De net-niet elite: Hoogopgeleiden tussen macht en meritocratie

by Dylan van Rijsbergen

Hoogopgeleiden in Nederland zijn bevoorrecht maar ook bang. Ze streven naar goede diploma’s en leuke banen, en veel van hen dragen het liefst ook nog bij aan een betere wereld. Maar buiten de lijntjes kleuren doen ze niet, uit angst om aan status en inkomen te verliezen. In De net-niet elite onderzoekt Dylan van Rijsbergen de tegenstrijdige belangen, waarden en neuroses van deze groep. Hij vertaalt werk van Amerikaanse denkers over klasse naar de Nederlandse context, en kijkt door die bril kritisch naar het Nederlandse debat over ongelijkheid. De conclusie? De meeste hoogopgeleiden staan in de schaduw van de échte elite en hebben baat bij een gelijkwaardigere samenleving.

Genres: Nonfiction

201 pages, Kindle Edition

First published March 12, 2024

Reviews

[Pepijn de Groot · Rating 4 out of 5]

Helder verhaal!

Vooral het tweede hoofdstuk, over de opkomst van een hoger geschoolde middenklasse, interesseerde me vanwege het historische karakter (over taylorisme en managementdenken in Nederland). Het meer activistische slothoofdstuk pakte me ook.

Graag noem ik een citaat uit dat laatste hoofdstuk dat me deed slikken. Van Rijsbergen noemt eerst voorbeelden van hoe de macht van de vermogende klasse en de werkende klasse dichter bij elkaar gebracht kunnen worden. Hij staat kort stil bij ideeën van Thomas Piketty en van de 'limitaristen', die vinden dat er een maximum moet zijn aan wat een mens mag bezitten. Dan schrijft Van Rijsbergen:

"Veel comfortabele, gezeten hoofdwerkers zullen minzaam hun neus ophalen voor het soort utopische ideeën dat ik zojuist de revue heb laten passeren. Ze zullen onmiddellijk wijzen op het gebrek aan politieke haalbaarheid en voorstellen de ambities te matigen. Maar dezelfde groep heeft in hun kantoren de mond vol van out-of-the-box-denken, het formuleren van moonshots en Big Hairy Audacious Goals. Zodra ondernemers 'groot durven te denken', 'durven te dromen' of 'disruptief willen innoveren' is iedereen onder de indruk, maar als activisten en andere veranderaars - noem ze politieke ondernemers - op die manier de samenleving willen transformeren, dan is de wereld te klein."

Hopelijk prikkelt dat citaat naast mij ook anderen om hun 'hoofdwerk' niet slechts te doen voor de winst van een paar bezittende stinkerds, maar ook (vaker) voor collectieve doeleinden.

[Robin S. · Rating 5 out of 5]

Zo’n boek dat ik niet 1, maar 2 en misschien wel 3 keer wil lezen, met aantekeningenboekje erbij. Een boek dat ik wil bespreken met anderen, want wat kunnen wij doen als ‘hoofdwerkers’ om de samenleving écht meer solidair te maken?

Erg confronterend boek soms, omdat sommige van mijn - ik dacht vrij linkse denkbeelden - zeer terecht onderuitgehaald worden; aardig wat zelfreflectie van mijn kant dus.

[Wouter Marsman · Rating 4 out of 5]

Vond in het bijzonder veel nieuw perspectief bij de gemaakte koppeling tussen klasse, democratie en politieke voorkeur

[Xander · Rating 3 out of 5]

Een boek met een dubbele lading. Enerzijds prikt een hoogopgeleide 'hoofdwerker' (Van Rijsbergens term) de bubbel van extreemlinkse deugers à la Rutger Bregman en Joris Luyendijk eindelijk eens door: dit soort figuren wordt rijk met individualistische en meritocratische preken voor de hoogopgeleide bubbels, ondertussen het systeem waar zij zélf op parasiteren buiten schot latend. Anderzijds is Van Rijsbergens pleidooi een apologie voor hoogopgeleiden: "eigenlijk zijn wij niet de elite, maar horen wij bij de arbeiders, want we zijn allemaal niet rijk!" - hiermee de fundamentele kloof tussen theoretisch en praktisch opgeleiden terzijde schuivend.

