Στον καιρό της πανώλης: Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου, 14ος-19ος αιώνας

by Κώστας Κωστής

Η πανώλη είναι η επιδημική ασθένεια που άφησε τα βαθύτερα τραύματα στη συλλογική συνείδηση των ευρωπαϊκών πληθυσμών, από την εποχή της επιδημίας της «μαύρης πανούκλας» κατά τον 14ο αιώνα. H αδυναμία κατανόησης του πολύπλοκου μηχανισμού μετάδοσής της, του οποίου βασικός κρίκος είναι τα έντομα και οι αρουραίοι, αύξανε τον τρόμο που προκαλούσε κάθε εμφάνισή της και, καμιά φορά, πέρα από τις διαστάσεις που δικαιολογούσε ο πραγματικός αριθμός των θυμάτων. Δεν μπορούμε όμως να κατανοήσουμε την πανώλη παρά μόνο αν λάβουμε υπόψιν μας τις κοσμοθεωρίες και τις νοοτροπίες των ανθρώπων των περασμένων αιώνων. Oι σημερινές επιστημονικές γνώσεις δεν δικαιολογούν τη συγκαταβατική αντιμετώπιση της αγωνίας των παλαιών, ούτε το συναίσθημα ασφάλειας απέναντι στην ασθένεια. Aυτό επιβεβαιώνεται από την πρόσφατη επανεμφάνιση της πανώλης στην Iνδία, όσο και από τις λεγόμενες «μάστιγες του αιώνα», απέναντι στις οποίες είμαστε το ίδιο ανυπεράσπιστοι όπως οι πρόγονοί μας μπροστά στην πανώλη.

Genres: History

480 pages, Paperback

First published June 1, 1995

About the author

Ο Κώστας Κωστής (γεν. Αθήνα, 1957) είναι Έλληνας συγγραφέας και καθηγητής πανεπιστημίου, πρωταθλητής Ελλάδος στο δέκαθλο το 1978

Reviews

[Σωτήρης Αδαμαρέτσος · Rating 5 out of 5]

Το βρήκα στη βιβλιοθήκη μου και το άνοιξα μετά τα τελευταία γεγονότα. Όσα ακούμε τόσες μέρες για ιούς, προφυλάξεις, αποκλεισμούς, μεταδοτικοτητα, διαλογή, θάνατο, τα διάβασα και εδώ, στις αναρίθμητες πηγές και πληροφορίες που παραθέτει ο συγγραφέας. Η ανθρωπότητα για σχεδόν τέσσερις αιώνες περπάτησε χέρι χέρι με τον χειρότερο φίλο της, την Yersinia Pestis! Μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα, χάρη στο μικροσκόπιο, μπόρεσε ο Γενσεν να παρατηρήσει ότι η αιτία της θανατηφόρας αυτής ασθένειας δεν ήταν η μεταφυσική, ο άνθρωπος, ο αέρας, το μιασμα, η μετάδοση από τις οσμες των εμπυων πληγών - όλες οι ενδείξεις και οι καταγραφές ήταν λάθος, πάντα! Αλλά όλα προέρχονταν από ένα άπειρο ελάχιστο μικρόβιο, το βακιλο της πανούκλας! Εκείνη την χρονιά του 1890 η πανούκλα περνούσε την τρίτη (και τελευταία) πανδημία της στη Κίνα...🙄

Το παρόν έργο αποτελεί το μοναδικό ελληνικό ιστορικό εγχειρίδιο που καταγράφει με χρονική ακρίβεια και ερευνητική εγκυρότητα, μοναδική, τις ενδημικες εμφανίσεις και τις περιόδους της πανωλης στην ευρύτερη περιοχή της ελληνικής χερσονήσου κατά την περίοδο που έμεινε γνωστή ως δεύτερη πανδημία (από τον 14ο αιώνα μέχρι και τις αρχές του 19ου). Ο όγκος των πηγών που κατέγραψε, ταξινόμησε, σταχυολογησε και παραθέτει μοναδικά ο συγγραφέας είναι τεράστιος και εμφανής σε κάθε κεφάλαιο. Μέσα από αυτές καταγράφεται ο φόβος και η εντύπωση των συγγραφέων των χρονογράφηματων που καταγράφουν το θανατικό που έρχεται, φεύγει κ επιστρέφει, συνεχώς, επί γενεές γενεών! Δεν υπάρχει έστω και ΜΙΑ (1) δεκαετία σε αυτά τα χρόνια και έστω ΜΙΑ (1) γενιά που ο Τέταρτος αυτός Ιππότης της Αποκάλυψης - όπως τους απεικόνισε ο Ντυρερ στην περίφημη ξυλογραφια - δεν επισκέφτηκε κάποια περιοχή της βαλκανικής (αλλά και της Ευρώπης και της Ασίας) θεριζοντας τους πάντες, χωρίς διάκριση· νέους γέρους, πλούσιους φτωχούς, άντρες γυναίκες παιδιά!

