Bezradne i romantyczne. Bohaterki lektur dla szkoły podstawowej

by Aleksandra Korczak

Dlaczego w szkole omawia się lektury, w których dziewczyny głównie płaczą, gotują albo czekają, aż ktoś je uratuje? Czemu tak mało bohaterek ma coś do powiedzenia? Dlaczego większość głównych postaci to faceci, a kobiety funkcjonują w tle – jako matki, kucharki lub przyszłe żony? Dlaczego w kanonie prawie nie ma autorek, a jeśli już są jakieś bohaterki pierwszoplanowe, to wiecznie się stroją albo marzą o ślubie?

Aleksandra Korczak z pasją pokazuje, jak silnie stereotypy płciowe przenikają do edukacji, jak szkoła wtłacza nas w stare, nieżyciowe role, i jak lektury uczą nas, kim mamy być, zamiast pytać, kim chcemy być oraz pokazuje jak to zmienić.

Bezradne i romantyczne to błyskotliwa, odważna i potrzebna analiza kanonu lektur szkolnych autorstwa doświadczonej nauczycielki i badaczki. Książka nie tylko dla uczennic, nauczycieli, czy rodziców – ale dla wszystkich, którzy chcą, by szkoła była bardziej równościowa i otwarta.

Genres: Feminism, Nonfiction, Polish Literature, Poland

336 pages, Paperback

First published October 15, 2025

Reviews

[Anna · Rating 4 out of 5]

Czy wiecie, że w szkole podstawowej nie przerabia się obecnie na polskim epok literackich? Ja nie wiedziałam, przeczytałam o tym dopiero w tej książce. Do niedawna nie interesowałam się specjalnie tematem listy lektur, choć zachodziłam w głowę, dlaczego mimo kolejnych zmian jest na nim wciąż tyle ramotów. I dzięki tej książce zrozumiałam. Po prostu autorzy kanonu sami zaczytywali się pewnymi książkami jako dzieci i sądzą, że dla dzisiejszych dzieci to będą równie fajne i ważne lektury (ekhm Mikołajek ekhm). Przy czym dzieciom w ogóle nie tłumaczy się, z jak odległych czasów te książki pochodzą, więc mogą też nie rozumiec, że odmalowany przez Sienkiewicza (przykładowo) obraz kobiecości to nie żadna prawda objawiona, tylko odzwierciedlenie czasów, w których pisal autor.

Nie wiedziałam też, że lepiej już było - przed 2017 rokiem nie było lektur obowiązkowych, nauczycielka mogła wybrać właściwie dowolną lekturę wpisującą się w omawiany gatunek literacki. Na egzaminie ośmioklasisty natomiast sprawdzano kompetencje, np dotyczące przypisania przytoczonego fragmentu tekstu do odpowiedniego gatunku literackiego. Teraz natomiast na egzaminie sprawdza się znajomość lektur. Więc wiadomo, na czym skupiają się nauczycielki, które chcą po prostu pomoc dzieciom dobrze zdać egzamin.

Pierwsze rozdziały, te bardziej ogólne, są absolutnie fascynujące. Później jest oczywiście analiza poszczególnych lektur pod różnymi kątami, z wplecioną teoria feministyczna, i tu trochę czasami było dla mnie za sucho (książka pisana na podstawie rozprawy doktorskiej?), ale tez dobrze jest zobaczyć szerszy obraz wszystkiego, co nasze dzieci czytaja w szkołach. Na koniec jest jeszcze wspaniały rozdział o tym, co z tym zrobić, jak rozmawiać z dziećmi i jak pomóc im i zdać egzamin, i nauczyć się myśleć krytycznis.

I wiecie, piszę "nasze dzieci", ale w takim sensie ogólnym: nie tylko te własne, ale też po prostu bliskie nam dzieci, i dzieci w ogole, bo one za kilka-kilkanascie lat ze szkół wyjdą i będą kształtować naszą rzeczywistość. W tym sensie jest to książka dla każdego, a już na pewno dla ludzi zainteresowanych edukacja.

