A teoria da alienação em Marx

by István Mészáros, Nélio Schneider (Tradutor)

Quando A teoria da alienação em Marx foi publicado pela primeira vez, em 1970, seu autor, o filósofo húngaro István Mészáros, já enfatizava a necessidade de se pensar sobre os efeitos nocivos da globalização capitalista. Passados mais de 35 anos, o livro, agora relançado pela Boitempo em nova tradução, mantém sua atualidade ao mostrar que a crença nesse sistema como solução para nossos problemas socioeconômicos é mais um sinal de seu caráter alienante: “a verdade incômoda” – argumenta Mészáros – é que a crise estrutural do sistema do capital “se aprofunda com o passar do tempo, acarretando destrutividade para todo domínio vital”. Esta obra é uma tentativa de transcender esse impasse. Como? Mostrando de que forma o capitalismo interfere em nossa capacidade de autocontrole e nos aliena das forças produtivas que ele esgota em seu “desígnio fetichista de expansão incontrolável”. Dividido em três partes que explicam as origens e a estrutura da teoria marxiana, aspectos da alienação e a importância contemporânea da teoria da alienação de Marx, o livro traz um estudo profundo dos Manuscritos econômico-filosóficos do pensador alemão, se contrapõe à divisão entre o “jovem” e o “velho” Marx e se encerra com uma reflexão sobre a crise na educação.

Genres: Philosophy, Politics, Theory, Nonfiction, Sociology

296 pages, Paperback

First published February 1, 1973

About the author

István Mészáros was a Hungarian Marxist philosopher. Described as "one of the foremost political philosophers of the late twentieth and early twenty-first centuries" by Monthly Review, Mészáros wrote mainly about the possibility of a transition from capitalism to socialism.

Reviews

[Peiman E iran · Rating 4 out of 5]

‎دوستانِ گرانقدر، موضوع "از خودبیگانگی" یکی از مسائلِ کاربردی در نظریه ها و فلسفهٔ «کارل مارکس» میباشد. امّا آنچه بسیاری از منتقدان به آن توجه نمیکنند، این است که منظور «مارکس» از "از خودبیگانگی" در اصل همان [از خودبیگانگی برخواسته از کار] میباشد، چراکه رویِ اصلِ سخنِ «مارکس» بر کار و کارگر و جامعهٔ کارگری و نظامِ سرمایه داری میباشد، لذا در این ریویو سعی میکنم به زبانی ساده دربارهٔ "از خودبیگانگی برخواسته از کار" برایتان بنویسم
----------------------------------------------
‎عزیزانم، <مارکس> میگوید: یکی از جنبه هایِ اساسی در حسِ سلامت و درکِ هر انسانی از خویشتن، همان "کار" میباشد... زمانی که شخصی از راهِ کار کردن مادهٔ قابل لمس و قابل دیدن را به چیزی قابلِ مصرف و دارایِ ارزش تبدیل میکند، خود را از نظر اجتماعی انسانی ارزشمند قلمداد میکند، چراکه از راهِ کار توانسته است نیازهایِ وجود خویشتن و نیازهایِ اجتماعی که در آن زندگی میکند را برآورده سازد... «مارکس» معتقد است که کار نوعی عملِ آفرینندگی شخصی نیست، بلکه نوعی نمایشِ هویت و بقایِ انسان است
‎مارکس میگوید: کارگر در دنیایِ سرمایه داری که اساسِ نظامِ آن بر مالکیتِ خصوصی بنا شده است، ارزش و هویتِ شخصیِ خود را که برایش اهمیتِ ضروری و حیاتی دارد را از دست میدهد... کارگر از محصولی که خود تولید کرده است جدا میشود و از کارِ خویش و وجودِ خویش و همچنین سایرِ همکارانش بیگانه میگردد و این همان منظور اصلیِ «مارکس» از عنوانِ "از خودبیگانگی" میباشد.... در چنین وضعیتی که برایِ کارگر پیش می آید، حسِ شادی و خرسندی و رضایت را از دست داده و به کارِ خود تنها به عنوانِ راهی برایِ تأمین زندگی و تأمین معیشتِ خانواده اش مینگرد... از آنجایی که کارگر از فرآیندِ کاری خویش بیگانه شده است و از آنجایی که کار بخشِ مهّمی از وجودِ او میباشد، در حقیقت کارگر از وجودِ خویش و از جامعهٔ انسانی به عنوانِ یک موضوعِ کلی، بیگانه میگردد
‎پس دوستانِ عزیز، توجه کنید که، از خودبیگانگی پایداری که دنیایِ سرمایه داری به وجود می آورد، سببِ بروزِ رابطهٔ تضادآمیزی میشود که این رابطه از دیدگاهِ «مارکس» سرانجامِ به تخریبِ جهانِ سرمایه داری می انجامد
-------------------------------------------------
‎امیدوارم این ریویو برایِ شما دوستدارانِ فلسفه، مفید بوده باشه
‎در ریویوهای دیگر، سعی میکنم به تک تکِ اندیشه هایِ فلسفی و سیاسی «مارکس» بپردازم
‎«پیروز باشید و ایرانی»

