gött ist tot’ tot de nog recentere ontdekking van DNA. Als straf voor hun hybris moesten de Tien Geboden worden teruggebracht. Daarin stond het Woord centraal als contract tussen God en mens. In De Procedure gaat Mulisch een stap verder: het Woord ís het scheppen, zoals ook in Genesis geschiedt. Van God wordt aldus afgedaan: de hoofdpersoon Victor Werker stoft God weg door zelf leven te scheppen. Mulisch toont blijk van imitatio dei. ‘Ook zijn schepping – de wereld, de mens – is immers linguïstisch van aard, uiteindelijk zelfs een spellingkwestie, net als de wereld en de mensen die ik nu op mijn beurt te voorschijn wil roepen. Ook zij komen door niets anders tot aanschijn dan door middel van letters en getallen.’
Ook in de hierna beschreven door rabbi Jehudah Löw ben Bezalel geschapen golem blijkt de taal wezenlijk voor diens schepping te zijn. Tijdens het rituele reciteren wordt er door een verwisselingsfout in het Hebreeuwse ‘alephbeth’ een vrouwelijke golem geschapen. Ja, daar begint het vrouwenprobleem al.
Tegelijkertijd voert Mulisch op lyrische wijze ook een caleidoscopische monoloog met zichzelf over zijn schepping en bloc – een zoektocht naar zijn schrijverschap – want werkelijk staat het scheppen symbool voor zijn schrijven. In de kern van Mulisch’ roman zit ook iets ontroerends. Pathos: een obscuur woord in zijn universum. Mulisch slaagt erin de onbeantwoorde briefwisseling tussen zijn alter-ego Victor Werker en diens overleden kindje onthutsend te beschrijven. Die briefwisseling is immers een kolkende verwerking van Victors familieverhaal totdat hij zich beseft dat hij geschapen is voor grootse dingen: om ‘de essentie van alle leven’, het geheim van leven en dood, te ontsluieren. Hij vindt dat in zijn ‘eobiont’, waarvan ‘Aurora’, naam van dochterlief, is gelatiniseerd.
Die beschreven lyrische passages van haar geboorte en Victors verzoening met zijn vrouw Clara behoren tot de mooiste in Mulisch’ werk. ‘Is er dan helemaal geen wonder meer, papa? / Jawel: één. Dat jij en ik er zijn. Dat er iets is. Het ontstaan van ruimte en tijd uit niets.’ Zelfs fabelwezens kan hij tot leven laten komen: chimaeren, eenhoorns, centauren, sfinxen. Maar zij missen de taal, de ziel, het menszijn. Juist het feit dat hij gefaald is in Aurora’s verwekking (ze overlijdt door navelstrengomstrengeling) knaagt hevig aan zijn geweten. ‘Wij begroeven je als een mens, die nooit een laatste adem heeft uitgeblazen omdat hij nooit een eerste heeft ingezogen. Je was gestorven zonder te zijn geboren. Dat is onmogelijk, en daarmee werd volgens alle regels van de logica de hele wereld onmogelijk. Jij hebt dat onmogelijke volbracht, Aurora.’ De schrijver leeft in zijn woorden. Victor leeft in zijn bezielde creatie. Onophoudelijk wordt hij geboren en sterft hij terwijl hij zich een weg baant tussen die ‘knak’ en zijn leven in een flits voorbij ziet. Zo is hij toch een vorm van onsterfelijkheid deelachtig.
Bij herlezing vallen alle puzzelstukjes in elkaar: het is een lofrede op de schrijver zelf als schepper van leven. In hetzelfde rijtje noemt de verteller terecht van links naar rechts: JHVH, God, Harry Mulisch.
Mulisch levert met De Procedure de apotheose van zijn oeuvre en aldus van zichzelf. Hybris? Nee, meesterlijk talent.
June 17, 2023
Dit boek heeft me aan het denken gezet.
Waar ligt de grens tussen leven en dood? Is taal ook een vorm van leven? De rol van religie en wetenschap in deze kwestie? Interessant thema maar de eigenlijke boodschap van de auteur ontglipt me nog denk ik. Mede door Mülisch zijn verwijzingen naar obscure oude religieuze teksten, Egyptische mythologie... en de zeer aparte opbouw van zijn verhaal. Eigenlijk zijn het drie kortverhalen gevolgd door één lang verhaal. De kortverhalen spelen zich af in andere tijden en plekken, en de verhouding tussen ze allemaal is mij nog niet geheel duidelijk. Het is bijna alsof je heel het boek lang een soort puzzel moet oplossen. In sommige passages kon ik wel resoneren met de persoon van Werker en werd ik lichtjes geëmotioneerd door de beschrijving van zijn tragische levensverloop. Ik zal het boek ooit eens moeten herlezen. Naar het einde toe nam het boek naar mijn mening een vreemde wending, maar ja in het begin evengoed.