[Marta Klimczak-Uzdowska · Rating 5 out of 5]

Polski system edukacji wygląda w roku 2025 tak, że nastoletni uczniowie i uczennice przez kilka lat edukacji (od klasy siódmej do trzeciej liceum) mogą zgodnie z podstawą programową nie zetknąċ się z żadnym tekstem napisanym po II wojnie swiatowej! Ma to oczywiscie wpływ na ich obraz kobiecości i ról płciowych, ale kształtuje też ich wiedzę o świecie w ogóle. W tak dynamicznej rzeczywistości jest to robienie dzieciom strasznej krzywdy, a ostatecznie po jakiekolwiek teksty bardziej współczesne siegną dzieci, w których domach i tak się czyta, czyli wszystko rozbija się o kapitał kulturowy. Ja czytałam tę książkę ze złością na system w ogóle, ale przykład obrazu kobiecości jest bardzo wymowny i świetnie udokumentowany.

[Wciągam Książki Nosem · Rating 4 out of 5]

Nie pierwsza to już książka po której chcę puścić z dymem polską szkołę xD Nie martwcie się, żadną konkretną, nie trzeba na mnie wzywać Policji Myśli xD Choć gdyby w jakimś budynku zgromadzono akurat wszystkie dostępne lektury dla szkoły podstawowej, mogłabym poczuć nieodpartą pokusę zaprószenia ognia...

Jeśli macie taką możliwość, ja musiałam pędzić z lekturą, bo moja biblio mnie pospieszała, raczej dawkujcie sobie książkę Aleksandry Korczak w stonowanych ilościach. Bo czytanie ciurkiem ma ten subtelny efekt przywalenia głową w za nisko zawieszony strop. Jedynym tego plusem, że być może romantycznie ukażą się Wam gwiazdy, jednak raczej na pewno poczujecie zwalającą się na Was lawinę i ogromne przytłoczenie.

Co to się pakuje do głów małym dziewczynkom jako wzorce osobowościowe pod postacią lektur szkolnych (a i chłopcy nabywają głównie stereotypowe wyobrażenia o płci przeciwnej...)? Trochę smutek, trochę zgroza. Raz, na co słusznie zwraca uwagę autorka, ten kanon jest przestarzały, nie przystający do realiów współczesnego świata i nowoczesnej wizji kobiecości, wolnej od seksistowskich uprzedzeń. Do tego dzieci nie poznają ani kontekstu powstania tych książek, ani nie ma jakiegoś chronologicznego porządku omawiania, utwory z różnych czasów są wymieszane bez ładu i składu, a uczniowie na tym etapie nie rozróżniają jeszcze dobrze poszczególnych epok literackich.

Lektury szkolne to parada dziewczyn i kobiet, które są przypisane do tradycyjnych ról i wyobrażeń (nie mówiąc już o tym, że i tak książek napisanych przez autorki jest jak na lekarstwo w kanonie...), jak z mokrego snu typowego polskiego konserwatysty. Dziewczynki ciche, grzeczne i miłe, skoncentrowane na wyglądzie, które przede wszystkim pragną się podobać chłopcom i to jest podstawowym celem ich istnienia (czyli taki "toksyczny romantyzm"). Nie poznamy ich poglądów, nie dostaniemy pogłębionego obrazu, często stanowią jedynie audytorium dla dokazującego i "kompetentnego" chłopca. One są ocalane, oni są ocalającymi (w drugą stronę to nie działa; i pamiętam, że już jako dziewczynkę drażniła mnie ta "pasywna anielskość" Nel z "Pustyni i w puszczy"). Poza tym cały poczet matek, kucharek, sprzątaczek (zgodnie z tytułami książkowych rozdziałów). Wciąż obsesja piękna. Postaci dziewczęce i kobiece są też nagminnie infantylizowane.

Przykre jest też to, że nawet jak w kanonie pojawia się pozycja współczesna, to również zawiera szereg stereotypowych i umniejszających bohaterki wyobrażeń (przykładem będzie tu "Felix, Net i Nika oraz Gang Niewidzialnych Ludzi").

Jeśli szkoła ma wychowywać równościowo, to ten kanon jak najszybciej należałoby zmienić. Bo inaczej co się koduje dziewczynkom, które są wystawione na takie treści, a i chłopcom co zapisuje się wtedy w głowach? I czy wtedy tak trudno zrozumieć to, że według jednego z ostatnich raportów polskie dziewczynki mają najniższą samoocenę spośród wszystkich młodych Europejek (Korczak przytacza zresztą to konkretne badanie)?

