Thần, người và đất Việt

by Tạ Chí Đại Trường

“Người ta chỉ có thể thay đổi chứ không thể hủy thần linh…”

Không chỉ là một công trình quan trọng nghiên cứu cách thức suy nghĩ và ứng xử của người Việt trong đời sống tâm linh, ‘Thần, người và đất Việt’ còn là một bức tranh đa sắc về các hệ thống thần linh Việt; mỗi trang trong sách như một mảng màu miêu tả những biến chuyển văn hóa ẩn sâu dưới lớp hỗn độn của thần thoại, huyền sử và tín ngưỡng. Từng gương mặt nhiên thần rũ bỏ vàng son tô vẽ, trở lại nét nguyên sơ trong sự vọng tưởng về văn hóa bản địa linh thiêng. Hiểu rằng thẳm sâu trong tâm thức người Việt luôn có một quan niệm về sự tồn tại thế giới siêu nhiên, ‘Thần, người và đất Việt’ đã không dừng lại ở những khảo sát hệ thống thần linh thủa sơ khai, mà còn đặt những bước đi đầu tiên trong việc làm sáng tỏ chiều hướng kết tập thần linh mới.

Genres: History, Nonfiction

405 pages, Paperback

First published April 6, 2012

About the author

Tạ Chí Đại Trường là một nhà sử học và là nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam người Mỹ gốc Việt. Bắt đầu nghiên cứu sử học, văn hóa từ đầu thập niên 1960 tại Việt Nam, Tạ Chí Đại Trường cho ra đời tác phẩm đáng chú ý của ông, Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ năm 1771 đến 1802, vào năm 1964. Tác phẩm này đã đặt lại vấn đề về vai trò của nhà Tây Sơn trong lịch sử Việt Nam, nhiều tác phẩm sau này của ông cũng có được cách lập luận và quan điểm độc đáo như vậy. Sau khi định cư tại Hoa Kỳ năm 1994, ông bắt đầu cho in nhiều tác phẩm nghiên cứu lịch sử, văn hóa có giá trị, cho tới thập niên 2000 thì các tác phẩm này mới dần được in và phát hành tại Việt Nam như Thần, Người và Đất Việt, Những bài dã sử Việt.

Tiểu sử
Tạ Chí Đại Trường, người Bình Định, sinh ở Nha Trang, tên đặt là từ hai địa danh của Khánh Hoà có Nha Trang là tỉnh lị.
Học ở Bình Định, Nha Trang, Sài Gòn.
Cử nhân Văn khoa, Đại học Văn khoa Sài Gòn 1962,
Cao học Sử, Đại học Văn khoa Sài Gòn 1964,
Năm thứ nhất Tiến sĩ Chuyên khoa Sử học, Đại học Văn khoa Sài Gòn 1974.
Giải thưởng Văn chương Toàn quốc, Bộ môn Sử 1970.
Đi lính 1964-1974.
Tù cải tạo 1975-1981.
Qua Mĩ tháng 8-1994 ở Oklahoma City.
Sau ở Westminster, California.
Ngày 24 tháng 3 năm 2016, ông qua đời tại nhà riêng ở TP. Hồ Chí Minh.Trước đó, sau khi nhắm không qua khỏi căn bệnh nan y, ông đã từ Mỹ về lại Việt Nam vào ngày 4 tháng 10 năm 2015 với ý nguyện sẽ “gửi nắm thân tàn” lại nơi quê hương.

Tác phẩm:
Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802, Nxb. Văn Sử học, Sài Gòn 1973. (Tái bản: Lịch sử nội chiến ở Việt Nam (1771-1802), Nxb. An Tiêm, Hoa Kì 1991; Tái bản: Việt Nam thời Tây Sơn – Lịch sử nội chiến 1771-1802, Nxb. Công an Nhân dân, Hà Nội 2006.)
Thần, người và đất Việt, Nxb. Văn Nghệ, Hoa Kì 1989; Văn Học xb., Hoa Kì 2000, bản mới; Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội 2006, bản mới.
Một khoảnh Việt Nam Cộng hoà nối dài, Nxb. Thanh Văn, Hoa Kì 1993.
Việt Nam nhìn từ bên trong và bên ngoài, bài viết riêng được gộp chung với Nguyễn Xuân Nghĩa, Nxb. Văn Lang, Hoa Kì 1994.
Những bài dã sử Việt, Nxb. Thanh Văn, Hoa Kì 1996.
Những bài văn sử, Văn Học xb., Hoa Kì 1999.
Lịch sử Việt Nam trong tầm mắt người Việt: Một lối nhìn khác. Bài viết cho Williams Joiner Center (UMASS/Boston) 2002.
Sử Việt đọc vài quyển, Văn Mới xb., Hoa Kì 2004.