Waar ligt de grens tussen leven en dood? Is taal ook een vorm van leven? De rol van religie en wetenschap in deze kwestie? Interessant thema maar de eigenlijke boodschap van de auteur ontglipt me nog denk ik. Mede door Mülisch zijn verwijzingen naar obscure oude religieuze teksten, Egyptische mythologie... en de zeer aparte opbouw van zijn verhaal. Eigenlijk zijn het drie kortverhalen gevolgd door één lang verhaal. De kortverhalen spelen zich af in andere tijden en plekken, en de verhouding tussen ze allemaal is mij nog niet geheel duidelijk. Het is bijna alsof je heel het boek lang een soort puzzel moet oplossen. In sommige passages kon ik wel resoneren met de persoon van Werker en werd ik lichtjes geëmotioneerd door de beschrijving van zijn tragische levensverloop. Ik zal het boek ooit eens moeten herlezen. Naar het einde toe nam het boek naar mijn mening een vreemde wending, maar ja in het begin evengoed.
This entire review has been hidden because of spoilers.
February 15, 2022
Onmetelijk mooi en krachtig. Met een enorm complexe, doch strakke verhaallijn weeft Mulisch behendig leven en dood aaneen: onmaterie wordt materie, materie onmaterie, dood leven, leven dood, dood zonder te hebben geleefd, maar door de wederzijdse proces ontgaat Victor Werker de dood, als een retourticket naar de 'geknipte' oorsprong. Mulisch loog niet dat hij onsterfelijk leefde, zijn creaties ontstaan en vergaan, alleen de schepper blijft over. Sterker nog: hij ís onsterfelijk.
Na Ontdekking van de Hemel zijn meesterwerk, in mijn ogen.
Na Ontdekking van de Hemel zijn meesterwerk, in mijn ogen.
February 17, 2023
I needed some time to process (-haha) my feelings about this book..
I was completely immersed into the first part, so beautiful, philosophical, captivating.
But oh boy how I hated.. no, not hated, but was just extremely annoyed by the actions and thoughts of the main character. This made it very difficult for me to read this book, I was furious and couldn’t stand that immaturity.
Mulisch is great, the main thought of De Procedure is great, but his character didn’t impress me at all.
I was completely immersed into the first part, so beautiful, philosophical, captivating.
But oh boy how I hated.. no, not hated, but was just extremely annoyed by the actions and thoughts of the main character. This made it very difficult for me to read this book, I was furious and couldn’t stand that immaturity.
Mulisch is great, the main thought of De Procedure is great, but his character didn’t impress me at all.
February 13, 2024
3,5-3,75
Doorbijten in het begin, want je voelt al dat het helemaal niet slecht zal zijn. Ook doorbijten (of de pagina omslaan, sorry) bij de wetenschappelijke intermezzo’s. Tot de helft niet bijzonder memorabel (maar wel van elke pagina genoten), maar de tweede helft, oh fuck. Geniale man.
“Als ik stedenbouwkundige was, zou ik nooit een rechte straat tekenen, want alleen een bocht omarmt je als een moeder.”
Doorbijten in het begin, want je voelt al dat het helemaal niet slecht zal zijn. Ook doorbijten (of de pagina omslaan, sorry) bij de wetenschappelijke intermezzo’s. Tot de helft niet bijzonder memorabel (maar wel van elke pagina genoten), maar de tweede helft, oh fuck. Geniale man.
“Als ik stedenbouwkundige was, zou ik nooit een rechte straat tekenen, want alleen een bocht omarmt je als een moeder.”
September 7, 2018
This book was all over the place lol
April 4, 2021
Al meer dan 10 jaar mijn lievelingsboek, en hij blijft prachtig. Over 2 jaar lees ik hem weer :)
October 12, 2025
IJzersterk, meermaals duizelig gaan slapen. Harry M. wederom niet teleurgesteld
March 13, 2025
Mediocre academic blabbing
April 14, 2023
heel goed boek
Displaying 1 - 30 of 78 reviews