Over het land en over de leider kun je bijna alleen in vraagzinnen spreken. Is Turkije een vriend met vijandige grillen of eerder een tegenstander die soms een aardig gezicht trekt? Is het een macht in opkomst of juist een land dat op de rand van de afgrond staat? En wat wil Recep Tayyip Erdogan, sinds 2003 de Turkse leider? Is hij een vernieuwer of wil hij terug naar de tijd van de sultans? Is voor hem democratie een doel of een middel voor dubieuze doeleinden, zelfs voor persoonlijk gewin? Verdient hij ons vertrouwen of moeten we hem wantrouwen? De Franse Turkije-kenners Nicolas Cheviron en Jean-François Pérouse gaan in Erdogan. Nieuwe vader van Turkije? op zoek naar de moeilijk te achterhalen realiteit van de zeemanszoon die een hoofdrolspeler op het wereldtoneel werd. De auteurs, die al bijna twintig jaar de opkomst van Erdogan volgen, schreven de eerste grote biografie van de man die, met name sinds de mislukte staatsgreep van juli 2016, door de wereld met argusogen wordt bekeken. Nicolas Cheviron, journalist, woont sinds 2000 in Turkije en volgt voor diverse Franse en niet-Franse media de Turkse actualiteit. Jean-François Pérouse, geograaf, is vanaf 1999 werkzaam in Turkije, de laatste jaren als directeur van het al bijna een eeuw in Istanbul gevestigde Institut Français des Études Anatoliennes. 'Een magistrale biografie.' France Arménie 'In tegenstelling tot eerdere boeken over Erdogan, in Turkije gepubliceerd, heeft deze biografie de verdienste heel nauwgezet te zijn; de feiten worden gescheiden van de vele mythes die de persoonlijkheid van de leider omringen.' Le Monde
Opkomst van een Anatolische straatvechter tot machtigste man in Turkije
Je kan er niet omheen, Erdogan is voor de 21ste eeuw wat Kemal Ataturk was voor de 20ste eeuw. Hij loodst Turkije door grote (politieke) veranderingen en heeft Turkije in de afgelopen decennia ten goede of ten kwade getransformeerd.
Turkije is een land vol dynamische tegenstrijdigheden. Aan de ene kant is het een Westers land, met een voet in Europa, lid van de NAVO en was het in de running om lid van de EU te worden. Aan de andere kant zien we nu dat Turkije zich meer en meer afkeert van het Westen doordat Erdogan steeds meer vanuit de conservatieve islam zijn wereldbeeld laat gelden. Hij zoekt toenadering tot Rusland en Chine, en heeft inmiddels het leger, justitie en media aan zich onderworpen.
Dit boek beschrijft de opkomst van Erdogan. Het schept een beeld van Erdogan als ultieme politieke vechter, zonder scrupules en vol ambitie en wraakzucht. Als conservatieve moslim. Het toont de successen en de obstakels aan die hij heeft weten te overwinnen. Uit het boek blijkt dat Erdogan nooit het einddoel uit het oog heeft verloren; als het leger in 1997 ingrijpt en hem als burgemeester van Istanbul in de gevangenis gooit, besluit hij in de gevangenis zich als gematigd politicus voor te doen, om zo de macht te verkrijgen. Als hij later geconfronteerd wordt met tegenslagen en aantijgingen van corruptie, slaat hij keihard terug. Om president te worden, schroomt hij niet om de media onder zijn controle te plaatsen om zijn einddoel te bereiken.
Het grootste obstakel voor elke politieke islam is altijd het leger geweest; in het verleden is vier keer ingegrepen als de militairen de scheiding tussen religie en staat in het geding zagen komen. Hij is erin geslaagd het leger, altijd het grootste obstakel geweest voor de politieke islam, de hoeder van het erfgoed van Kemal Ataturk en de scheiding tussen religie en staat. In het verleden greep het leger meerdere keren in. Als enige is Erdogan in staat geweest de ban te breken, hij heeft als eerste de macht van het leger weten te breken.
De wijze waarop dit is gebeurd (de Ergenekon affaire) wordt echter summier behandeld, ondanks het feit dat dit toch een cruciaal breekpunt is geweest. Voor dit punt had het leger nog in kunnen grijpen, daarna was het te laat, wat de mislukte staatsgreep in 2016 heeft laten zien. Hieraan had meer aandacht kunnen worden besteed.
