Plankton

Het Bureau #3

by J.J. Voskuil

In dit derde deel van Het Bureau, Plankton, neemt de druk op Maarten Koning om zijn proefschrift te schrijven toe, zoals ook van hem en zijn afdeling verlangd wordt om meer in de openbaarheid te treden, twee zaken waarvoor hij allergisch is. In weerwil van de bezuinigingsmaatregelen die volgen op de oliecrisis van 1974 breidt de bezetting van het Bureau zich nog steeds uit en wordt de koffieruimte steeds meer een ontmoetingsplaats.
Met pijn en moeite komt Maarten Koning tot het inzicht dat het werk op het Bureau het grootste deel van zijn leven vult en dat er onherroepelijk een ogenblik zal komen waarop hij daarvoor verantwoording zal moeten afleggen, al was het alleen maar tegenover zichzelf. Hij vecht de bestaande ideeën over het vak aan en steekt met name ook tijdens internationale congressen zijn afkeer van macht en loze pretenties niet onder stoelen of banken. Dat maakt hem ongewild tot hoofdrolspeler in een reeks confrontaties. Plankton eindigt dramatisch.

Genres: Fiction, Literature, Dutch Literature, Roman, Novels, Historical Fiction, Humor

829 pages, Hardcover

First published February 1, 1997

About the author

J.J. (Johan Jacob / Han) Voskuil (1926–2008) publiceerde in 1963 de 1207 pagina's tellende roman Bij nader inzien. Het boek, dat zowel een roman van een generatie als een psychologische roman is, gaat over een groep vrienden, studenten Nederlands in de periode 1946–1953, die een aantal jaren samen optrekken en in de traditie van Du Perron en Ter Braak discussiëren over leven, literatuur en politiek. Aan het eind van de roman moet de hoofdpersoon Maarten Koning, Voskuils alter ego, erkennen dat de vriendschap die er leek te zijn, niet meer dan een illusie was. Bij nader inzien werd in 1991 door Frans Weisz verfilmd voor de VPRO. De serie werd met drie gouden kalveren bekroond.

In 1996 keerden Voskuil en Maarten Koning terug in de kolossale roman Het Bureau die in totaal zeven delen telt: Meneer Beerta, Vuile handen, Plankton, Het A.P. Beerta-Instituut, En ook weemoedigheid, Afgang, De dood van Maarten Koning. De roman beschrijft het leven van Maarten Koning als medewerker van het Bureau: het Amsterdamse Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde. Kern van de roman is de vraag hoe mensen die dag in dag uit met elkaar moeten samenwerken zich tot elkaar verhouden.

In 2002 verscheen Requiem voor een vriend, waarin Voskuil voor het eerst zijn alter ego Maarten Koning loslaat. De hoofdpersoon van het boek is niet de schrijver zelf, maar Jan Breugelman. Het boek is een geschiedenis van een vriendschap, die haar oorsprong vindt op de middelbare school, vorm krijgt op de universiteit en in de jaren daarna steeds hechter wordt. In februari 2004 verscheen het eerste deel van de Voettochten: Terloops. Het bevat tien verslagen in dagboekvorm van wandelingen door Frankrijk. Het tweede deel, Buiten schot verscheen in 2005, en het derde en laatste deel, Gaandeweg, is in de zomer van 2006 verschenen. In maart 2007 verscheen Onder andere, een verzameling portretten en herinneringen. Voskuil overleed op 1 mei 2008 na een kort ziekbed. Postuum verschenen zijn romans Binnen de huid en De buurman en de essaybundel Ik ben ik niet, ingeleid door Detlev van Heest.

Reviews

[Marco · Rating 4 out of 5]

Het is een therapeutische ervaring, lezen over de verwikkelingen op Het Bureau. Maarten wordt getest als leidinggevende door zijn medewerkers en heeft moeite om in te zien dat hij zijn gezag moet laten gelden. Toch ontkomt hij er niet aan: “Als hij ooit gedacht had dat het mogelijk moest zijn een team samen te stellen van fatsoenlijke mensen zonder enige ambitie, dan was nu gebleken dat dat een illusie was” (pg 93).

Dramatische ontwikkelingen ontspinnen zich. Maarten krijgt het aan zijn maag. En heeft veel migraine. Het wordt drukker op Het Bureau. Privé en werk gaan door elkaar heen lopen, maar op een eenzijdige en ongelukkige manier. Zodra hij thuis gaat werken, krijgt hij Nicolien op zijn dak die dat onfatsoenlijk vindt. Maarten bedrukt het allemaal zeer en zweeft rond in zijn eigen angsten en vermeende beperkingen.