[Roberto Yoed · Rating 3 out of 5]

The achievement and the mistakes of this book are both explained because of who was István's mentor: Lukács.

On one hand, this is the best analysis (by far) of the theory of alienation. It is unique, original, engaging and dense.

On the other, the importance István gives to the theory of alienation is, sadly, exaggerated (as much as Löwith did in his book about 'Marx and Weber') and don't get me wrong, alienation is important and may be the most interesting concept of the young Marx, but to say that the theory of alienation is the base of all marxist theory is a complete fallacy.

At the end of the day, this book really shows how Lukács conceived and transmitted his perception of the term of alienation as an absolute concept while in reality there are other determinant concepts (mostly economic and politic) that interact in a dialectical manner, transcending a "basis" or an "axis" (in pure philosophical terms) in the marxist theory.

To be fair, and in complete honesty, the pupil surpassed the master.

[Quin Rich · Rating 5 out of 5]

Excellent, clear, and comprehensive overview of Marx’s humanist philosophy of alienation.

Really driving home for me how unnecessary the turn to Foucault, Deleuze, etc. was. A little dated, but that’s to be expected. I wish Meszaros considered more explicitly issues related to feminism, anti-racism, decolonization, and other struggles, and the short chapter he offers on the contemporary political issues leaves much to be desired.

Still, if you are looking for a comprehensive introduction to Marx’s theory of human nature (which is the indispensable linchpin of his entire philosophical system, no matter what Althusser claimed), this is an excellent place to start.

[Andrew · Rating 5 out of 5]

Great book. Second only to Bertell Ollman as a comprehensive treatment of Marx's theory of alienation. The advantage of this work (over Ollman) is that it looks at the concept of alienation historically and situates Marx within that. It also offers some commentary on the USSR, showing how their version of "Marxism" is a vulgarisation of his true humanist spirit. Nice.

[HappyHarron · Rating 3 out of 5]

After engaging with more and more secondary lit on Marx, I realize Meszaros's presentation of the 1844 Manuscripts is only a half truth. He limits his pre-communist writings to On the Jewish Question and The Critique of Hegels Phil of Law and doesn't engage with the facts that don't square with his reading (ex. Marx is not critiquing Feurbach in the language of Idealism like he did in Capital with pol econ but this is a fairly earnest development of his idealist synthesis of Aristotle-Hegel-Kant that he had put forward earlier as a journalist). Mezaros also reads secondary forms of mediation, the source of alienation which one finds discussed in Capital back into the quite obviously ontological alienation Marx details in the Paris Manuscripts. Not only that, but he reads Lukacs's work on socialist realism into Marx's aesthetics based on the manuscripts alone.

If you want a systematic defence of alienation as a source of underlying unity to Marx's works then Meszaros can offer that and more. That being said, this book is very much a product of its time and one would do themselves a favour by engaging with more recent Marx scholarship which clearly lays out the breaks in his thoughts.

[V. · Rating 5 out of 5]

The short version: this was pretty much the best book I ever read, ever. If you want to understand Marx and at the same time get an amazing perspective on the development of Western thought as it's grown up under capitalism, this is the place to start. Very helpful for understanding how materialist dialectics yields an understanding of the development of history and of the relationship between humans and the world.