Người lính thuộc địa Nam Kì (1861-1945), Nxb. Tri Thuc và Công ti Phát hành sách Nhã Nam xuất bản 2011.

Ngoài ra có thể thấy bài rải rác trên Tạp chí Hợp Lưu, Văn Học, Hoa Kì, báo mạng Talawas, kể cả một bài tình cờ ở Văn Nghệ Công nhân, Tạp chí văn học của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam số 40 (4-2006), tt. 71-79.

Reviews

[Hatlogo]

Mình đã đọc xong quyển này nhưng sẽ ko chấm điểm, vì quyển này ko dành cho mình. Tác giả đã có cách mô tả như kể chuyện rất sinh động, để quyển sách ko mang cảm giác học thuật quá cao. Nhưng nó vẫn là một bài nghiên cứu công phu dành cho những người thật sự nghiêm túc muốn tìm hiểu về đề tài này. Công phu ở chỗ để nghiên cứu được cuốn sách này 1 cách trọn vẹn, bạn cần có kiến thức lịch sử nước nhà tương đối tốt (hoặc chịu khó tra cứu mỗi khi tới đoạn liên hệ). Còn dân "đọc cho biết" mà muốn tiêu hóa được lượng kiến thức này sẽ phải nỗ lực hơn bình thường. Mình ko tự nhận là yêu thích hay am hiểu sử Việt nhưng cũng có mối quan tâm tới sử Việt cao hơn người thường, vậy mà đọc cuốn này cũng khá vất vả.

[Duy]

M thấy quyển này tác giả viết khá là khó đọc, có lẽ là do giọng văn miền Nam cộng với cách nói có phần xưa cũ. Kiến thức nền về vấn đề lịch sử tín ngưỡng không đủ tốt cũng có thể là nguyên nhân dẫn đến sự khó hấp thu này.
Tác giả đưa ra nhiều ví dụ và cách kiến giải nhằm phân tích sự phát triển của thần linh trong lịch sử Việt Nam. Dẫu rằng khó nắm bắt được hết các chi tiết nhưng người đọc vẫn có thể rút ra được những khái niệm chung nhất, ví dụ như quá trình phát triển từ nhiên thần sang nhân thần, hay sự giao lưu các vị thần giữa các miền đất nước...
Nếu tác giả biên tập cuốn sách sao cho dễ đọc hơn thì hẳn nó sẽ được tiếp nhận rộng rãi hơn.

[J N · Rating 4 out of 5]