Toch neemt hij in zijn werken duidelijker stelling, met name naar buiten toe, waar hij beducht is op afbreuk van de reputatie van zijn wetenschappelijke arbeid. Intern is dat een ander verhaal, ergens zegt hij tegen een medewerker: “je moet Het Bureau gewoon als een inrichting zien. Als je dat doet dan wordt de rest vanzelf weer normaal”.

Briljant.

[Guus van der Peet · Rating 5 out of 5]

Ik leef nu al zo’n 2200 pagina’s en zeventien jaar mee met Maarten Koning en zijn collega’s, en in dit derde deel wordt alsmaar duidelijker hoe meedogenloos de tijd verstrijkt. Niet alleen wordt Maarten meer en meer bedolven onder wetenschappelijke rapporten, bureaucratische commissies en tijdschriftvergaderingen; ook beginnen een aantal geliefde personages die vanaf het eerste boek voorkomen hun laatste adem uit te blazen. Ik zit zelf nog niet echt op een leeftijd dat ik veel mensen rondom me heb moeten verliezen, maar door de overvloed aan detail maakt Voskuil heel invoelbaar dat sommige personen nooit meer zullen opduiken op het Bureau. Nadat ik de laatste pagina uithad heb ik me de rest van het weekend melancholisch gevoeld.

[Eva Van · Rating 4 out of 5]

Het kostte wat tijd, maar het deel van dit jaar is weer uit.

[Annemarie · Rating 3 out of 5]

'(...) Ik vind niet dat je herkenbaar over iemand schrijven kunt.'
'Waarom niet?' - hij keek van zijn werk op in de richting van de plaats waar Bart zat. 'Zolang het geen roddel wordt, heb ik er geen bezwaar tegen.'
'Ik ben wel eens bang dat jij later zo over ons gaat schrijven. Dat zou ik heel akelig vinden.'
'Daar hoef je niet bang voor te zijn. Daar zijn jullie te onbelangrijk voor.'
(p. 541)

Bart bleek een vooruitziende blik te hebben. Plankton is alweer het derde deel van de roman Het Bureau. Voskuil gaat op dezelfde voet verder: geen enkel personage ontkomt aan zijn scherpe kritiek. In dit derde deel slepen, in tegenstelling tot de vorige twee delen, twee lastige situaties zich voort. In het eerste deel van het boek is dit 'het Zuid-Afrikaanse politieke vraagstuk', in het tweede deel ontstaan er wrijvingen tussen de Vlaamse en Nederlandse leden van Ons Tijdschrift. Het verhaal lijkt voort te kabbelen, maar in de laatste dertig pagina's vinden er opeens twee ingrijpende gebeurtenissen plaats, waarvan één een cliffhanger avant la lettre genoemd kan worden.

Leuk om te lezen is dat het Bureau zich steeds meer gaat uitbreiden. Het Bureau verhuist naar een groter pand (mét aparte koffieruimte!), er worden steeds nieuwe medewerkers aangenomen...
Maar eerlijk is eerlijk, zonder de droge humor zou deze roman een stuk slechter te lezen zijn. Zo vertelt Maarten tot grote hilariteit van Ad over zijn vleeskleurige zwembroek en wordt er hevig gediscussieerd over het inbrengen van zetpillen bij katten.

Men kan niets anders dan doorlezen...

[Jan-Willem · Rating 4 out of 5]

Ik moet stoppen! Het is te verslavend!

[Jacco Hoekstra · Rating 5 out of 5]

Er zit meer drama in dit deel dan in de eerste twee delen maar toch gebeurt er ook vele bladzijden weinig meer dan de katten aaien, naar het bureau lopen en een brief tikken. En al is het moeilijk uit te leggen waarom, toch is het heerlijk om te lezen.

Van de hoofdpersoon Maarten Koning, waar je als lezer erg dicht bovenop zit, zie je steeds meer onsympathieke trekjes. Hij is erg trots en overtuigd van zijn eigen gelijk maar hij roemt zichzelf als een bescheiden en democratisch persoon.

Anton Beerta vind ik de meest sympathieke persoon in dit boek. Beerta probeert aan de lange termijn te denken, nieuwe initiatieven te omarmen en de mensen bij elkaar te houden met warme toespraken.