Μαζί με την άνθηση του εμπορίου και την πληθυσμιακή αύξηση εμφανίζονταν πάντα όλα αυτά τα χρόνια και η πανούκλα, αιτία και αποτοκο της οικονομικής εξέλιξης στην περιοχή· άλλοτε ενδημικά κρυμμένη, άλλοτε σε κύματα που ξεκινούσαν από την Ανατολή και από την Δύση· από θαλάσσιους και χερσαιους δρόμους, από πλοία και στρατιωτικά σώματα Οθωμανών κ Βενετών που περνούσαν και την κουβαλούσαν ακούσια! Διασχίζει τις εκτάσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και εμφανίζεται πάντα σε υγρά κλίματα, θεριευει στις ζέστες και ησυχάζει με τα πρώτα κρύα για να επιστρέψει όμως ξανά την επόμενη χρονιά ή μετά από μερικά έτη.
Και επέστρεφε πάντα, γιατί ήταν πάντα εκεί, κρυμμένη στα μάλλινα ρούχα και στα σιτηρά και στα ζώα που ζούσαν μαζί με τον άνθρωπο - επιζωοτια!

Από την Κωνσταντινούπολη μέχρι την Κρήτη και από την Κέρκυρα μέχρι τη Ρόδο, μέσα και γύρω απ τα μεγάλα εμπορικά κέντρα της Πόλης, της Θεσσαλονίκης και της Κρήτης, σταθμοί, περάσματα, κόμβοι κ σημεία αναφοράς της εμπορικής δραστηριότητας και της μετακίνησης πληθυσμών, η πανούκλα ερήμωσε σχεδόν σε βαθμό εξαφάνισης κάθε εμπορικό κέντρο και πολίχνη και χωριό της Βαλκανικής.
Μέχρι τη οριστική της εξαφάνιση, πιθανόν λόγω μετάλλαξης, ο άνθρωπος πάλεψε μαζί της και επέζησε! Είμαστε οι απόγονοι των επιζώντων...

[Symeon Andronidis · Rating 4 out of 5]