"Câu chuyện thần linh căn bản là câu chuyện văn hóa, của cuộc sống cụ thể, nghĩa là mang tính chất và sự phát triển phức tạp, nhiều hơn là của kinh sách từ chương, bùa chú hóa dạy bảo..."
---
Sau một thời gian trì hoãn, cuối cùng, tôi cũng hoàn thành xong cuốn "Thần, người và đất Việt" của Tạ Chí Đại Trường. Cuốn sách này của ông Trường thực chất là tập hợp các bài nghiên cứu và diễn giải của ông về văn hóa, tín ngưỡng và tôn giáo ở đất Việt từ năm 40 đến trước 1975. Dựa trên nền tảng là hai cuốn sách chính là Việt điện u linh tập và Lĩnh nam chích quái, tác giả đã vẽ nên một cây nghiên cứu lịch sử, đối chiếu chi tiết về thần linh với bối cảnh đương thời.
"Cho nên trong cùng tột ẩn kín của sự kiện được phô diễn qua những từ ngữ văn hoa, mang những biến dạng văn hóa, ta thấy ra một thời đại thật sâu vào trong quá khứ. Giả như sử dụng một máy quang tuyển thời gian để soi sự kiện, ta sẽ chỉ thấy lờ mờ dáng người anh hùng cứu quốc, dáng một bầy tôi trung tín, một ông vua uy vũ... mà nổi bật lên lại là một thần đá, một thần sông biển..."
Nói một cách đơn giản hơn, mọi câu chuyện về thần được kể đều là vì một mục đích của tầng lớp quyền lực của từng thời. Việc xem xét các chi tiết trong truyền kể và phóng chiếu nó với bối cảnh đương thời có thể giúp cho người nghiên cứu (tìm hiểu) nhìn nhận bối cảnh lịch sử tường minh, khách quan, hơn việc đơn thuần dựa vào những điều có sẵn.
Với các tiếp cận như thế, ông Trường từng bước mở ra những mâu thuẫn, xung đột quyền lực, và diễn ngôn thống trị trong lịch sử Việt Nam thể hiện qua tín ngưỡng và thần linh trong văn hóa, xã hội người Việt. Cụ thể, ông Trường chỉ ra tín ngưỡng không chỉ là tôn giáo mà còn là công cụ chính trị bằng phân tích hành vi sử dụng các vị thần, truyền thuyết, sắc phong thần để củng cố quyền lực ở mỗi triều đại phong kiến (Lý, Trần, Lê, Nguyễn). Ví dụ:
(i) Các vị vua phong thần cho các nhân vật lịch sử hoặc nhân vật huyền thoại để hợp thức hóa quyền lực của mình. (ii) Những vị thần gắn liền với các thế lực cũ hoặc lực lượng thua cuộc có thể bị loại bỏ/ biến thành thần linh của người Việt như một chiến tích của việc chiến thắng.
Bên cạnh đó, xuyên suốt tác phẩm, ông giúp cho độc giả - là tôi, cởi bỏ cấu trúc các thần thoại lịch sử thông thường, vốn được tôi chấp nhận như một điều hiển nhiên. Các diễn giải của ông khiến chúng ta có thể tự hỏi:
- Ai đã tạo ra câu chuyện này?
- Câu chuyện này phục vụ cho lợi ích của ai?
- Nó thay đổi thế nào qua các thời đại?
Đồng thời, các diễn giải này của ông Trường còn cho thể các câu chuyện về các nhân vật phản kháng hoặc các tín ngưỡng bản địa có thể bị biến đổi hoặc lãng quên theo thời gian để phù hợp với ý chí của nhà nước trung ương. Với cách tiếp cận kiểu này, tôi cho là ông ủng hộ lối nghiên cứu Tân sử (New Historicism) và như thế thì hay vấp phải quan điểm của các nhóm truyền thống!
Là một người đọc sử, không nghiên cứu sử thì tôi thích cách tiếp cận này. Một phần vì năm ngoái tôi có vác thân đi học một lớp tìm hiểu lịch sử, cũng dùng phương pháp tương tự để nhìn nhận bối cảnh xã hội đương thời; một phần khá, tôi thấy sự bí bách khi đọc về lĩnh nam chính quái, về Truyền kỳ mạn lục năm xưa được đả thông. Những câu hỏi của tôi về truyền thuyết, sử thi, truyện cổ tích dần được trả lời! À ừ thì, nó thật sự rất đã theo kiểu một cái u nhọt nay được chọc thủng, chấm dứt nỗi đau hàng mấy năm trời. Ngoài ra thì cuốn này còn cung cấp một lượng (rất) lớn thông tin về các nhân vật lịch sử của Việt Nam lẫn mâu thuẫn giữa Việt Nam và Trung Quốc nên có nhiều đoạn, tôi phải đọc đi đọc lại mấy lần mới ghi chú được thông tin. Một điều thú vị khác là trong chính cuốn sách này, tôi phải ghi chú lại nghĩa của tiếng Việt bởi ông Trường dùng một số từ Hán Nôm hoặc từ cũ! Tôi phải dành thời gian để tra từ điển Hán Nôm mới hiểu nghĩa và cách dùng (ví dụ: dâm từ, hèm...) Điều này khiến tôi hơi buồn và nhớ lại một câu nói (quên mất của ai) rằng dù rất muốn nhưng có thể tôi sẽ không hiểu được những chữ được chạm khắc trên các bia đá ở Văn Miếu được nữa! Tất nhiên tôi không đánh đầu, tôi đang đối chiếu câu nói này với chính mình mà thôi!
Quay lại với cuốn sách, tôi nghĩ đây sẽ là một cuốn sách khó và khô với những ai đang muốn tìm hiểu về lịch sử Việt Nam từ khía cạnh văn hóa. Sự khó bắt đầu từ trong cách tiếp cận của ông Trường cho tới dữ liệu, sử liệu và sử luận ông Trường sử dụng. Thậm chí, nó đòi hỏi người đọc cần biết thêm một số chuyên ngành khác (nhân học, dân tộc học, tôn giáo) để có cái nhìn toàn diện hơn về lịch sử tín ngưỡng Việt Nam (Tất nhiên, tôi không tài giỏi đến mức hiểu hết, biết hết những gì ông Trường đề cập! Nhưng vì đã biết trước một số kiến thức của những chủ điểm kể trên, tôi có thể lờ mờ nhận ra ông Trường nhìn từ đâu để có nhận định này! Chỉ vừa đủ dùng!). Nếu chưa nắm được các phân loại trong văn học hoặc biết một số truyền thuyết, tín ngưỡng cơ bản, cuốn sách này sẽ là thử thách cho người đọc bởi cách viết và cách triển khai luận điểm của tác giả! Cuối cùng, Tạ Chí Đại Trường thể hiện quan điểm phê phán đối với các tài liệu lịch sử, đặc biệt là những ghi chép của các triều đại phong kiến. Từ đó, ông chỉ ra rằng nhiều truyền thuyết và sự kiện lịch sử đã bị thay đổi, bổ sung nhằm phục vụ cho hệ tư tưởng thống trị. Chính thế mà tôi hy vọng những người đọc tương lai cần hiểu việc tiếp cận cuốn sách cũng như việc biết thêm một cách tiếp cận lịch sử, không nhất thiết phải quy cho cuốn sách một khẳng định nhị-nguyên để làm gì!
Thế thôi :D