[Alexis Theodoridis · Rating 5 out of 5]

Γραμμένο με απλό και κατανοητό λόγο για την αλλοτρίωση, μια έννοια που συζητήθηκε πολύ από την έκδοση των “Οικονομικών και Φιλοσοφικών Χειρογράφων του 1844” του Μαρξ, και μετά. Παρά τις αναπόφευκτα πολλαπλές αναγνώσεις του έργου του Μαρξ, ο Μεσάρος είναι αρκετά πειστικός στην ερμηνεία που προτείνει. Αντιπαρατίθεται στη διάκριση μεταξύ πρώιμου και ύστερου-ώριμου Μαρξ και δείχνει πως η κατηγορία της αλλοτρίωσης διαπερνά ολόκληρο και όχι μόνο το “νεανικό” του έργο.
Επίσης, αφού εξηγήσει το εννοιολογικό πλαίσιο της θεωρίας του Μαρξ για την αλλοτρίωση, αναλύει το φαινόμενο από την πλευρά της οικονομίας, της πολιτικής, της οντολογίας/ηθικής και της αισθητικής.
Ειδικά για την προοπτική του ανθρώπου στον 21ο αιώνα όπου, με την περαιτέρω αποικιοποίηση της νοημοσύνης και της φύσης (και της ανθρώπινης φύσης) από το κεφάλαιο, αλλοτριώνεται καθολικά, είναι απαραίτητη η αποσαφήνιση ορισμένων εννοιών ώστε να γίνει εφικτή η μελέτη των σύγχρονων μορφών της αλλοτρίωσης.

Παρακάτω ορισμένες σημειώσεις σχετικά με την οπτική του Μεσάρος για τη σχέση Άνθρωπος-Εργασία-Φύση και το φαινόμενο της αλλοτρίωσης (1ο μέρος του βιβλίου):

Παραγωγική δραστηριότητά:
Ο άνθρωπος είναι ένα φυσικό ον με φυσικές ανάγκες και ικανότητες για την ικανοποίησή τους. Για την ικανοποίηση αυτών των αναγκών οφείλει να παράγει (και μάλιστα να παράγει με ένα ιδιάζοντα κοινωνικό τρόπο). Σε αυτή τη διαδικασία ικανοποίησης των πρωταρχικών του αναγκών δημιουργούνται νέες «μη-φυσικές» (δηλαδή όχι έτοιμα δοσμένες από τη φύση) ανάγκες (και αντίστοιχες ικανότητες) που έτσι γίνονται προϋποθέσεις για την ικανοποίηση των «φυσικών» αναγκών.
«Οι ανθρώπινες δραστηριότητες και ανάγκες «πνευματικής» υφής, έχουν έτσι την έσχατη οντολογική βάση τους στη σφαίρα της υλικής παραγωγής σαν ιδιότυπες εκφράσεις της ανθρώπινης συναλλαγής με τη φύση, που διαμεσάζεται με πολύπλοκους τρόπους και μορφές. (…). Η παραγωγική δραστηριότητα είναι, επομένως, ο μεσάζων στη σχέση υποκειμένου-αντικειμένου ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση. Ένας μεσάζων που βοηθάει τον άνθρωπο να διάγει έναν ανθρώπινο τρόπο ύπαρξης, που τον εξασφαλίζει από το να ξαναπέσει πίσω στη φύση, από το να διαλυθεί μέσα στο αντικείμενο» (σ.87).
«η παραγωγική δραστηριότητα είναι τόσο η αιτία της αυξανόμενης πολυπλοκότητας της ανθρώπινης κοινωνίας (με το να δημιουργεί νέες ανάγκες ενώ ικανοποιεί τις παλιές) όσο και το μέσο της επιβολής της υπεροχής του ανθρώπου πάνω στη φύση.»
Η παραγωγική δραστηριότητα είναι αυτός ο οντολογικός παράγοντας που διακρίνει τον άνθρωπο από τη φύση, το ειδικό χαρακτηριστικό που κάνει τον άνθρωπο ειδικό μέρος της φύσης.

Διαμεσολάβηση μεταξύ ανθρώπου και φύσης:
Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να προσαρμόζει τη φύση στις ανάγκες του μέσω της δραστηριότητάς του. Με τη μακρόχρονη εναλλαγή των γενεών στοιχεία της φύσης φέρουν το σημάδι της δραστηριότητας του ανθρώπου. Παραδείγματα αποτελούν τα εξημερωμένα ζώα, τα καλλιεργήσιμα φυτά κλπ. Αυτά τα είδη δεν εξελίσσονται (όχι σε αξιοσημείωτο βαθμό) μέσω της φυσικής επιλογής αλλά η εξέλιξή τους εξαρτάται από το εξελισσόμενο πλέγμα των αναγκών του ανθρώπου, από τη σχέση τους με αυτόν. Η φύση μετατρέπεται σε ανθρωπολογική φύση. Ο άνθρωπος είναι δημιουργός και προϊόν της ανθρωπολογικής φύσης.

