Vertalen wat er niet staat

by Robbert-Jan Henkes

Moeten we bang zijn voor AI? Heb je eigenlijk wel wat aan persklaarmakers? Waarom verbeteren vertalers Dostojevski? Waar zit je op als je ‘op de oever’ zit? Waarom is Gogol nog veel leuker dan hij toch al is? Wat is Vertaliaans? Wat is Redactioneels? Kun je transparant vertalen? Waarom lezen we zo weinig Vlaams? Wat doe je met stijl, stem, sfeer, toon? Vertaler Robbert-Jan Henkes komt tot de conclusie dat er te weinig wordt vertaald wat er niet staat.

Vertalen wat er niet staat bevat geweldige observaties, inzichten en zwaarbevochten wijsheden over de uitvoerende kunst van het vertalen, opgetekend door een van de beste literaire vertalers van Nederland. In de traditie van, en met een knipoog naar, het beroemde standaardwerk Vertalen wat er staat van Arthur Langeveld.

Genres: Nonfiction, Language

246 pages, Paperback

Published June 17, 2024

About the author

Robbert-Jan Henkes (1962) is publicist en vertaler. Hij maakte naam met zijn vertalingen, in samenwerking met Erik Bindervoet, van onder meer Joyce, Shakespeare en The Beatles.

Reviews

[Noam · Rating 4 out of 5]

Een pareltje voor literatuur- en taalminnaars.

Jaren geleden heb ik enorm genoten van een lezing van Robbert-Jan Henkes, de volgens mij meest productieve én creatieve Nederlandse vertaler. Hij is een opgewekt iemand die duidelijk veel plezier in zijn werk heeft. Hij vertelt over zijn werk alsof hij aan het spelen is. Het werkt aanstekelijk.

En dan nu dit boek: 'Vertalen wat er niet staat'. Alleen de titel al! Volgens hem zijn vertalers bang om iets anders te vertalen dat wat er letterlijk staat. Ze vergeten o.a. de toon, de stijl, de intentie van de schrijver én hun eigen stem. Henkes laat zien dat het anders kan en hoe leuk het dan wordt. Eigenlijk is het de vraag wie vertaalt wat er niet staat: Wie rekening houdt ook met toon, stijl enz., of juist wie alleen letterlijk woord voor woord vertaalt en de rest negeert?

Een boek vol kennis over vertalen en vertalingen met een schat aan voorbeelden (Vaak uit meerdere vertalingen van dezelfde tekst naast elkaar) van diverse vertalers en schrijvers (James Joyce, Gogol Nikolay Vasilevich, William Shakespeare...) én uitleg (Zo weet ik nu wat het Uncle Charles principe is: Dat over een personage geschreven wordt zoals het personage zich uitdrukt). Als kers op de tart deelt Henkes met de lezer ook de bevindingen van zijn uitgebreide aliceologische onderzoek (Zijn term natuurlijk!) naar vele vertalingen van Alice’s Adventures in Wonderland / Through the Looking-Glass van Lewis Carroll.

Henkes is enthousiast, meeslepend, inspirerend en soms kort door de bocht. Hij schuwt ook niet om onderbouwde kritiek te leveren op collega's, redacteuren, persklaarmakers, uitgevers enz. Henkes is een man met een missie. Tussen de regels door is dit ook een boek over schrijven én vooral lezen. Een geestig serieus boek, kort en bondig geformuleerd en met enorm veel taalplezier en creativiteit. Ik zou nu bijna gaan vertalen! Enig! Puur genot!


Het kunstwerk ‘Een vertaling van de ene taal naar de andere’ van Lawrence Weiner, 1996, op het Spui in Amsterdam. 3 paren van 2 stenen, met dezelfde tekst in verschillende talen, zoals Nederlands, Engels, Surinaams en Arabisch. Via Wikimedia Commons

Citaten

'Hun vertalingen zijn van de nieuwe school, de Karel van het Reve-school, met de leus 'vertalen wat er staat'. Inderdaad vertalen zij - welhaast machinaal - wat er staat, maar ze vergeten daarbij ook te vertalen wat er níét staat. Want juist wat er niet staat, staat er ook: de toon en de sfeer.' p.40

'Dovlatov schrijft misschien wel het helderste proza van de afgelopen honderdduizend jaar.
Je merkt het niet, maar hij heeft een contrainte. Hij wil geen twee woorden met dezelfde letter beginnen in een zin. Hij is dus altijd aldoor alleszins algeheel absoluut apert allejezus anti-alliteratief.' p.42