[Duy]

Tôi chưa đủ hiểu biết để nhận xét sách của cụ.

[Yung Zhang · Rating 5 out of 5]

Một cuốn sách rất hay, quý, tổng hợp dữ liệu từ nhiều nguồn, nổi bật phải kể tới Lĩnh Nam chích quái vs Việt điện U linh tập. Sẽ là khó đọc với những người không thực sự yêu quý, muốn tìm hiểu về lịch sử nước nhà, đặc biệt là về phần tín ngưỡng tâm linh, cộng thêm quá nhiều kiến thức bác học, nhiều nguồn tư liệu cần tìm hiểu, google thêm ở ngoài khá tốn thời gian, nếu bạn chỉ muốn đọc theo trào lưu, mình khuyên không nên.
Đọc xong cuốn này, mình vỡ ra rất nhiều điều, từ hình ảnh các vị thần mang tính dục, hiểu thêm về bà chúa Liễu Hạnh, tới các tôn giáo miền Nam như Hòa Hảo, Cao Đài, etc.
Nếu có thời gian, sau này mình sẽ đọc lại vài lần nữa, vì thực sự để hiểu được toàn bộ những điều tác giả muốn truyền đạt, 1 lần thôi là chưa đủ. Có thể coi đây là cuốn sách gối đầu giường về lịch sử các vị thần của nước Việt ta.
Tâm đắc nhất ở câu: “Người ta chỉ có thể thay đổi chứ không thể hủy thần linh…”

[Lâm Nguyễn · Rating 5 out of 5]