Maarten lijkt dat vaak niet te begrijpen. Hij is zeer rechtlijnig en hij vindt dat Beerta draait en tactisch opereert. De echte Maarten, Voskuil dus, moet Beerta mateloos bewonderd hebben, en wellicht een beetje een hekel aan zichzelf hebben gehad, anders was dit nooit zo opgeschreven.

Zeer verslavende serie: ik dacht ooit dat ik maar twee delen zou gaan lezen. Nu heb ik ook deel vier al in huis en sluit ik niet meer uit dat ik ze alle zeven ga lezen.

[Gijs Zandbergen · Rating 4 out of 5]

Herlezing. Voel me tijdens het lezen niet zozeer een lezer als wel een gluurder in het Bureau, waar geen spannende of opwindende dingen gebeuren, al ervaren de hoofdpersonen dat anders, maar waaraan ik toch min of meer verslaafd raak. Voskuil heeft een heldere stijl en gebruikt geen metaforen. Als het regent, regent het, en als hij koffie drinkt, drinkt hij koffie. Ik heb hem zelfs een of meerdere keren naar de wc "zien" gaan. Herkenbare scenes uit mijn ambtenarentijd, waarin men het soms ook druk had met niks en dol was op vergaderen. En dat ruim 800 pagina's lang. Een zeer Hollands boek. Kneuterigheid met kapsones.

[Gerben · Rating 4 out of 5]

Ontevreden over zichzelf, tikte hij werktuigelijk een zin die door moest gaan als recensie van Plankton.

[Chrétien Breukers · Rating 4 out of 5]

Ik kan nu niet meer terug. En zal alle zeven delen moeten lezen.

[Sabine · Rating 4 out of 5]

Ik weet nooit hoeveel sterren ik een boek als Het Bureau moet geven. Er gebeurt weinig, Maarten Koning wordt langzaam ouder, en je kunt toch niet anders dan door blijven lezen.

[Rick · Rating 5 out of 5]

Geniaal! De laatste tien pagina's zijn de beste tien laatste pagina's die ik ooit gelezen heb.

[Ruben Seijbel · Rating 5 out of 5]

Deel drie, doorheen gevlogen, er is geen plot, wel een continue spanning/ongemak. En dat leest dat op een of andere manier goed weg: “Hij bleef in verwarring achter, met het ongelukkig makende gevoel dat hij nooit zou leren op de juiste wijze met zijn medemensen om te gaan.”

[Esther · Rating 5 out of 5]

Ook deze dikke pil fascineerde van bladzijde 1. Deze serie is verslavend. Vele aspecten zijn herkenbaar. Het verantwoordelijkheidsgevoel, de sociale onhandigheid die Maarten voelt. Zijn liefde voor wandelen. De twijfels en somberheid maken hem heel menselijk. Tegelijkertijd is het boek ook historisch interessant. Je leest hoe het Bureau langzamerhand steeds groter en bureaucratischer wordt, maar ook hoe ze alles nog zonder enig besef van een computer deden, hoe de auto steeds gewoner wordt, een eigen huis steeds normaler, de tv. Het is alsof je een inkijkje krijgt in het dagelijks leven in een andere tijd. Tegelijk zijn alle wetenschappelijke onderzoeken ook echt interessant, al vindt Maarten ze zelf zinloos. Het einde pakte me. Benieuwd hoe Maarten met dit verlies omgaat in het volgende deel.

[Hannah · Rating 5 out of 5]

Elk deel hiervan maakt dat ik op de laatste bladzijde alweer uitkijk naar het volgende deel. Dit deel is tot nu toe het beste vond ik: iets minder Duitstalige congressen, maar vooral de wording van Koning tot man die tegen wil en dank op werk in het systeem is ingebed stond centraal. De typische ambtenaartrekjes die hij soms vertoond zijn confronterend. Hoogtepunten in Plankton waren voor mij vooral de delen waarin Koning losgaat en haat op autorijdende mensen. Echt genieten.

[Jesper Kamp · Rating 4 out of 5]

Was weer genieten. Kan alleen dit keer niet opbrengen om de bladzijdes in het duits te lezen op het congres.

[Laurens Monster · Rating 5 out of 5]

it keeps on getting better and better…

[Daniela · Rating 4 out of 5]

Je gaat er steeds dieper in zitten, met in dit boek vooral een deprimerend einde. Je voelt je steeds beklemmender, knap dat je je ondanks de redelijk onpersoonlijke schrijfstijl toch zo kan meeleven met vooral de hoofdpersoon.

[Henneke Wateringen · Rating 4 out of 5]

Als Podcast het begint verslavender te worden

[Thomas · Rating 5 out of 5]

Er zijn maar weinig zekerheden in het leven, behalve dat ik consistent vijf sterren zal geven aan de boeken uit deze reeks.