Ook wordt mijns inziens niet helemaal duidelijk wat voor de gewone Turk nu de aantrekkingskracht van Erdogan is. Is het zijn retoriek, zijn demagogische kunsten? Is het zijn liberale economische opvattingen, die voor een onkenbare opleving van de economie heeft gezorgd? Of is het zijn gedweep met de Ottomaanse erfenis, de Turkse versie van Trump's “make America great again”?
Ondanks dat is dit boek er uitstekend in geslaagd om de opkomst van Erdogan in de bredere Turkse context te plaatsen, waarbij ook een buitenstaander zich een goed beeld kan vormen. Hiermee onderscheidt dit boek zich van de andere biografieën, die wellicht een minder neutraal beeld zullen geven. Het stelt ook de Westerse lezer in staat om de kracht van de retoriek van Erdogan te begrijpen.
Het feit dat het referendum van 2017 mist, kan de auteurs natuurlijk niet worden aangerekend. Maar dit boek geeft goed aan wat de opmaat hiernaar is geweest en hoe het past in de grenzeloze ambitie van Erdogan, die het geschopt heeft van Anatolische straatvechter tot machtigste man in Turkije. Het fungeert dus prima als een prelude voor de gebeurtenissen die nog gaan komen. Want een ding blijft duidelijk: Erdogan is voorlopig nog niet uitgeregeerd en de grote vraag is, wat voor Turkije zal Erdogan na zijn regeerperiode achterlaten? Treedt hij terug in 2023, als zijn ambtstermijn als president erop zit of wordt hij een president voor het leven, als de ultieme 21ste eeuwse dictator? Na het lezen van dit boek is in ieder geval duidelijk dat alles mogelijk is.
Zeer interessante biografie van Erdogan. Het boek heeft mijn kijk op de "nieuwe vader van Turkije" doen veranderen. Wel rijzen na het lezen van dit boek nieuwe vragen bij mij op. Is Erdogan nou een oerconservatief / aanhanger van de politieke islam, of gebruikt hij deze ideologieën slechts om zijn macht te vergroten? Duidelijk is in ieder geval dat hij zijn kansen bij alle bevolkingsgroepen optimaal heeft benut. Erdogan zet daarnaast altijd door, waar anderen al lang zouden hebben opgegeven. Ben benieuwd wat RTE in de toekomst nog zal brengen.
Dit is een vrij goede biografie van Erdogan. Vanaf zijn jonge jaren wordt hij gevolgd tot 2014 met een naschrift volgend op de staatsgreep van 2016. We zien een toonbeeld van een islam asceet opklimmen van vertegenwoordiger van het kleine volk en bewoners van zijn geboortestreek opklimmen door het steeds verder uitbreiden van zijn netwerk en machtsbalans en het daarbij gaandeweg zich positioneren als de liberale held die opkomt voor vrij ondernemerschap. De basis in bij de moslimbroeders bezorgt hem zijn eerste kiessuccessen. Als burgemeester van Istanbul wordt hij gevangengezet vanwege islamisme. Daarna gaat hij pragmatisch te werk en ruimt laag voor laag alle weerstand in eigen partij en in de staatsinrichting uit de weg. Turkije heeft nu een president met een Militaire inlichtingendienst die volledig buiten de wet staat en een rechterlijke en politionele macht die volledig ondergeschikt is aan de alleenheerser. Hij heerst na de staatsgreep van 2016 als een despoot. Hij ziet zichzelf als een door God uitverkoren leider van een Turkije met Ottomaanse uitstraling. Dit is een gedurfd werk voor twee Fransen die in Turkije wonen. Wat verbaast is het gemak waarmee zowel Europa als de VS in het begin van zijn opkomst, zijn neiging om als een kalief te regeren over een islamitisch Turkije niet hebben zien aankomen terwijl alle signalen in die richting wezen. De vlotheid in de beschrijving had iets beter gekund maar dit is zeker een lezenswaardig werk. Je hoeft geen helderziende te zijn om een nog verder afglijden naar extreem despotisme en misschien zelfs totalitarisme in de toekomst te verwachten.
Mijn beeld van Erdogan was nogal, eh, negatief: Ik zag een onbetrouwbare opportunistische populistische politicus, een showman bovendien. Zijn belangrijkste doel: onder de schijn van progressief te zijn de Turkse maatschappij weer islamitisch maken. Maar klopte dat wel? En waarom wilde hij dat dan? Een goede reden om eens een boek over hem te lezen.
TURKIJE
De moderne Turkse staat begint bij Mustafa Kemal Atatürk. Hij was een militair, de eerste president en grondlegger van het moderne Turkije. Daar heb je direct twee ingrediënten die van invloed zijn op de Turkse samenleving: de politiek en het leger en de vermenging daarvan (denk aan militaire staatsgrepen en junta’s).