Toegegeven, mijn bovenstaande kritiek is wat ongenuanceerd. Van Rijsbergen erkent sociale polarisatie rondom drie thema's: vermogen, autoriteit en expertise. Hiermee gaat hij al véél verder dan iemand als Luyendijk, die de extremistische ideologie van het intersectionalisme aanhangt, of iemand als Bregman, die enkel individuele verantwoordelijkheid erkent met als richtlijn het adellijke 'noblesse oblige' - hoe rijker je bent, hoe meer je zélf moet schenken volgens je éigen principes. Van Rijsbergen plaatst zich hiermee in de socialistische/sociaaldemocratische traditie die de staat erkent als macht om rechtvaardigheid te brengen (Luyendijk en Bregman zijn extreme liberalen, die alles afschuiven op het individu - en daarom juist trending in de progressief-liberale kringen van hoogopgeleiden...).

Een andere sterke analyse van Van Rijsbergen betreft de 'sociale sluiting', waar maatschappelijke groepen (of zelfs hele klassen) poortwachters plaatsen die op basis van sociaal en cultureel kapitaal buitenstaanders in- en uitsluiten. Voor de meeste beroepen waar autoriteit en expertise een rol spelen is dit het geval: het gaat hier niet om wat je kent, maar wie je kent. De ironie is dat een libertarisch econoom als Milton Friedman al in de jaren zeventig van vorige eeuw pleitte voor het afschaffen van diploma-eisen voor alle beroepen - weliswaar op grond van het vrije marktprincipe, maar toch... Dat de hoogopgeleide kaste (de "kwebbelende klasse" in de woorden van hoogleraar Ewald Engelen) enerzijds het liberalisme aanhangt en anderzijds angstvallig de eigen beroepsgroepen gesloten houdt, zegt eigenlijk alles. Men beroept zich op zaken als kwaliteitscontrole om de sociale sluiting te legitimeren, terwijl een socioloog als David Graeber al lang en breed heeft aangetoond dat het merendeel van deze beroepen bestaat uit bullshit jobs of banen met voor een groot deel bullshit-taken. Zoals Engelen in zijn pamflet schreef: "Het is klasse suffie, niet identiteit."

Zo ver zo goed. In de eerste vijf hoofdstukken komt Van Rijsbergen met vlijmscherpe analyses waarin hij zijn eigen D66-kaste op de pijnbank legt (hij geeft zélf toe hierop te hebben gestemd). Helaas vliegt hij in het laatste hoofdstuk, waar hij oplossingen aandraagt, volledig uit de bocht. Hij betoogt dat de hoogopgeleide klasse haar klassenbewustzijn moet hervinden en zich moet realiseren dat ze schouder en schouder met de arbeider staan - tegenover de vermogenden (de beroemde 1%) die achter de schermen aan de touwtjes trekken. De ironie van deze analyse, die zich deels beroept op klassieke marxistische denkkaders, is dat een marxist als Gramsci al het belang van culturele instituties erkende: culturele hegemonie is de opstap naar Marx' sociale revolutie - maar Van Rijsbergen lijkt deze boodschap niet te begrijpen, want hij stelt dat de huidige 'culturele elite' (als onderscheiden van de 'economische elite', dixit Thomas Piketty) qua belangen eigenlijk hoort bij de arbeidersklasse - een conclusie waar zowel Marx als Gramsci zich voor omdraaien in hun graven.

Doordat Van Rijsbergen zijn eigen bubbelgenoten schaart bij de arbeiders, slaat hij niet alleen theoretisch de plank mis (i.e. zijn analyse klopt feitelijk niet), maar zal hij ook praktisch machteloos staan om zijn oplossingen door te voeren. De onderklasse en lagere middenklasse hebben niet alleen fundamenteel andere belangen dan de hogere middenklasse ('de hoofdwerkers'), maar koesteren ook een totaal ander waardenstelsel en wereldbeeld. Ook al klopt Van Rijsbergens analyse van zijn eigen klasse, het feit dat zijn klasse en de werkende klasse(n) een belang delen in betere sociale voorzieningen en bestaanszekerheid, laat onverlet dat beide klassen compleet anders in het leven staan qua moraal, leefstijl en politieke uitgangspunten. De D66'er vliegt de hele wereld over, ondertussen onder het witte wijn drinken de klimaatcatastrofe overpeinzend, vanuit haar retraite op de Argentijnse bergtoppen; de PVV'er herkent zijn eigen wijk of stad niet meer en is de massamigratie spuugzat, ondertussen nachtdiensten draaiend in een vieze fabriek of dodelijk verveeld in een suffe, nietszeggende kantoorbaan.