[Reyer · Rating 3 out of 5]

Nederlands (English below)

Han Voskuil (1926-2008) baseerde zijn boekenreeks Het bureau op zijn dagboekaantekeningen tussen 1957 en 1987, de jaren waarin hij bij het Meertens Instituut in Amsterdam werkte als hoofd van de afdeling Volkskunde. Net als velen voor mij was ik nogal verrukt van de eerste twee delen, maar bij Plankton, het derde deel, miste ik een zekere ontwikkeling: de beslommeringen van Voskuils alter ego Maarten Koning zijn grappig en geven een mooi beeld van de jaren zeventig waarin dit deel zich afspeelt, maar worden ook steeds voorspelbaarder. In tegenstelling tot wat de flaptekst belooft, is van grote gebeurtenissen in de buitenwereld weinig merkbaar: de schrijver isoleert het leven van zijn hoofdpersoon juist, waardoor Plankton net als Vuile handen meer weg heeft van Toen was geluk nog heel gewoon.

‘Wat doen jullie op oudejaarsavond?’ vroeg Ad. Hij schraapte zijn keel, zijn stem klonk wat onnatuurlijk.
‘Mijn schoonmoeder is er,’ antwoordde Maarten. ‘Er worden oliebollen gebakken, we drinken bisschopwijn en we spelen Mens erger je niet.’

Maarten en zijn collega’s bespreken de veranderende mores met elkaar – wat moet je vinden van een huurder die ongetrouwd met een vrouw samenwoont? – terwijl ze hun tijd vullen met het opzetten van een trefwoordencatalogus over de ‘cultuur van het dagelijks leven’, van boerenkarren en spijsvetten tot schommelwiegen en vrouwenhemden. Als we Voskuil mochten geloven, dan zouden de eigenzinnige, stuurse medewerkers van het instituut hun tijd liever verdoen met haarkloverij en principiële patstellingen dan met het behalen van doelen. Voskuil schreef echter wel sterk vanuit zijn eigen waarneming: naast Maartens vastberadenheid komen het opportunisme van Anton Beerta en de redeloosheid van zijn vriendin Nicolien er karig van af. In een later interview meenden Voskuils oud-collega’s zich nadrukkelijk niet te herkennen in het beeld dat de schrijver van het instituut schetst.

In de hoop later weer zin te krijgen, schuif ik de volgende delen voor me uit.

Onderweg naar huis, in het donker, had hij de pest in. Hij vond dat hij nergens voor deugde, ongeschikt voor welk menselijk contact dan ook. De dag zou eindigen zoals hij begonnen was. Hij was moe. Hij vond het leven zinloos.

English

Han Voskuil worked at a research institute for Dutch culture between 1957 and 1987. In the 1990s he wrote a series about these years based on his diaries: Het bureau (the title could be translated as The office, although the humor is quite different from the internationally known television series). I enjoyed the first three parts, which are not only very funny, but also provide a glimpse into what life was like in the late 1950s, 1960s and 1970s. I will save the rest for later though, as the books can be interchanged.

[Maarten · Rating 5 out of 5]

FANTASTISCH, wat goed!
Overdreven gezegd gaat het boek Plankton (Het Bureau #3) over alles en niets. We volgen het leven van Maarten Koning in de periode van eind ’72 tot begin ‘75 waarin Het Bureau een wezenlijke rol speelt.
De kracht van herhaling is alom aanwezig gezien: de rituele handelingen van Maarten Koning en Anton Beerta bij de start van een werkdag, de consequent terugkerende ochtendgroet aan collega’s Bart Asjes en Ad Muller, de dames die gedag zeggen en verdwijnen in de kaartsysteemkamer, iets dat regelmatig werktuiglijk of onwillig wordt gedaan, het blijvende gevoel van machteloosheid, zinloosheid, ontevredenheid en onzekerheid, zijn vermeende ongeschiktheid voor menselijk contact, ergens het land over hebben, en terugklimmend naar zijn werkkamer voelt Maarten Koning zich geregeld bedreigd.
De herhalingen vervelen mij geen moment. Het schept juist een vertrouwde sfeer.

Het optreden van Maarten Koning tijdens een internationaal congres wordt door collega’s gewaardeerd. Dat geeft hem kortstondig een gevoel van gelukzaligheid. Begrijpelijk. Ook de gedachte dat eeuwenlang bureaus bedekt zullen zijn met stapels mappen, dozen fiches en vragenlijsten geeft hem een geluksgevoel. Minder begrijpelijk, maar toch.

