O mito do desenvolvimento econômico

Explosante

by Celso Furtado, Leda Paulani (Preface), Ndongo Samba Sylla (Postface)

Publicado originalmente no início dos anos 1970, este livro traz a visão lúcida de Celso Furtado sobre os limites ecológicos do processo de desenvolvimento econômico global.

Para o economista, a meta de levar as nações “subdesenvolvidas” ao patamar de afluência e bem-estar dos países “desenvolvidos”, com base na ampla extração e no uso de recursos não renováveis, é mais mito que meta, pois não é sustentável. Afinal, esse estilo de desenvolvimento exerce uma pressão tão grande sobre o planeta que ou ocasionará uma catástrofe ecológica generalizada ou então agravará o quadro de exclusão social nas nações ditas subdesenvolvidas, impedindo um contingente ainda maior da população de acessar os frutos do suposto desenvolvimento.

O livro faz uma crítica contundente da relação de dependência estabelecida entre países centrais e periféricos na lógica do sistema capitalista; tensiona as noções vigentes de desenvolvimento e modernização; situa o Brasil no panorama econômico global; e fornece uma análise criteriosa da emergência da era dos oligopólios.

Genres: Economics, Nonfiction, Politics

160 pages, Paperback

First published January 1, 1974

About the author

Oitavo ocupante da Cadeira 11 , eleito em 7 de agosto de 1997, em sucessão a Darcy Ribeiro e recebido pelo Acadêmico Eduardo Portella em 31 de outubro de 1997.

Filho de Maurício de Medeiros Furtado, de família de magistrados, e de Maria Alice Monteiro Furtado, de família de proprietários de terra. Foi casado com a jornalista Rosa Freire d`Aguiar.

Estudos secundários no Liceu Paraibano, em João Pessoa, e no Ginásio Pernambucano, no Recife. Bacharel em Direito pela Universidade Federal do Rio de Janeiro (1944), Doutor em Economia (1948) pela Universidade de Paris (Sorbonne). Estudos de pós-graduação na Universidade de Cambridge, Inglaterra (1957), sendo Fellow do King`s College. Participou da Força Expedicionária Brasileira durante a Segunda Guerra Mundial. Técnico de Administração do Governo Brasileiro (1944-45). Economista da Fundação Getúlio Vargas (1948-49);

Como Diretor da Divisão de Desenvolvimento da CEPAL (1949-57), contribuiu de forma decisiva, ao lado do economista argentino Raúl Prebish, para a formulação do enfoque estruturalista da realidade socioeconômica da América Latina;

Diretor do Banco Nacional do Desenvolvimento Econômico (BNDE) (1958-59);

No Governo de Juscelino Kubitschek, elaborou o Plano de Desenvolvimento do Nordeste, que deu lugar à criação da SUDENE, órgão que dirigiu por cinco anos (1959-64);

No Governo João Goulart, foi o primeiro titular do Ministério do Planejamento (1962-63);
Com o golpe militar de 1964, teve seus direitos políticos cassados por dez anos, dedicando-se então à pesquisa e ao ensino da Economia do Desenvolvimento e da Economia da América Latina em diversas universidades como as de Yale (EUA, 1964-65), Sorbonne (França, 1965-85), American University (EUA, 1972), Cambridge (“Cátedra Simon Bolívar”- Inglaterra, 1973-74), Columbia (EUA, 1976-77);

Com a redemocratização, foi embaixador do Brasil junto à Comunidade Econômica Européia (1985-86), em Bruxelas, e Ministro da Cultura do Governo Sarney (1986-88), quando elaborou a primeira legislação de incentivos fiscais e fez a defesa da identidade cultural brasileira.

Reviews

[Carlos Hugo Winckler Godinho · Rating 4 out of 5]

Quando você começa a se perder na teoria, nada melhor que um choque de realidade. Poréns: a leitura é um pouco pesada e penso que faltou um pouco de coerência do autor quando afirma logo no começo da dificuldade de se traçar um cenário de longo prazo dada a escassez de conhecimento e de dados para traçar cenários de longo prazo para a economia, sendo que para questão ambiental ele afirma com todas as letras que haverá um colapso.