Są przecież książki, które robią dobrze dziecięcym głowom, a niektóre pochodzą nawet sprzed kilkudziesięciu lat. Dlaczego w tym zbiorze nie ma np. "Ronji, córki zbójnika"? Także baśnie czy mity różnych kultur potrafią ukazywać charakterne i sprawcze dziewczynki oraz kobiety (dziwnym trafem nie znajdziecie takich pośród zalecanych lektur...). W tym wszystkim moim zdaniem chodzi również o różnorodność, której jak na razie nie ma.

Ta książka powinna zadziałać mocno podobnie jak jej przyciągająca uwagę okładka. Jak "czerwona lampka" i dzwonek alarmowy.

[Julia · Rating 5 out of 5]

Wspaniała!

[Haniax]

dnf 30%, okazało się, że koncept mi nie podpasował, bo lektury, o których jest mowa znam i koncentrowanie się na tym, jak przedstawione są kobiety w książce sprzed np. 200 lat mnie nie szokuje, bo wiem jak było; nie można się spodziewać, że kobiety w literaturze z tamtych czasów będą wyzwolone w 100% jak w rzeczywistości było zupełnie inaczej i dlatego tak wyglądają te książki. Ja skupiłabym się tylko na tym, że warto zmienić lektury obowiązkowe itd, żeby je bardziej dopasować do naszych czasów, umieszczać więcej dzieł kobiet i tyle.


edit: może nawet nie tyle zmienić, ile uświadamiać dzieciaki podczas omawiania itd.

[Marysia Schwacher · Rating 5 out of 5]

Ogromnie ciekawe, świeże spojrzenie okiem polonistki na lektury dla szkół podstawowych. Autorka, Aleksandra Korczak, bardzo dokładnie przygląda się postaciom kobiecym i analizuje je pod feministycznym kątem. Wierzy, że prezentowane w lekturach wzorce już od najmłodszych lat mogą bardzo silnie oddziaływać na młode głowy. Zamiast biernego przyjmowania treści przekazywanych w literaturze dla młodzieży chce, by uczono patrzenia na nie krytycznie i przerabiano je wieloaspektowo, np. w kontekście rasizmu, uprzedzeń kulturowych czy, właśnie stereotypów płciowych, jakim poświęcona jest ta książka. Autorka uważa, że w szkołach zdecydowanie tego brakuje a ja zgadzam się z nią w stu procentach. Z takich właśnie analiz lektur wyniknęłoby wiele dobrych, prawdziwie rozwijających lekcji. A uczniowie nie musieliby czytać dla samego tylko czytania.
„Bezradne i romantyczne: Bohaterki lektur dla szkoły podstawowej” to pozycja orzeźwiająca, skłaniająca do wielu bogatych refleksji. Myślę, że mogłaby zainspirować i pomóc wielu polonistom oraz polonistkom.

[Monia · Rating 3 out of 5]

nie wiem, jak to ująć w słowa. ogólnie podoba mi się koncept tej książki, tyle że często jest tu przytaczane to, jak źle w odniesieniu do obecnych czasów przedstawiane są w książkach dziewczynki/kobiety. i okej, bo zgadzam się w stu procentach, że kanon lektur powinien być zmieniony, jasne! tyle że no właśnie, jest to kwestia tego, że ten kanon jest przestarzały, a nie do końca książek samych w sobie, bo tak naprawdę to trudno od książki napisanej ze sto lat temu wymagać, żeby przedstawiała rzeczywistość taką, jaka ona jest współcześnie.

[Dominika · Rating 4 out of 5]

krótka lekcja o tym jak instytucja edukacji nie umie w edukacje (chociaż od '89 już trochę wody w rzece upłynęło)...

[Dorota Makarzec · Rating 3 out of 5]

3.5

[Monika Barszcz · Rating 5 out of 5]

Bardzo trafne.

[Ronja St · Rating 5 out of 5]

Wspaniała książka, powinny ją przeczytać wszystkie osoby jakkolwiek związane z wychowywaniem i edukacją dzieci.

[Monika Kupis · Rating 5 out of 5]

Absolute must for Poles interested in politics behind the list of mandatory readings.

[Karolina · Rating 5 out of 5]

4.5/5⭐️