Αυτό-διαμεσολάβηση του ανθρώπου:
Ο άνθρωπος είναι δημιουργός-αιτία και προϊόν-αποτέλεσμα της παραγωγικής του δραστηριότητας. Αυτό σημαίνει πως η εξέλιξη μέσω φυσικής επιλογής είναι σχεδόν μηδαμινή στο χρονικό πλαίσιο της ανθρώπινης ιστορίας, ενώ η εξέλιξή του καθορίζεται από τη δραστηριότητά του. Οι ικανότητες του σώματός του, οι αισθήσεις του κλπ. διαμορφώνονται συνεχώς μέσω της αυτό-διαμεσολαβητικής λειτουργίας της παραγωγικής δραστηριότητας. Έτσι αναπτύσσεται η «δεύτερη φύση» του ανθρώπου, η ειδικά ανθρώπινη. Η ζωώδης φύση του ανθρώπου μετασχηματίζεται συνεχώς και μετατρέπεται σε εσωτερική στιγμή της ειδικά ανθρώπινης φύσης, όλες οι από τη φύση δοσμένες ανάγκες και ικανότητες μετασχηματίζονται σε ειδικά ανθρώπινες. Επομένως, ο άνθρωπος βρίσκεται σε μια διαδικασία διάκρισης από τη φύση και ανάδειξης του «ειδικά ανθρώπινου στοιχείου», της «οικουμενικότητας και της ελευθερίας του ανθρώπου», της «ουσίας του ανθρώπου».
Όμως, η παραγωγική δραστηριότητα είναι αλλοτριωμένη παραγωγική δραστηριότητα όταν ξεφεύγει από τον διαμεσολαβητικό της ρόλο μεταξύ ανθρώπου και φύσης, «και τείνει, αντίθετα, να κάνει το απομονωμένο και πραγμοποιημένο άτομο να επαναπορροφηθεί από τη φύση».

Αλλοτρίωση:
«Η κριτική της αλλοτρίωσης διατυπώνεται από τον Μαρξ ως απόρριψη ενός συνόλου δευτεροβάθμιων διαμεσολαβήσεων (ατομική ιδιοκτησία – ανταλλαγή – καταμερισμός εργασίας), δηλαδή μια ιστορικά ειδική διαμεσολάβηση της οντολογικά θεμελιακής αυτό-διαμεσολάβησης του ανθρώπου με τη φύση. Αυτή η δευτεροβάθμια διαμεσολάβηση μπορεί να εμφανιστεί μόνο στη βάση τη οντολογικά αναγκαίας πρωτοβάθμιας διαμεσολάβησης, ως ειδική αλλοτριωμένη μορφή της. Αλλά η ίδια η πρωτοβάθμια διαμεσολάβηση (ως παραγωγική δραστηριότητα) είναι ένας απόλυτος οντολογικός παράγοντας του ανθρώπινου χαρακτήρα.» (σ.85)
Συγκεκριμένα, σε συνθήκες πλήρους ανάπτυξης της ατομικής ιδιοκτησίας οι δευτεροβάθμιες διαμεσολαβήσεις ατομική ιδιοκτησία και μισθωτή εργασία παίρνουν τη θέση του ανθρώπου στη σχέση Άνθρωπος-Παραγωγική δραστηριότητά-Φύση.
Η παραγωγική δραστηριότητά γίνεται αλλοτριωμένη δραστηριότητά όταν ξεφεύγει από τον καθαυτό ρόλο της, της ανθρώπινης διαμεσολάβησης στη σχέση ανάμεσα στο άνθρωπο και στη φύση. Από την άποψη του ατόμου αυτό σημαίνει πως εργασία ως “εκδήλωση της ζωής” είναι αυτή που αντιστοιχεί σε μια εσωτερική αναγκαιότητα, η εργασία που αναπτύσσει ολόπλευρα τις ειδικά ανθρώπινες ικανότητες του ατόμου, η εργασία ως αυτοσκοπός. Η εργασία ως “αλλοτρίωση της ζωής” είναι αυτή που αντιστοιχεί σε μια εξωτερική αναγκαιότητα, που σκοπός της είναι η παραγωγή των μέσων επιβίωσης (είτε σε συνθήκες σπάνης – υποταγή στους φυσικούς νόμους-, είτε σε συνθήκες κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής – υποταγή στους νόμους της αγοράς που προβάλουν ως “φυσικοί νόμοι”).

