Çıkrıklar Durunca

by Sadri Ertem

(…) Eserinin temelinde 'ekonomik ilişkilerin belirleyici etkisini' oturtan Sadri Ertem'in, toplumsal mücadelenin bu temel çelişkisini, nice Marksist yazardan önce saptayıp yazmış olması, handiyse mucizedir.
-Attila İlhan-

"Fabrika malı satanlarla, dokumacılar arasındaki mücadeleyi belirten bu kitabı 'sosyal roman nev'ine ait ilk tecrübe olarak görüyoruz."
-Ömer Faruk Toprak, Yürüyüş, sayı 10, Sonteşrin 1942-

19. yüzyılın sonu. Avrupa sanayi ürünlerindeki gücüyle yerli el tezgâhlarını paldır küldür çökertiyor. Devlet, her geçen gün biraz daha kötüleşen hayat şartları karşısında kayıtsız; dahası, devlet kendi halkını yola getirmeye çalışıyor. Art arda patlak veren korkunç olaylar, Alevi Sünni çatışmasına kadar sürükleyecek insanları. İsyanlar, eşkıyalar, mazlumla zalimin birbirine karışması...
-Selim İleri, Edebiyatımızda Sevdiğim Romanlar Kılavuzu-

Genres: Roman

200 pages, Paperback

First published May 1, 2012

About the author

Türk siyasetçi ve yazar. Öykü ve romanlarıyla tanınır.

Reviews

[Aslihan · Rating 3 out of 5]

Kitabın ilk yarısı adına uygun bir biçimde Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde ithal tekstil ürünlerinin yerli üretime nasıl zarar verdiğini anlatsa da ikinci yarı daha çok eşkıyalık ve yerel direniş öyküsü olarak şekilleniyor. Bu kurgu içinde etnik ve mezhepsel kimliklerle ilgili çok örtük bazı referanslar olsa da kitap ne ekonomik dönüşümü ne de dönemin toplumsal çatışmalarını anlatmada derinleşmiyor. Yazar toplumsal gerçekçiler arasında yer alıyor, fakat bu türün ve anlatının güçlü isimleri kadar etki bırakmıyor. Bunun en önemli nedeni romanın kurgusunun çok fazla odak değiştiriyor olması.

[Cgcang · Rating 3 out of 5]

Çıkrıklar Durunca ile ilgili yazılanları okuduğunuzda aklınızda ne tür bir şey canlandıysa okuduğunuz zaman o tür bir şeyle karşılaşmayacaksınız.

Benim beklentim tam olarak neydi emin değilim, herhalde bir tür ekonomik roman bekliyordum. Evet, üretim ilişkileri öykünün temel çıkış ve varış noktalarını oluşturuyor, sömürülenle sömürenin çelişkisi üzerine kurulu bir öykü, dolayısıyla Türk toplumsal romanının öncüsü olarak adlandırılması herhalde yanlış değil.

Bununla birlikte kitabı buna indirgemek de olanaklı değil. Çünkü bu yalnızca üretim ilişkilerine odaklanan bir toplumsal roman değil, her türlü çelişkiyi ve çatışmayı işleyen bir roman. Öykünün doğası ve gelişimi bakımından da oldukça şaşırtıcı, hatta tuhaf. Ne zaman "Hah, şimdi öykünün nereye gittiğini anladım" deseniz Sadri Ertem kitabı başka yerlere sürüklüyor. Ve kitap, öykü ilerledikçe hem tuhaflaşıyor, hem dallanıp budaklanıyor, hem de büyük oranda dağılıyor, savruluyor aslında.

Emperyalizmin Türkiye'yi yarı sömürge durumuna düşürmesine karşı yerli üreticinin geçim savaşını anlatan, sanayileşmiş emperyalist ekonomiyle ilkel taşra ekonomisinin çelişkisini, ağayla reaya arasındaki çelişkiyi işleyen bir roman. Buraya dek beklediğimiz, benzer örneklerini okuduğumuz da bir öykü anlaşılıyor. Oysa kitabın büyük bir bölümü neredeyse şamanistik özellik gösteren bir Alevi topluluğunun iki kadın "peygamberce" örgütlenip imparatorluğa karşı ayaklanmasına dayanıyor. Bu anlamda Sünni-Alevi çelişkisi de var, kadın-erkek çelişkisi ve çatışması da var, mistisizm-materyalizm çelişkisi de var. Ekonomik sömürüye karşı devlete ve ağalığa tepki duyan halkın hem bu ilişkileri yıkmak isteğiyle hem de mistik özellikleriyle üzerlerinde etki sahibi olan kadınların yönlendirmesiyle hızlı bir biçimde köktencileşmesine, dinsel ve ekonomik boyutları harmanlayan bir halk hareketine katılmasına tanık oluyoruz. Bu anlamda başka başka haklılık -meşruiyet- savlarının çelişkisini de okuyoruz. Elbette karakterlerin arasındaki kişisel çelişki ve çatışmalar da bir itici güç. Bir anlamda kitaba, 15-16. yüzyıllarda Osmanlı'ya karşı ayaklanmalar tarihinin halk bakımından bütün haklılık ve savruluşlarıyla birlikte bir 19. yüzyıl öyküsüne uyarlanması diyebiliriz belki.