Van Rijsbergen is erg naïef als hij denkt dat beide klassen zich kunnen verenigen (uiteraard onder leiding en bezieling van de 'hoofdwerkers') tegen het kapitaal - hij lijkt in de typische D66-valkuil te stappen: mensen die andere prioriteiten hebben zijn dom. De oplossing is hen beter informeren, en nog eens, en nog eens, net zo lang tot ze precies hetzelfde gaan denken als 'ik'. Het succes van nationalistisch-populistische partijen in de hele Westerse wereld toont zijn ongelijk aan - iets dat denkers als Piketty en Engelen wél doorhebben. Zolang links zich blijft wentelen in diversiteit en duurzaamheid, zullen de Trumps en Wildersen blijven winnen - omdat de overgrote meerderheid van onze samenleving hele andere prioriteiten en waarden omarmt.

Wat dat laatste betreft miskent Van Rijsbergen het belang van zijn eigen klasse. De hoogopgeleide klasse, de hoofdwerker, functioneert als culturele elite en legitimeert in politiek, media en cultuur constant het liberale wereldbeeld van de economische elite. Zij zijn zélf het probleem, en niet de vermogenden. Gramsci wist dat al, nu Van Rijsbergen en co nog.

Toch verdient Van Rijsbergen wél alle lof voor zijn boek. De eerste vijf hoofdstukken zijn gewoon uitstekende en scherpe analyses van zijn eigen bubbel. Helaas moeten we niet naar hem, maar naar mensen als Piketty en Engelen luisteren voor structurele oplossingen voor onze maatschappelijke problemen. De net-niet elite (2022) is desondanks een prachtige rode pil voor de hoogopgeleide kaste in Nederland. De rode pil was voor Neo in de Matrix stap één, het begin. Laten we hopen dat meer hoogopgeleide mensen Van Rijsbergens voorbeeld volgen.

[Anne Mooij · Rating 5 out of 5]

Fantastische uiteenzetting over waarom de arbeidersklasse tegen elkaar uitgespeeld wordt door de zittende macht en hor belangrijk het is ons als arbeiders te verenigingen.

[Sanne Van Delden · Rating 5 out of 5]

Dylan legt op scherpe wijze de vinger op de zere plek: de groeiende vermogensongelijkheid en de sluipende verschuiving van politieke macht richting kapitaal.

“Veel hogeropgeleiden hebben tegenwoordig het idee dat ze tot de bovenklasse behoren, waardoor ze vergeten waar de echte macht ligt.”

“…dominante rechtse partijen van tegenwoordig maken burgers onderling tot vijand, zodat ze afgeleid worden van de manier waarop ze door marktvolk (beleggers, investeerders) van hun politieke invloed zijn beroofd”

[Bas Verhoeven · Rating 5 out of 5]

Leuk geschreven, voor iemand die geschiedenis niet interessant vond op de middelbare school vond ik het erg fijn om meegenomen te worden in het ontstaan van klasse etc. Ook relevant hoe de maatschappij nu in elkaar steekt.

[Judith · Rating 4 out of 5]

Ergens veel bekende punten. Maar toch ook wel weer leuk perspectief.

[Aaron · Rating 4 out of 5]

Verhelderend, informatief en vol vaart geschreven. Dit zouden meer mensen moeten lezen in plaats van het (goedbedoelde) gewauwel van Bregman, Luyendijk en co.

[Martijn Van · Rating 5 out of 5]

Ik wil al mijn hoogopgeleide vrienden om de oren slaan met dit boek.

[Tim · Rating 4 out of 5]

Het boek vat veel recente linkse schrijvers (Piketty, Ehrenreich, Cuperus) samen over hoogopgeleiden samen en doet dat met een toegankelijke schrijfstijl. Geeft een levendige blik in de ratrace, niet als opportunistisch baantjes jagen maar als oorlog tussen hoogopgeleiden voor een betere sociale verzekering door een beter inkomen. Daarbij analyseert hij hoe dit komt en houd de kapitalistische klasse niet buiten schot. Echter is zijn kapitaal analyse van de hoofddenker wellicht wat tekort schietend en gaat hij er vanuit dat deze slechts afhankelijk is van zijn arbeid (zeker als hoofddeel). Dit verhuld hoe door financialisering van pensioenen en het eigen huis als appeltje voor de dorst de middenklasse ook is gebonden aan de kapitaal klasse en er nog meer afhankelijk van is. Maar zeker een goede introductie en sterk betoog dat de toekomst van de middenklasse niet aan de handen van rechts toe te vertrouwen is. Boek is ook beschikbaar in de online bibliotheek app!!!