'Het is de toon die de muziek maakt en het is de toon die je zal moeten vertalen.' p.72 (Zo hebben Robbert-Jan Henkes & Erik Bindervoet 'O hell, says I.' uit Ulysses vertaald naar 'Godgloeiendekankertering, zegt ik.', p.71)

‘Soms is iets anders ervan maken de enige oplossing om tot hetzelfde te komen.’ p.101

'Maar wat er uiteindelijk gebeurde [...] is gruwel - dat die schrijftaal door de toenemende invloed van de standaardtaal (vanaf 1900 verplicht op alle scholen onderwezen) allengs spreektaal werd. Er zijn nu werkelijk pannenkoeken die de tussen-n uitspreken! En spellingswijs al te geüpdatete figuren die 'geüpdatet' ook nog zo uitspreken zoals ze het volgens de absurde spellingregel moeten schrijven, met een t op het eind.
De standaardtaal heeft gewonnen. De schoolmeesters, de droogstoppels, de moeizieke bemoeieneurs hebben gewonnen. De niet-standaardtaal is dood. En Vlaams hier kan helemaal wel inpakken.' p.167

'En dat blijkt voor mij dan toch overal en altijd het doorslaggevende argument: hoe spreek je het uit, hoe klinkt het. Luidt het wel of niet. En niet: klopt alles grammaticaal.' p.178

'Echter, nu ik mijn gedachten hierover zo netjes aan het toetsenbord aan het formuleren ben, merk ik dat ik het toch niet helemaal met mezelf eens ben.' p.185

'Dialectwoorden en -uitdrukkingen moeten nodig uit de taboesfeer gehaald worden. We blijven dieven van onze eigen taalportemonnee met onze ozo beperkte toegestane standaardwoordenschat.' p.224

'Er wordt wat afhertaald. Eline Veere, Woutertje Pieter-Saartje Burgerhart. Julia. En neen, dat zijn niet de namen der hertalers. Dat zijn de namen der boekwerken. De pieken, de klassieken der Nederlandsche literatuur. Die niet meer geleezen worden, zo is de vreesch. Aengesien se curieus ghespelt syn, en non-usansueel woortgebruyk besighen. Geen koortjen, met of zonder een carillon van bellekens, meder aan vast te knoopen. Segtmen.' p.229

'De eerste tip is om het vreemde en afwijkende vooral vreemd en afwijkend te laten. Zeg het niet normaal. Ga niet koste wat kost op zoek naar de saaiste, gewoonste, doorsneeste manier waarop je iets in het Nederlands zegt, want waarop kom je dan uit? Op hoogstwaarschijnlijk precies die clichés die de oorspronkelijke auteur juist wil vermijden.' p.235

'Dan zijn er ook nog dingen die je niet moet doen. En dat is luisteren naar persklaarversmurfers, redacteuren, groene boekjes, schrijfwijzers en alle algemene regelgeving die met het particuliere geen rekening houdt. Laat de uitspraak altijd prevaleren. Laat je vervloeken maar hou je poot stijf. Vertaal zonder angst of vrees. Laat je niet inpakken door de machine. Word übercreatief. Eet van alle walletjes. Schep het origineel naar zijn evenbeeld. Grijp boven je macht. Durf. Moed. Lef. En verwonder.' p.237

[Willem Pije · Rating 4 out of 5]

Wijsneuzerig, wat nukkig, af en toe vergruizend, zeer belezen en doorleefd, en uiteindelijk een meeslepend pleidooi voor een (taal)vrijheid, voor dialecten, spreektaal, het buitenissige, waarvan ik dacht dat het “buitensissig” was.

[Igor · Rating 4 out of 5]

Heerlijke en vaak onverwachte kijk op het vak van vertalen. Ik genoot enorm van de vergelijkingen die de auteur maakt, geweldig om zo in te zoomen op teksten en op de kracht van de juiste keuzes maken. Ook al was ik het af en toe niet eens of geraakte de auteur me kwijt, toch heb ik er veel van opgestoken. En soms is hij gewoon hilarisch grappig.

[Michael van Dijk · Rating 4 out of 5]

Een leuk onderhoudend kijkje in de vertaalkeuken van Robbert-Jan Henkes. Hoewel Henkes er voor mij niet geheel in slaagde de vinger te leggen op ‘datgene waarvan men niet kan spreken maar dat men toch zal moeten vertalen’ (desondanks zijn Alice in Wonderland-experiment), gaven de tientallen praktijkvoorbeelden – verpakt in columnachtige hoofdstukjes, duidelijk vol plezier opgetekend – me een aardig beeld. Benieuwd hoe de door Henkes onderuitgehaalde vertaalcalvinisten zichzelf weer overeind zouden helpen.