[Tobi ﾄﾋﾞ · Rating 2 out of 5]

there’s definitely much better books on alienation theory than this one

[Massimo Andolfatto · Rating 5 out of 5]

A clearly written book that helped deepen my understanding of Marx’s intellectual development and overall philosophy. This book displays that there was no “epistemological break” and that alienation was central to Marx’s holistic project; from transcending reified social relations and the second hand mediations/institutionalized institutions (wages, private property, etc.), social man can self-realize and self-mediate.

[Preetam Chatterjee · Rating 5 out of 5]

Though dated, this book is conceivably the finest dissertation on Marx’s Theory of Alienation.

Like Rousseau before him, and Nietzsche and Freud after, Marx stands in that procession of thinkers for whom the social conditions that replaced feudalism had much that was problematical about them.

For all these theorists, to tell the human narrative as the tale of the rally of progress, of the dispelling of the dimness of unawareness by the enlightenment of knowledge, of the abolishing of human reliance on nature by the appliance of knowledge in technology, was only to tell the saga partially.

The missing half was always the suppressed story of disparity, exploitation, alienation and subjugation.

To comprehend Marx's concept of alienation, and to figure out István Mészáros, one must remember that the experience of alienation is an experience of ‘a loss of freedom’.

Mészáros asks us to look at the section on 'Estranged Labour' with which the first manuscript of Marx's ‘Economic and Philosophical Manuscripts’ ends. There we find that the term 'alienation' covers the identical processes of 'objectification’ and 'estrangement’.

Note the following three points:

**The product of labour is labour embodied and made material in an object; it is the objectification of labour.

**The realization of labour is its objectification.

**In the sphere of political economy this realization of labour appears as a loss of reality for the worker, objectification as loss of and bondage to the object, and appropriation as estrangement, as alienation.

When workers employed by a capitalist produce an object through their labour, when they realize or objectify their labour in a product --- this object or product is not in their control, but under the control of their employer, the capitalist.

Consequently, the workers are alienated from the products of their own labour, and feel subjugated by these objects. The rupture of the object of labour simply abridges the estrangement, the alienation in the activity of itself.

In capitalism, workers sell their labour power to a capitalist, for a certain number of hours in a day, their capacity to labour belongs to another.

Their labour becomes external to them.

The worker is related to his own (labouring) activity as something which is alien and does not belong to him...the worker's own physical and mental energy, his personal life, for what is life but activity --- becomes an action directed against himself, which is autonomous of him and does not belong to him.

This is self-estrangement.

Mészáros tells us that here we see Marx defining labour as a need. Human beings need to give vent to their inspired energies, but when labour becomes an inevitability, in order to gratify needs other than itself, that is a form of alienated labour. It is a part of man's nature to be productive and objective, that is, to objectify himself through his labour.

Labour is 'the release and cultivation of human energy', so to be alienated from one's labour to be alienated from one's species-being.

An instantaneous outcome of man's estrangement from the product of his labour, his life activity, his species being, is the estrangement of man from man.

As workers, we are alienated from our products, from our labour, from ourselves, from nature and from other human beings. We relate to our own activity as ‘unfree activity’, as activity in the service, under the rule, oppression and yoke of another man's

For Marx, the capitalists also suffer a variety of alienation in that they are confronted by the laws of the market which they must follow if they are to survive. A capitalist is not liberated to give his workers wages that are not in conformity with the market rate, if he is to remain a capitalist.

Mészáros tells us that Marx also pointed out that freedom under capitalism really becomes reduced to a freedom of buying things. One feels that one has expressed one's freedom because one is free to choose which cereal to buy from among 20 different brands.

Self-determination becomes the consumption of commodities. An individual's freedom also gets conceived of, as something that has to be protected from the freedom of others from which it (that is, one's freedom to acquire as much as possibly scotany under threat.

This is the bottom line of Mészáros’ book.

[Igor Mello · Rating 5 out of 5]

Uma leitura extremamente difícil, mas necessária, diria até, libertadora

[Christopher · Rating 5 out of 5]

Great book. Good overview of both Marxism and Alienation. Dense reading, but not as difficult as some philosophy texts I have read.

Worth the journey.

[P · Rating 5 out of 5]

This is a fantastic book for understanding the psychological foundation to Marx.