Một cuốn sách đào sâu về thần, người và đất việt rất hay của Tạ Chí Đại Trường, qua những sử liệu, những bài khảo cứu, những tập sách viết về thần tích xưa cũ, tác giả đã xâu chuỗi chỗ dữ liệu phong phú và tản mác ở nhiều nơi để đưa ra những nhận định rất thú vị về những nhân thần chuyển hóa thành nhiên thần, hoặc ngược lại; qua truyền thuyết Hùng Vương được thêu dệt, từ những tài liệu được xem là xa xưa nhất tạo nên những "lỗ hổng" nhân vật (chưa được biết tên), rồi dần ở những thế kỷ sau, dần thêu dệt nên tên, nên họ, nên những thần tích; từ những giao thoa tín ngưỡng thờ phụng tam giáo nơi phương bắc, đến những đợt đánh chiếm Chiêm Thành, bắt dân làm nô lệ, để rồi kéo theo việc thờ phụng của người Chiêm Thành vào đất bắc, dần xuất hiện những đình, miếu của người Chiêm Thành ở ngay đất Thăng Long; từ việc những vị thần biển vốn của người dân thờ phụng để cầu an yên, thuận buồm xuôi gió trong những chuyến hải hành, đánh bắt, dần những vị thần này vào sâu trong đất liền để hộ mệnh; từ những vị thần của vua chúa, những tín ngưỡng thờ phụng trang nghiêm, đến những tục thờ mà được gọi là hèm của người dân thường; và những thờ tụng những vị rất ư dâm dật như miếu bà Chúa Ngựa..., hay những nghi lễ cũng rất là kỳ lạ từ việc như vậy...

Tác giả khai thác từ bắc vào nam, từ xưa tới nay, để người đọc dần thấy rõ sự phát triển của các vị thần này trong tâm thức người Việt. Có rất nhiều điều thú vị trong tập sách này, mà có lẽ phải đọc lại thêm nhiều lần để nắm.

[Duong · Rating 5 out of 5]

Dùng 3 câu của Hồ Quỳnh Hương để nói về thần của người Việt:

“Bảy nổi ba chìm với nước non
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son”

Bao nhiêu cuộc bể dâu đổi dời, người Việt vẫn là người Việt, có tiếng nói riêng, phong tục tập quán riêng, truyện kể riêng, và trên hết, chúng ta có thần linh riêng. Uy vũ của ngàn năm Bắc thuộc chỉ làm mở rộng hệ thống đó, các ông thần bà tiên bên Tàu về tới xứ ta cũng thành ông Bụt cô Tấm, chúng ta đồng hoá ngược lại người Tàu, chúng ta chiến đấu và chiến thắng, giữ làng giữ nước được là nhờ thế, nhờ tinh thần dân tộc được trui rèn hun đúc cả mấy ngàn năm qua.

Cuốn sách làm rõ một số vấn đề, nhân vật vốn chồng chéo nhau trong lịch sử, ai là thật ai là thần thoại, địa danh nào là chính xác địa danh nào là người đời sau phỏng đoán, các nét lai tạp chấm phá là vì đâu. Đồng thời so sánh các bản sử kí, huyền sử qua các đời, cộng với vết tích khảo cổ để làm rõ hơn các thần tích, truyền thuyết và huyền thoại. Một công trình tuyệt hay.

[Zun · Rating 2 out of 5]

Đọc xong trong một sự bàng hoàng, trc đó vừa đọc cuốn SEX VÀ TRIỀU ĐẠI của tác giả thấy khá hấp dẫn và liền mạch, nhưng cuốn này có thể ko hợp vs mình lắm,
Cũng giống con người, thần linh đất Việt cũng chìm nổi, chuân chuyên theo vận nước và thời gian, được nâng nên hạ xuống theo tầm nhìn của giới cầm quyền, biết đâu nhiều năm sau nữa những thần, thánh, truyền thuyết, cổ tích mà chúng ta đang được biết sẽ dần vào quên lãng bị thay thế bở 1 lớp thần linh mới kế cận.
Thực tế chỉ dám vote 2* vì có thể trình độ cảm nhận, thẩm thấu và tiếp thu mình vs quyển sách này k đc tốt, đọc thấy khá nặng đô.

[Nguyễn Minh Hiếu · Rating 4 out of 5]

Tác giả đi vào hiện tượng luận, bản thể luận của khái niệm Thần linh.
Thần là do con người tạo ra, tượng trưng cho những ẩn ước sâu xa trong tâm trí của cộng đồng mỗi thời đại. Nhưng không có con người, thần không thể phát triển và lớn mạnh. Và con người chịu sự ảnh hưởng của nơi mình sỉnh ra. Đi từ ngọn về gốc sẽ thấy Thần linh, đại diện cho cả 1 dân tộc, 1 mảnh giang sơn đấy thôi.