Het verhaal wordt absoluut niet plotgedreven verteld, waardoor er een zee (5000 pagina’s) aan ruimte is voor traagheid, overpeinzingen, scherpe humoristische dialogen en de ontwikkeling van het personage Maarten Koning bij uitstek.

‘Toen hij aan het eind van de middag naar huis liep, voelde hij zich leeg, uitgehold, zinloos. Ruzie maken over zaken die je hoegenaamd niet interesseren, vriendschap sluiten met mensen die je vrienden niet zijn, het had iets tegennatuurlijks.’

[George Smiley · Rating 5 out of 5]

Maarten Koning, wat een held!
M-i-e-t-e-r-s-!
Paniek ook stilaan, want boek #7 De dood van Maarten Koning komt angstvallig dichterbij.

<< 'Is er iets?' vroeg ze, met de koffie de kamer inkomend.
'Wat zou er zijn?' vroeg hij onwillig.
'Omdat je helemaal niks zegt! De hele maaltijd heb je geen woord gezegd!'
'Omdat ik niets te zeggen heb.'
'En toch heb ik de indruk dat er iets is. Gek hé?'
'Er is niets!' zei hij met grote stelligheid.
'Waarom zeg je dan niet wat er is?'
'Als er niets is dan kan ik toch niet zeggen wat er is?'
'Als er iets is dan kan je mij dat toch wel zeggen?'
'Maar er is niets!' zei hij, wanhopig wordend. 'Wat moet ik dan zeggen? Als er niets is, kan ik toch ook niets zeggen?'
'Gewoon eens een keer over jezelf praten! Je praat nooit eens over jezelf.'
'Omdat er niets te praten is!'
'Er is wel wat te praten.'
Hij haalde zijn schouders op en keek voor zich op de grond. De tranen stonden hem nader dan het lachen.
'Wat is er dan?'
'Niets!'
'Zeg het dan om mij een plezier te doen.' >>
Etc.

[Huub Nollet · Rating 4 out of 5]

Na jaren op de plank gestaan te hebben en voor een deel gelezen, nu weer gekozen om opnieuw deze serie uit te lezen. Feitelijk is dit een heel erg rustig doorsudderend verhaal (en dan nog snel door mij verteld!!) waar eigenlijk niets spannends gebeurt. Of het moet het sterven van Maarten Konings vader zijn. Maar je blijft lezen. Schitterend beschreven karakters, waar je toch emotie bij voelt. Ja, af en toe denkt potverdikke man, geef ze van katoen.

Volgende vakantie het volgende deel.....

[Melanie Van Driel · Rating 3 out of 5]

Although the main topic of this book series seems rather sterile - the day-to-day work and intrigue in a scientific institute -, the works capture the reader. This is done mainly, but surely not solely, by the despriptions of allegoric dreams of the main character, Maarten Koning. If you are fine reading Dutch, English and German throughout one book and can appreciate thick despriptions of scenery, this book series is worth the effort.

[Sarah · Rating 5 out of 5]

Super weer. Er waren iets minder Duitse conferenties en echtelijke ruzies. Wel had ik soms Bart en Ad een draai om hun oren willen geven, wat een figuren. Maar ze horen er allemaal bij.

Voortlopend kwam hij voor de zoveelste keer tot de conclusie dat het gewoon zijn schuwheid was, zijn vage angst voor anderen, die hem op zijn tocht door het leven begeleidde en die bij het lezen van overlijdensadvertenties soms een gevoel van afgunst gaf.

[Lisa · Rating 4 out of 5]

Helaas weer veel Duits, maar soit. Het is interessant te lezen hoe Maarten in deze fase van zijn leven in een sleur begint te komen, en soms in tweestrijd zit: van welke waarden die hij hoog in het vaandel heeft staan moet hij afstand nemen in het belang van het Bureau? Het einde greep me aan. Bijzonder hoe iets dat zo helder is geschreven, zo ontdaan van opsmuk, toch een bijzondere indruk weet te maken.

[Jan De Meulder · Rating 4 out of 5]

great! you keep reading.

[Jan Dronkers · Rating 4 out of 5]

Prachtig.

[Jan Mars · Rating 4 out of 5]

ik ben verslaafd

[Steven Van · Rating 5 out of 5]

Geweldig, het wordt beter en beter, of eigenlijk steeds bedroevender. Welk een geweldige schets van een extreme vorm van ambtenarisme.