[Mariana · Rating 5 out of 5]

O mito do desenvolvimento econômico do Celso Furtado foi uma das minhas leituras para um seminário que precisava apresentar sobre a teoria da dependência do autor e devo dizer que foi uma das melhores leituras que já fiz da faculdade até agora! Cada vez mais reforço minha vontade de fazer meu TCC falando de desenvolvimento econômico brasileira e ligando isso com o tema de desindustrialização no nosso país. Celso Fustado é muito sóbrio na maneira que ele visualiza as relações de dependência dos países periféricos em relação aos países cêntricos. Tô louca para ler muito mais do Furtado :)

Algumas citações que ajudaram no seminário eu adorei desenvolver com os meus amigos da faculdade:

“Que acontecerá se o desenvolvimento econômico, para qual estão sendo mobilizados todos os povos da terra, chega efetivamente a concretizar-se, isto é, se as atuais formas de vida dos povos ricos chegam efetivamente a universalizar-se? A resposta a essa pergunta é clara, sem ambiguidades: se tal acontecesse, a pressão sobre os recursos não-renováveis e a poluição do meio ambiente seriam de tal ordem (ou, alternativamente, o custo do controle da poluição seria tão elevado) que o sistema econômico mundial entraria necessariamente em colapso.” pg 17

“Parece inegável que a periferia terá crescente importância nessa evolução, não só porque os países cêntricos serão cada vez mais dependentes de recursos naturais não-reprodutíveis por ela fornecidos, mas também porque as grandes empresas encontrarão na exploração de sua mão-de-obra barata um dos principais pontos de apoio para firmar-se no conjunto do sistema.” pg 59

“[...] o estilo de vida criado pelo capitalismo industrial sempre será o privilégio de uma minoria. O custo, em termos de depredação do mundo físico, desse estilo de vida é de tal forma elevado que toda tentativa de generalizá-lo levaria inexoravelmente ao colapso de toda uma civilização, pondo em risco as possibilidades de sobrevivência da espécie humana. Temos assim a prova definitiva de que o desenvolvimento econômico - a idéia de que os povos pobres podem algum dia desfrutar das formas de vida dos atuais povos ricos - é simplesmente irrealizável. Sabemos agora de forma irrefutável que as economias da periferia nunca serão desenvolvidas, no sentido de similares às economias que formam o atual centro capitalista.” pg 74

“O comportamento dos grupos que se apropriam do excedente, condicionado que é pela situação de dependência cultural em que se encontram, tende a agravar as desigualdades sociais, em função do avanço na acumulação. Assim, a reprodução das formas sociais, que identificamos com o subdesenvolvimento, está ligada a formas de comportamento condicionados pela dependência.” pg 82

“Toda economia subdesenvolvida é necessariamente dependente, pois o subdesenvolvimento é uma criação da situação de dependência. Mas nem sempre a dependência criou as formações sociais sem as quais é difícil caracterizar um país como subdesenvolvido. Mais ainda: a transição do subdesenvolvimento para o desenvolvimento é dificilmente concebível, no quadro da dependência.” pg 87

“O fenômeno da dependência se manifesta inicialmente sob a forma da imposição externa de padrões de consumo que somente podem ser mantidos mediante a geração de um excedente criado no comércio exterior. É a rápida diversificação desse setor do consumo que transforma a dependência em algo dificilmente reversível.” pg 87

[Wuttipong Tunyut · Rating 4 out of 5]