Η μονογραφία του ιστορικού του πανεπιστημίου Αθηνών Κώστα Κωστή, 'Στον καιρό της πανώλης: Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου, 14ος-19ος αιώνας,' έχει αποκτήσει και μία επικαιρική διάσταση, συνεπεία της εξελισσόμενης πανδημικής κρίσης. Άρα, ως προς αυτό, δύναται να αναγνωσθεί και υπό το πρίσμα της τρέχουσας συγκυρίας, εντός της οποίας, σε περίοπτη θέση ευρίσκεται η κρίση του κορωνοϊού και η διαχείριση της, καθώς και οι ευρύτερες προεκτάσεις αυτής της κρίσης, που εν προκειμένω, εγγράφει το σημαίνον των ανθρώπινων απωλειών. Η πρώτη έκδοση του βιβλίου χρονολογείται στα 1995, από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ακολούθησαν δύο ανατυπώσεις, το 2009 η πρώτη και το 2013 η δεύτερη. Στην ανάλυση για το συγκεκριμένο βιβλίο του Κώστα Κωστή, θα επιχειρήσουμε μία αντίστροφη πορεία: Στο παράρτημα του βιβλίου, και μάλιστα στην τελευταία ενότητα του Παραρτήματος που έχει τον τίτλο 'Μείζονα Επιδημικά Κύματα,' ο συγγραφέας ουσιαστικά αναφέρει ό,τι προέβη στην ίδια 'θυσία' της αναλυτικής εμβάθυνσης χάριν της προσπάθειας μίας όσον το δυνατόν πιο πληρέστερης καταγραφής της πανώλης στον ελλαδικό χώρο σε ένα χρονικό διάστημα που εκτείνεται από τον 14ο και φθάνει έως τον 19ο αιώνα. Ένα διάστημα πέντε αιώνων δηλαδή, που, από την ιστορική σκοπιά του συγγραφέα, συμπεριλαμβάνει την ενίοτε εμπρόθετη παρουσία της πανώλης. Κάναμε λόγο λίγο πιο πάνω για την θεωρούμενη από τον καθηγητή του πανεπιστημίου Αθηνών ως απουσία αναλυτικής εμβάθυνσης. Γράφοντας κάτι τέτοιο, ο συγγραφέας δεν επιζητεί την επιείκεια του αναγνώστη ή και των αναγνωστών, αλλά, αντιθέτως, επαναπροσδιορίζει το βασικό διακύβευμα αυτού του συγγραφικού εγχειρήματος, που είναι η προσέγγιση της πανώλης εν ευρεία εννοία. Μάλιστα, δύναται να αναφέρουμε πως η αναλυτική διάσταση την οποία και 'θυσιάζει' ο συγγραφέας, υπάρχει, όπως για παράδειγμα διαφαίνεται στο πρώτο μέρος του βιβλίου όταν και εξετάζονται επισκοπικά (και ίσως κριτικά) οι εξελίξεις στο χώρο της ιατρικής, εξελίξεις ενταγμένες στο χρονικό πλαίσιο που θέτει το βιβλίο. Όπως ήδη διαφαίνεται, η χρονικότητα καθίσταται η έννοια-κλειδί για την προσέγγιση του συγγραφέα και για την ανάγνωση της μονογραφίας, εκεί όπου, με κατατοπιστικό και εύληπτο τρόπο αναδεικνύεται το περίγραμμα το περίγραμμα μίας νόσου που προτού θεραπευθεί, ερμηνεύεται. Και πρόθεση του Κώστα Κωστή δεν είναι να προσδιορίσει μία ευρύτερη νοσολογική συνθήκη με επίκεντρο την πανώλη, προχωρώντας σε μία σύνθεση ή απλή παράθεση ιατρικής φύσεως πληροφοριών (αν και δεν εκ-λείπει αυτό το στοιχείο), αλλά το να ανα-συγκροτηθεί, με έμφαση σε ένα ευρύ αρχειακό υλικό που τίθεται προς επεξεργασία η εικόνα της πανώλης, το 'τι ήταν η πανώλη,' υπό το πρίσμα, κάθε φορά, της ερμηνείας που της έδιναν τα υποκείμενα κάθε εποχής. Το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στα νοηματικά 'εργαλεία' με τα οποία προσεγγίζεται η νόσος. Και για να επιτευχθεί ένα απαιτητικό εγχείρημα ανασύνθεσης του κοινωνικού-ιστορικού γίγνεσθαι με άξονα την προσέγγιση της πανώλης, αξιοποιείται ένα υλικό που αντλεί από διαφορετικές αρχειακές πηγές, όπως για παράδειγμα είναι τα αρχεία ξενών πρεσβειών και προξενικών αρχών, αφηγήσεις περιηγητών, ιατρικές εργασίες, εκ των έσω πληροφορίες για την εξέλιξη της πανώλης, με την πλέον κατατοπιστική πηγή ως προς την τελευταία εκδοχή να είναι η αφήγηση του Παπασυναδινού για την επιδημία πανώλης που έπληξε τις Σέρρες τον 17ο αιώνα. Έτσι, διαθέτουμε μία πρώτη εικόνα που άπτεται, όχι της μετα-χρονολογημένης ιστορικής αφήγησης που κεντρικά θα συμπεριελάμβανε τις ιατρικές εξελίξεις και τα 'εργαλεία' αντιμετώπισης της πανώλης (ο 'μαύρος θάνατος'), αλλά, αντιθέτως, που εγγράφει εμπρόθετα και διαλεκτικά, τις 'άμυνες' και τους ερμηνευτικούς