[Hoang · Rating 4 out of 5]

Chủ đề về tâm linh được viết từ góc nhìn khoa học duy lý, quyển sách này giống như là 1 bài luận bàn về nét văn hoá tôn giáo tín ngưỡng của người Việt, hơn là 1 quyển sách cung cấp thông tin kiến thức khách quan. Giọng văn của tác giả hơi ngông, đọc khá thú vị và có tính giải trí.

[Hà Anh · Rating 5 out of 5]

Thật không dễ gì đột nhiên theo sát được văn phong của Tạ Chí Đại Trường. Với cách viết khoáng đạt, hơi có phần xen lẫn những suy luận cá nhân, ý tưởng về câu chuyện lịch sử của mình được nhà sử học lồng ghép tinh tế vào những chứng cứ lịch sử, hay đúng hơn là phải nói ngược lại, những bằng chứng lịch sử nằm ẩn sau câu chuyện mà ông muốn kể.

Tập sách là một câu chuyện dài về diện mạo và quá trình biến hình của tín ngưỡng dân gian Việt Nam, thông qua những cứ liệu là các ghi chép lẻ tẻ vụn vặt rải rác trong suốt bề dày lịch sử đất nước. Nói là lẻ tẻ bởi nồng độ thấp vốn có của những ghi chép và những ghi chép được xem là giá trị, nói là vụn vặt bởi chúng nhỏ và nằm lẩn khuất đâu đó trong những bằng chứng ấy. Hai ngàn năm lịch sử đất Việt, chưa từng thấy một công trình nào hệ thống ghi lại những mô tả nên có về bất kì một thứ tín ngưỡng nào dù là quan trọng đến đâu, như những Đức Thánh Tản hay bà Chúa Xứ hay Phật Mẫu Man nương. Chúng là những viên sỏi lẩn khuất trong khu rừng sử Việt cằn cỗi . Và Tạ Chí Đại Trường trở thành người đầu tiên làm việc ấy: công việc nhặt những viên sỏi và gieo mầm chúng, biến chúng thành những cây đời có sức sống, có khuôn dạng, có sự hình thành và lớn lên, rồi như ông bảo, sẽ chẳng có một vị thần nào chết đi, họ chỉ thay đi lớp áo của thời đại và biến thành một vị thần khác.

Những lỗ hổng trong hiểu biết về lịch sử kéo dài thời gian cần thiết để đọc và hiểu cuốn sách. Sự khô cằn trong khả năng suy diễn sự kiện từ những cứ liệu đơn sơ làm tôi mất thêm nữa thì giờ để hấp thụ và lí giải ý tưởng của tác giả. Tuy vậy, câu chuyện mà ông kể cho độc giả về con đường biến hình mà những thần linh sinh ra và đổi thay trên đất Việt thực sự đáng tham khảo. Nó không chỉ phác thảo đơn giản hóa cơ bản những gì đã từng tồn tại trong tâm tưởng những người sống trên mảnh đất này, nó còn đem đến cho tôi một nhận định về tín ngưỡng và tôn giáo trong thời đại ngày nay.

[Nhu · Rating 5 out of 5]

đọc quyển sách này xong thấy thần thánh cũng truân chuyên như người (đôi khi giống Thúy Kiều). "Chu văn An & người học trò áo xanh" - Hoàng Yến, quyển này nói về tục thờ thủy thần - xuyên suốt từ Bắc vô Nam, quyển này mấy năm trước chỉ có 1000 đồng ở chợ sách cũ Trần Nhân Tông, bây giờ không biết còn tìm được không. tác phẩm "Tập án cái đình" - Ngô Tất Tố, nói về tục lệ thay đổi ở đình làng. Một tác phẩm khác cũng được đề cập đến là "Giấc ngủ mười năm " - Trần Lực (bút danh của Hồ Chí Minh) để nhằm phác họa thêm ý của tác giả.
Tác phẩm lí giải về hiện tượng các vua Hùng - về các tục lệ từ đình đến cung điện của vua đã giao thoa như thế nào.
Mình thích cái từ "môi giới văn hóa" của tác giả.
Tác phẩm như một lời thuyết minh cho hiện tượng lên đồng, múa bóng, và các lễ cúng thần.