หนังสือเล่มนี้จะพูดถึงหนึ่งในงานเขียนของ Celso Furtado ที่ชื่อ The Myth of Economic Development (The Myth) โดยต้นฉบับถูกตีพิมพ์ในภาษาโปรตุเกสเมื่อปี 1974 ในชื่อ O Mito do Desenvolvimento Econômico ซึ่งจะแบ่งออกเป็นสองส่วน
• ส่วนแรก คือ บทนำและวิจารณ์ตัวงานต้นฉบับ ที่เขียนขึ้นมาใหม่โดย Ndongo Samba Sylla ซึ่งได้เล่าถึงประวัติและมูลเหตุพัฒนาการทางความคิดของ Furtado ภาพรวมและบทวิเคราะห์วิจารณ์ถึงตัวต้นฉบับ The Myth
• ส่วนที่สอง คือ บทแปลภาษาอังกฤษของตัวต้นฉบับ The Myth ซึ่งแปลโดย Jordan B Jones
เนื้อความใน The Myth จะเป็นการโต้แย้งงานเขียนชื่อดังอย่าง The Limit of Growth (1972) ของกลุ่ม The Club of Rome ซึ่งเป็นงานเขียนเศรษฐศาสตร์เชิงโครงสร้าง (โดยมีองค์ประกอบของความรู้ทางวิทยาศาสตร์ในสาขาอื่นๆ เข้าประกอบ) ที่อธิบายความเชื่อมโยงของการขยายตัวทางเศรษฐกิจ ทรัพยากรทางธรรมชาติ การเติบโตของประชากร และอื่นๆ รวมเรียกว่า Continuous Critical Problems โดยมีเนื้อหาสำคัญคือ การขยายตัวทางเศรษฐกิจจะทำให้การใช้ทรัพยากรของโลกเติบโตในอัตราเร็วกว่าอัตราการฟื้นฟูของทรัพยากร และส่งผลลบย้อนมาสู่คุณภาพชีวิตของมนุษย์ (แบบจำลองทำนายจุดที่เป็นขีดจำกัดของการเติบโตทางเศรษฐกิจไว้ที่ปี 2070) ข้อเสนอหลักของงาน คือ โลกควรปรับตัวไปจุดดุลยภาพที่เหมาะสมให้เร็วที่สุดเพื่อยุติการเติบโตที่จะนำไปสู่ความล้มสลายต่างๆ ซึ่งแน่นอนว่าข้อเสนอในลักษณะนี้จะถูกโต้แย้งโดยกลุ่มแนวคิด Techno-optimistic ที่เชื่อว่าการปรับปรุงเทคโนโลยีจะทำให้มนุษย์สามารถสร้างการเติบโตทางเศรษฐกิจควบคู่กับการรักษาทรัพยากรของโลกได้ ขณะที่ใน The Myth Furtado พยายามโต้แย้งในมุมที่ต่างออกไป
Furtado เป็นนักเศรษฐศาสตร์เชิงโครงสร้าง (Structuralist economics) ชาวบราซิลชื่อดังของโลก เติบโตในยุคที่แนวคิดแบบ Positivism และ Marxist เฟื้อฟู (เกิด 20s) รวมถึงการมีพื้นหลังการเรียนกฎหมายก่อนจะต่อยอดการเรียนทางเศรษฐศาสตร์ในสำนักทางฝรั่งเศส หล่อหลอมให้ Furtado เป็นนักเศรษฐศาสตร์เชิงโครงสร้างที่มุ่งเน้นศึกษาปรากฏการทางเศรษฐกิจผ่านมุมมองทางประวัติศาสตร์ (Historical-structural Method) และพยายามเชื่อมโยงความสัมพันธ์ขององค์ประกอบต่างๆ ในระบบเพื่ออธิบายมูลเหตุของปรากฏการต่างๆ ที่เกิดขึ้น หนึ่งในแนวคิดที่มีชื่อเสียง คือ การที่เขาอธิบายการเกิดและคงอยู่ของกลุ่มประเทศศูนย์กลาง (Center) ทางทุนนิยม และประเทศรอบนอก (Periphery) ที่เป็นประเทศด้อยพัฒนาที่จะกลายตัวเองเป็นผู้เชี่ยวชาญในการส่งออกสินค้าขั้นต้นและนำเข้าสินค้าอุตสาหกรรม แนวคิดของ Furtado มีชื่อเสียงมาก ส่วนหนึ่งเพราะเป็นการแย้งและจี้จุดอ่อนของแนวคิดแบบ Neoclassical (ซึ่งมักจะเป็นวิธิคิดที่ static, formalistic และ ahistorical) ว่าทำไมประเทศด้อยพัฒนาถึงจะยังคงด้อยพัฒนาต่อไปเรื่อยๆ แม้จะมีทรัพยากรที่อุดมสมบูรณ์
