Een heidens karwei: Erdogan en de mislukte islamisering van Turkije

by Rob Vreeken

Turkije islamiseert? Nee hoor, de Turkse samenleving wordt juist steeds seculierder. Hoewel de meeste mensen nog in God zeggen te geloven, trekken zeker jongeren zich steeds minder aan van de godsdienstige regels. De islam is op de terugtocht, zo ziet Rob Vreeken, correspondent in Istanbul. Zijn verhalen over vrouwen, lhbti, de moskee, seksualiteit, cultuur, de jeugd, verstedelijking, onderwijs, de hoofddoek en politiek doen het gangbare beeld van Turkije kantelen.
Wat de seculiere Vader des Vaderlands Kemal Atatürk nooit echt lukte, gebeurt onder president Recep Tayyip Erdogan vanzelf, al diens pogingen Turkije conservatiever en islamitischer te maken ten spijt. Ook in Turkije is de samenleving maar ten dele maakbaar. Erdogan en zijn ak-partij hebben wat dat betreft gefaald.
Duidelijk is in ieder geval dat Turkije op een tweesprong staat, zowel voor als na de verkiezingen van mei 2023: rechtsaf betekent voortzetting van een autoritair bewind, linksaf herstel van de rechtsstaat.

320 pages, Paperback

Published April 12, 2023

Reviews

[Tim Jonker · Rating 4 out of 5]

Duidelijk de vele aspecten en ontwikkelingen binnen de Turkse samenleving uiteengezet en afgezet tegen de idealen van president Erdogan. Ik vond het inzichtelijk en leerzaam.

[Hans Luiten · Rating 5 out of 5]

Interessant boek, waarin Rob Vreeken overtuigend (met gebruik van veel wetenschappelijk onderzoek maar ook talloze gesprekken in Turkije) aantoont dat de islamisering van Turkije niet doorzet, integendeel juist. Voor iedereen die Turkije beter wil begrijpen een aanrader. Vlot geschreven. En ook een leuk hoofdstuk over Zaanse Turken.

[Jasper Van Der Schaaf · Rating 3 out of 5]

Op het Zaanlands Lyceum zat ik bij Nederlandse les naast Birgül, een van de Zaans-Turken waarover Vreeken schrijft. Ik wist dat ze Turkse was, maar dat maakte voor mij weinig uit. Ik begreep er ook niet veel van en het interesseerde me ook niet erg. Op school werd er weinig aandacht aan besteed; maatschappijleer ging over de Nederlandse maatschappij en geschiedenis was die van Holland en de andere Provinciën. Alleen bij geschiedenis kregen we iets over de islamtische wereld te horen. "Het is de eerste keer dat ik dit onderwerp geef, en ben er zelf ook nog niet zo goed in thuis dus misschien gaan er wel wat dingen fout tijdens de les". Een hoofddoek droeg Birgül niet, die was ook nog verboden in Turkije destijds. Later op de universiteit kwam ik haar weer tegen en werden de hoofddoeken langzaam zichtbaar. Er was een jongen met wie ik een goede klik had en hij begon mij te vertellen over zijn achtergrond, hoe er naar hem werd gekeken en hoe zijn ouders Nederland beleefden. Later zou hij de Libris prijs winnen.

Vreeken schrijft prachtig over de Zaanse Turken. Hij is opgegroeid in de Zaanstreek en dat schept een band. Hij schrijft voor de Volkskrant en ik kan niet beoordelen in hoeverre zijn boek een bewerking is van zijn artikelen voor die krant, maar hij verwijst er niet naar. Zijn boek is goed gedocumenteerd, maar helaas ontbreekt een literatuurlijst of een persoons- of zaakindex. Puntje voor een volgende druk of nieuw boek. Zijn politieke voorkeur schijnt ook wat door het boek, zeker wanneer hij Zaanse een Zaans PvdA kamerlid op het schild heist. De partij DENK, toch ook prominent in het debat over de Turk-Nederlandse minderheid, wordt helaas niet genoemd. Misschien te veel pro-Erdogan voor de auteur? Overigens is het genoemde kamerlid Alevitisch-Turks (net als de Libris winnaar), een minderheid die nog steeds vervolgd wordt in Turkije, maar daarover zwijgt de auteur. Daarmee plaatst hij zich toch in de wat oude verzuilde linksachtige Volkskrant traditie en dat deed voor mij soms wat gedateerd aan.

De titel van het boek verwijst naar de rol van religie in Turkije. Het is wellicht daarom dat ik alleen een recensie aantrof in Trouw en in het (gereformeerde) Nederlands Dagblad van zijn opus. Vreeken is van huis uit politicoloog, maar hij geeft vooral sociologische analyses van cultuur, onderwijs en media en, inderdaad, religie. Daartoe doet vele interviews en schrijft die in helder en niet al te ingewikkeld Nederlandse op, maar ik soms nog wel iets meer inzichten in de Turkse taal (de auteur spreekt wel een beetje Turks, maar gebruikt dat ook altijd een tolk met wie hij ook bevriend raakt). Interessantste interview in kader vond ik die met het hoofd van Diyanet, de dienst die de staatspreken schrijft. Hij komt verassend realistisch uit de hoek. Ook de stukken over de Imam Hatip-scholen

Verwacht geen grote verhalen van dit boek maar wel vele kleine. Wat ik nog miste is een goede analyse van de opkomende "Anatolische tijgers" in economie en maatschappij en de rol van het leger. Een van de grootste bedrijven van Turkije, Ahlatçi (dat ik niet kende), blijkt groot te zijn geworden met raffineren van certificeren van Venezolaans goud en, jawel, invoer en doorvoer van Russisch gas en olie. Natuurlijk is het gelieerd aan de president. Ook van de miljoenen Syrische vluchtelingen die leven onder moeilijke omstandigheden in Turkije leven komt er slecht één enkele aan het woord. En ook de moord op de Saoedische journalist Kashogiggi op Turkse bodem en de maatschappelijke reactie daarop komen niet aan de orde. De aardbeving van 6 februari 2023 in Oost-Turkije zal waarschijnlijk hebben plaatsgevonden na afsluiting van de kopij en komt ook niet voor. Is de auteur niet geïnteresseerd in deze thema's of hij bang om het land te worden uitgezet, zoals in 2019 met de Nederlandse journaliste Ans Boersma gebeurde (zij had een liefdesrelatie gehad met een Syriër die werd geassocieerd met Al-Nusra)? Het is hoe dan ook goed dat er nog Nederlandse journalisten "embedded" zitten in deze grote EU-buurman, want goede verslaggeving uit dat land lijkt me een heidens karwei (met of zonder hoofddoek).

[H. J. · Rating 3 out of 5]

Het boek leest makkelijk en is mei 2023 actueel, gezien de presidents- en parlementsverkiezingen. Het valt te bezien of de actualiteitswaarde behouden blijft na deze datum, maar geeft een aardige journalistieke beschrijving van de sociologische status van het Turkije van vandaag. Tijdens mijn verkiezingswaarnemingsmissie heb ik het met genoegen gelezen, hoewel enige snoeverij van de kant van de auteur af en toe wat te veel werd. Hij stelt dat hij, tezamen met een Turkse politicoloog als eerste constateert dat de huidige samenleving seculariseert, vermoedelijk mede door de actieve islamiserende politiek van Erdogan. hij klopt zich als journalist op zijn wetenschappelijke borst op basis van enkele interviews en een verblijf in het land van 3 jaar. Het lijkt me dat dit oordeel beter door anderen dan de auteur zelve gegeven kan worden. Maar het algehele oordeel over dit boek is positief en derhalve kan ik aanraden om het te lezen