Böyleyken, Çıkrıklar Durunca'ya toplumsal romanın öncüsü niteliğini yakıştırmak herhalde yanlış değil, ama yalnız ekonomik çelişkinin değil, her türlü çelişkinin romanı bu.

Peki, kitap iyi mi? Öncelikle Sadri Ertem'in dili oldukça iyi. Sözcük seçimi, tümce yapısı, anlatımı güçlü, açık ve oldukça Türkçe. Yayın yılı düşünülürse Sadri Ertem'in Türkçeyle ilgili özel bir kaygısının olduğu kavranabilir. İş olay örgüsüne, öykünün gelişimine ve kurguya gelince kitabın ilkelliği -ve belki Sadri Ertem'in de sınırlılıkları- ortaya çıkıyor. Bazı noktalarda öyküyü izlemek çok güçleşiyor, bazı yerlerde çok yavaşlayan öykü belli noktalarda çok hızlanıyor, sıklıkla yeni kişilerle karşı karşıya geliyor ve sıklıkla bu kişilerin öykülerinin yarım bırakıldığına tanık oluyoruz. Kitabın bir yerinde "Ya, bir Hasan vardı, ne oldu ona?" dememek çok güç.

Böyleyken Çıkrıklar Durunca önemli, öncü rol üstlenen ve oldukça ilginç, şaşırtıcı; roman tekniği bakımındansa ortalamanın çok da üzerine çıkamamış bir kitap.

[Gözde Türker · Rating 2 out of 5]

Dnf.

[Çağın Erbek · Rating 4 out of 5]

"Devlet bir şahindir, bir kanadı ordu, bir kanadı işçidir. Kanadı kopuk şahin uçamaz, çöplükte sürünür."

[Zedil]

Farklıydı ama ben beğenmedim. Duygular bana geçmedi, karakterleri hissetmedim.

[Burcu · Rating 2 out of 5]

Büyük beklenti ile başladım. Toplumcu gerçekçi romanları sevdiğimden, bizim ülkemizden çıkan bir romanı okumak için sabırsızlandım.
Ne yazık ki beklediğim gibi olmadı. Bir yerde odak kaydı, konu dağıldı, yakalayamadım...

[Behçet Necatigil]

Sadri Ertem’in romanı (1931)

Olaylar padişahlık devrinde geçer. Kurnaz, çıkarcı, çapkın ve zorba Sıddıkzade, bir Alevi köyünün (Adaköy) ağasıdır, hükümette adamları vardır, köylülerden tiftik yün alıyor, İstanbul’daki tüccara yolluyordu. O yıl köylüler yünlerini Sıddıkzade’ye satamadılar. Aralarından seçip İstanbul’a yolladıkları kişile­re dokumacılar loncası başkanı ucuz Avrupa malları karşısında çıkrıkların
durduğunu, köylülerin şehirlere akın etmeye başladığını anlattı. Sıddıkzade artık fabrika eşyası satan bir tüccar olmuştur. Ticaretini yürütebilmesi için çevredeki çıkrıkların, tezgâhlann durması gerekmektedir. Yoksullaşan köylüler Dergâh’a yanaşırlar, şeyh Dudu Hatun, onlara çıkrıkları durduranın mahvolacağını söyler, köylüler fabrika dokuması giymemeye and içerler. Bu arada Batılılaşmayı ve şehirli tüccarı tutan vali de çıkrıklarm durmasını emretmiştir; yerli dokuma satışı yasaklanır. Sıddıkzade, alıştırmak için, Avrupa malı kumaş ve bezleri bedava dağıtırsa da, köylüler direnirler, fabrika malları Dergâh’m önünde törenle yakılır. Sıddıkzade, valiyi kış­kırtır, Adaköy’deki Alevilere karşı harekete geçilmesini söyler. Köylüler daha önce davranıp eşkıyalardan Pazvantoğlu’nun kumandasında Devrek ve Mengen’i basarlar. Birçok eşkıya ve mahpuslar da onlara katılmış, olaylar İstanbul’da duyulmuş, Bolu’ya hükümet kuvvetleri gönderilmiştir. Pazvantoğlu kuvvetlerin çokluğunu görünce korkar, teslim olur; onu öteki eş­kıyalar izler, Adaköylüler geri çekilirler. Köylülerden Haşan, evvelce kendisine çok kötülük etmiş ve sevgihsi Hatice’nin ölümüne sebep olmuş olan Sıddıkzade’nin evini ateşe verir. Sıddıkzade bir orospuyla alevler içinde yanar. Zaptiyeler köyü sarmışlardır, çarpışma başlar, köylüler yenik düşerler. Dergâh yerle bir edilir, isyanalar kurşuna dizilir. Böylece çıkrıklarında tiftik işleyenler yenilmiş, yerli sanayi o bölgede çökmüş, Avrupa imalâtı ortalığı kaplamıştır.