Furtado ได้เปรียบเทียบว่าการเป็นประเทศด้อยพัฒนาและประเทศศูนย์กลาง เป็นเสมือนการเป็นแฝดสยาม คือ ฝ่ายหนึ่งดำรงอยู่ได้เพราะมีอีกฝ่ายหนึ่ง ซึ่งแตกต่างจากวิธิคิดแบบ Stage of Development โดยประเทศด้อยพัฒนาที่ต่อให้พัฒนาการผลิตไปสู่อุตสาหกรรมมากขึ้น (Industrialization) ก็จะยังคงลักษณะของการด้อยพัฒนาไว้ คือ การมีช่องว่าทางผลิตภาพระหว่างพื้นที่เมืองและชนบทที่สูง สัดส่วนคนที่ underemployed ในเมืองเพิ่มสูงขึ้น และช่องว่างระหว่างคุณภาพชีวิตของคนส่วนน้อยที่ครองส่วนแบ่งรายได้จำนวนมากของประเทศกับกลุ่มคนส่วนใหญ่ที่เหลือ Industrialization ในประเทศด้อยพัฒนาจะแตกต่างจากที่เกิดในประเทศศูนย์กลาง ตรงที่ Industrialization ที่เกิดขึ้นจะไม่ได้สร้างรูปแบบการบริโภคที่เหมือนกันมากขึ้นให้กับคนในประเทศประเทศ ในทางตรงข้าม Industrialization ในประเทศด้อยพัฒนาจะยิ่งฉีกให้คนจำนวนน้อยมีความหลากหลายในการบริโภคมากขึ้น และจะยิ่งทำให้ความหลากหลายในการบริโภคของคนส่วนใหญ่ลดน้อยลง
Furtado ได้อธิบายว่าการวิวัฒนาการทางเศรษฐกิจโลกแบ่งเป็นสามช่วง ช่วงแรกคือการปฏิวัติอุตสาหกรรมในอังกฤษที่ทำให้อังกฤษกลายเป็นเจ้าโลก ซึ่งเป็นต้นแบบทำให้ช่วงต่อมาเกิดประเทศศูนย์กลางทางเศรษฐกิจอื่นๆ และขั้นสุดท้ายคือการเข้าสู่ช่วงที่ประเทศศูนย์กลางทางเศรษฐกิจขยายความเชื่อมโยงของตนไปยังประเทศรอบนอกผ่านการมีอาณานิคมและวิธีการอื่นๆ ซึ่งเป็นจุดเริ่มต้นที่ทำให้เส้นทางการพัฒนาของประเทศศูนย์กลางทางเศรษฐกิจจะไม่เหมือนกับประเทศขอบนอก
ในประเทศศูนย์กลางการพัฒนาอุตสาหกรรมจะนำไปสู่การยกระดับของค่าจ้างแรงงานและการกระจายรายได้ การขยายของอุตสาหกรรมจะเป็นการขยายเพื่อตอบสนองตลาดภายในประเทศ การแพร่กระจายของสินค้าและบริการแบบใหม่ๆ จนทำให้เกิดรูปแบบการบริโภคของคนในประเทศที่มีแนวโน้มเหมือนกันมากขึ้นเรื่อยๆ
ขณะที่ในประเทศขอบนอกที่การพัฒนาอุตสาหกรรมจะถูกขับเคลื่อนโดยอุตสาหกรรมที่มุ่งเน้นการส่งออกเป็นหลักและถูกควบคุมมาจากธุรกิจข้ามชาติในประเทศที่เป็นศูนย์กลางทางเศรษฐกิจ ซึ่งทำให้ขาดการสะสมทุนภาย���นและการพัฒนาเทคโนโลยีของประเทศ ปรากฏการแบบนี้จะทำให้ในประเทศขอบนอกจะมีแต่เพียงกลุ่มคนกลุ่มน้อยที่มีความเชื่อมโยงกับธุรกิจจากประเทศศูนย์กลางทางเศรษฐกิจเท่านั้นที่จะสามารถขยับรูปแบบการบริโภคของตนไปคล้ายกับในประเทศศูนย์กลาง