μηχανισμούς που αναπτύσσονται ανά εποχή, για την πρόσληψη της ασθένειας, για την εξήγηση (κρίσιμος όρος) της θνησιμότητας της. Με την ιστορική περιοδολόγηση να είναι 'εύτακτη,' ήτοι χρονικά κατανεμημένη ανά αιώνα, ο Κώστας Κωστής προβαίνει σε μία συγκεφαλαίωση του τρόπου με τον οποίο αναπαράγεται η 'Yersinia Pestis,' ονομάζοντας την αλληλουχία αρουραίων-ψύλλων-ανθρώπων (μηχανισμός μετάδοσης), καθώς και τα δρομολόγια της πανώλης στην ελληνικό χερσόνησο (εστίες αναπαραγωγής καθίστανται εμπορικά-οικονομικά κέντρα όπως η Θεσσαλονίκη και η Σμύρνη), επανεπινοεί δραστικά την πανώλη ως κοινωνικο-υγειονομικό φαινόμενο που εγκάρσια 'διασχίζει' την μνήμη και τις αφηγήσεις μίας κοινωνίας, συναρθρώνοντας τις περιόδους ύφεσης με τις περιόδους όξυνσης της. Σημαντικό ρόλο στην όλη θεώρηση διαδραματίζουν οι θρησκευτικές δοξασίες και οι αναπαραστάσεις της πανώλης ως 'θεϊκής τιμωρίας,' οι αστρολογικές ερμηνείες της ασθένειας που συμβάλλουν στην εννοιολογική 'κατασκευή' της ως φαινομένου σύστοιχου με την κίνηση και την φορά των πλανητών, ενώ παράλληλα δεν απουσιάζει η κριτική ματιά σε έναν ευρω-κεντρικό 'οριενταλισμό' (Edward Said), που στερεοτυπικά αναπαριστά την αντιμετώπιση της ασθένειας από την μουσουλμανική θρησκεία και 'κοσμο-θεωρία' και τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς ως 'ανορθολογική' και καθαυτό 'ανεπαρκή' και 'αδύναμη' (λόγω εγγενούς τρόπου ζωής) στο να δώσει ένα 'τέλος' σε αυτήν. Και ως προς αυτό το πλαίσιο, ο συγγραφέας της μονογραφίας δεν φείδεται κριτικού λόγου. Σταδιακά, από τον 14ο έως τον 19ο αιώνα, διαμορφώνεται μία εικόνα περί της πανώλης, αποκαλύπτονται οι επι-γενόμενοι όροι που την καθιστούν, εντός του ίδιου πλέγματος, 'ανοίκεια πληγή' (το 'τρομακτικό' φαινόμενο), και 'κοινό τόπο,' με την πανώλη να εντάσσεται στο κοινωνικό-αξιακό- συμβολικό πλέγμα της εκάστοτε περιόδου, με τέτοιον τρόπο, ώστε αποκαλύπτεται ενώπιον του αναγνώστη ως ασθένεια με μία ιδιαίτερη δυναμική. Παράλληλα, δύναται να επισημάνουμε το γεγονός ό,τι προβάλλονται κοινωνικές έως ταξικές διαστάσεις ως προς την αποτελεσματικότητα αντιμετώπισης της βουβωνικής πανώλης, οι περισσότερο συστηματοποιημένοι (βλέπε το εγχείρημα του Αλή Πασά στην Ήπειρο), τρόποι αντιμετώπισης που δεικνύουν σε σημείο αναφοράς την καραντίνα (τι υπενθυμίζει άραγε αυτός ο όρος;), η κατά ηλικία θνητότητα, διαμέσου ενός υλικού το οποίο και έχει υποστεί την κριτική επεξεργασία του συγγραφέα. Σε αυτό το πλαίσιο, ο ιστορικός δεν διστάζει να αμφισβητήσει παραδοχές και μαρτυρίες περιηγητών, αντιλήψεις ιατρών, θεωρήσεις προξενικών αρχών, δίχως όμως να λοξοδρομεί και να αφήνει αυτή την προσίδια αμφισβήτηση να μεταβάλλει τις ισορροπίες του κειμένου. Που, εάν κάτι υπενθυμίζει στον αναγνώστη και στον μελετητή της ιστορίας, είναι πρωταρχικά η μεθοδολογική σημασία της μελέτης του αρχειακού υλικού, ώστε να λάβει χώρα η ανα-σύνθεση μίας ιστορικής εποχής. Και αυτό επιδιώκεται και επιτυγχάνεται στη μονογραφία στον 'Καιρό της Πανώλης' με τρόπο που ανασύρει στην επιφάνεια την 'ματιά' ατόμων και φορέων του κάθε αιώνα, σε σημαίνουσα θέση. Στην έκδοση εντάσσεται οργανικά ένα χρονογράφημα που χωρίζεται ανά εκατονταετηρίδα και περιοχή που πλήττει η πανώλη, εμπλουτίζοντας έτι περαιτέρω αυτή την έκδοση. Και θεωρούμε πως ο Κώστας Κωστής πραγματεύεται εξαντλητικά το θέμα του, καταφέρνοντας να δημιουργήσει ένα καλειδοσκόπιο, που ανοίγει ένα ένα τα χαρτιά του, συνυφαίνοντας την επιστημονικότητα με ένα οιονεί εκλαϊκευτικό ύφος. Υπό αυτή την έννοια, η εικόνα της πανώλης δίνεται πληρέστερα και αντιπροσωπευτικά, ενεχόμενη η ίδια στο φαντασιακό της κάθε εποχής, επηρεάζοντας τις απόψεις και τις προκείμενες των ατομικών-συλλογικών υποκειμένων. Στην κάθε εποχή ο συγγραφέας μεταβαίνει δίχως άλματα.