ขณะที่คนส่วนใหญ่จะยังต้องยึดโยงกับรูปแบบการบริโภคแบบเดิม เนื่องจากการใช้ส่วนเพิ่มทางเศรษฐกิจ (Economics Surplus) ที่เกิดขึ้นในสองกลุ่มประเทศจะแตกต่างกัน ในประเทศที่พัฒนาแล้วส่วนเพิ่มทางเศรษฐกิจเหล่านี้ส่วนใหญ่จะถูกนำไปใช้ในกิจกรรมที่ขยายผลิตภาพการผลิตของประเทศ ขณะที่ในประเทศขอบนอกส่วนเพิ่มทางเศรษฐกิจส่วนใหญ่จะถูกครอบครองโดยคนกลุ่มน้อยและใช้ไปเพื่อการนำเข้าสินค้าขั้นสูงจากประเทศพัฒนาแล้วเพื่อให้คนส่วนน้อยเหล่านี้ได้มี Privilege ที่จะมีรูปแบบการบริโภคแบบคนในประเทศพัฒนาแล้วแตกต่างจากคนส่วนใหญ่ในประเทศ รูปแบบนี้จะคงการพัฒนาและการด้อยพัฒนา (Underdevelopment) ของสองกลุ่มประเทศไปเรื่อยๆ
Furtado ได้โต้แย้ง The Limit of Growth ว่า แรงกดดันด้านข้อจำกัดของทรัพยากรในโลกแห่งความเป็นจริงจะมีน้อยกว่าที่ The Limit of Growth ทำนายไว้มาก เนื่องจากรูปแบบการบริโภคในภาพรวมของโลกจะยังคงมีความหลากหลาย เพราะคนส่วนใหญ่ในประเทศขอบนอกจะไม่สามารถเปลี่ยนแปลงรูปแบบการบริโภคของตนได้ ซึ่งข้อสรุปของ Furtado นี้ก็ได้ถูกโต้เขียนในบทนำของหนังสือที่เขียนโดย Ndongo Samba Sylla ซึ่งระบุว่า Furtado ประเมินค่า The Limit of Growth ต่ำเกินไป โดยเฉพาะการขาดการพิจารณาเรื่องศักยภาพของทรัพยากรในโลกที่จะฟื้นฟูตัวเองที่มีแนวโน้มจะลดน้อยถอยลงซึ่งทำให้เราต้องให้ความสำคัญกับปัญหาเรื่องทรัพยกรต่างๆ มากกว่าที่ Furtado โต้แย้ง
ขณะที่แนวคิดเรื่องการแบ่งขั้วของคนในประเทศขอบนอกดูเหมือนว่าจะเป็นจริงตามที่ Furtado เสนอ อย่างไรก็ตามปรากฏการเหล่านี้ไม่ได้เกิดขึ้นแต่ในประเทศขอบนอก เพราะแม้แต่ในประเทศศูนย์กลางทั้งหลายช่องว่างระหว่างคนรวยและคนจนก็เพิ่มสูงขึ้น จากประวัติศาสตร์จะเห็นว่าการพัฒนาเศรษฐกิจจากอุตสาหกรรมต่างๆ จะส่งผลดีกับคนบางกลุ่ม เช่น ที่เคยเกิดกับคนในภาคเกษตรและสิ่งทอของคนอังกฤษในยุคหนึ่ง สิ่งที่แตกต่างกันคือคนในอังกฤษยุคก่อนสามารถถ่ายเทแรงงานส่วนเกินที่มีมายังอเมริกาเพื่อสร้างเศรษฐกิจใหม่ ซึ่งปรากฏการการย้ายถิ่นครั้งใหญ่แบบนี้เป็นเรื่องยากมากที่จะเกิดขึ้นได่ในปัจจุบัน

----------
Q ส่วนตัว : จีนกำลังพยายามถ่ายเทส่วนเกินแบบที่อังกฤษเคยทำ โดยที่ไทยกำลังรับบทอเมริกาใหม่ของจีน?

[Ju · Rating 4 out of 5]

também li esse pra faculdade e estou encantada com o celso furtado. já tinha lido alguns ensaios dele, mas nada muito concreto, essa foi minha primeira interação sólida com ele e amei. a teoria que ele traz no livro é muito interessante e contrasta bastante com as teorias que estudo dentro da minhas disciplinas. abriu minha mente.