Atatürk stond een seculiere industriële natie voor. Toch is Turkije cultureel gezien sterk gebed in het Midden Oosten en 90% van de bevolking hangt de islamitische godsdienst aan. Dit zijn twee andere ingrediënten die invloed hebben op de Turkse samenleving (denk aan de politieke islam en de Islamitische Broederschap).
Daarnaast kent Turkije veel diversiteit in etnisch, religieus en linguïstisch opzicht. Die elementen zijn, elk in een andere mate, een onderdeel van de individuele identiteit van veel Turken. Die identiteit wordt vanuit een sterke traditie met veel trots gedragen. Al deze elementen laten zich ook ‘politiek mobiliseren’ (denk aan de Koerden).
Dan is er nog het belang van de familiebanden. Familie is in Turkije belangrijker dan in het westen. Er wordt van je verwacht dat je bij je (maatschappelijk) handelen rekening houdt met de belangen van de eigen familie. Elkaar voordeeltjes gunnen is daarbij een normaal aspect in de omgang, maar als dat gedrag op hoog niveau plaats vindt en van grote omvang of waarde is, zijn er altijd wel tegenstanders die dit als corruptie aankaarten.
Zie hier de vele aspecten in de cultuur van Turkije. Al die aspecten beïnvloeden elkaar en zijn ook nog eens overgoten met saus van eergevoel. Zo vormt zich een stelsel van complexe randvoorwaarden waarbinnen een Turks politicus moet functioneren.
RECEP TAYYIP ERDOGAN
RTE komt uit een wat beter gesitueerd conservatief religieus middenstandsmilieu van Istanbul. Hij heeft geen hoge opleidingen. Hij zou Hafiz worden, voordrager van de Koran, maar haalde een heel ander diploma aan een bescheiden handelsschool. Hij profileert zich daarom makkelijk en graag als man uit het volk, terwijl hij tegelijkertijd de waarde van zijn diploma probeert aan te dikken. Hij is al jong zakelijk én politiek actief en, niet vanzelfsprekend maar uiteindelijk, succesvol. RTE is een begaafd demagoog en talentvol organisator. Hij moet zijn successen echter wel bevechten en wordt door zijn grote inzet, via het burgemeesterschap van Istanbul (1994), uiteindelijk de president van Turkije.
Hij zorgde voor een onmiskenbare verbetering in het materiele bestaan van de meerderheid van de Turken: meer inkomen, betere publieke diensten, betere infrastructuur. RTE is ook de man die eind heeft gemaakt aan de prominente rol van het leger in de politiek. Dat leger dwong hem in 1997 zijn functie als minister president neer te leggen, veroordeelde hem tot 4 maanden cel en een levenslang verbod om politiek actief te zijn. RTE weet deze veroordeling in zijn voordeel om te zetten door zich te profileren als democraat en vanuit die positie te strijden voor de rechten van de mens. (Maar eigenlijk hangt hij meer religieus conservatieve opvatting aan.) Hij organiseert een massapartij om zich heen: de AKP.
Daarnaast heeft RTE de rol die Turkije internationaal speelt vergroot. Turkije is een ‘regionale grootmacht’. Niet alleen benadert het de buren in het Midden Oosten op een zelfverzekerder en krachtiger wijze dan vroeger, ook presenteert het land zich als kandidaat voor de EU.
Al deze politieke successen hebben sterk bijgedragen aan zijn populariteit bij de Turkse kiezers. En ook al zijn die successen voor een behoorlijk deel ook gebaseerd op slimme propaganda, het resultaat blijft hetzelfde.
Vervolgens gaat RTE over tot het uitschakelen van zijn belangrijkste tegenstander zijn vroegere geestverwant, de prediker Fethullah Gulen. Zijn volgelingen waren in de instituties van de staat geïnfiltreerd en werden nu door RTE met opzienbarende processen uit hun functies ontheven en gevangen gezet.
Het huidige Turkije wordt met harde hand bestuurd door een real-politicus die het leger, de justitie en de media aan zich heeft onderworpen.
Miljoenen Turken herkennen zich in zijn bescheiden afkomst, zijn trots, zijn vroomheid en in zijn woede uitbarstingen. Miljoenen Turken schenken hem keer op keer hun vertrouwen.
CONCLUSIE
Mijn beeld van Erdogan was dus nogal negatief: Ik zag een onbetrouwbare opportunistische populistische politicus, een showman bovendien. Zijn belangrijkste doel: onder de schijn van progressief te zijn de Turkse maatschappij weer islamitisch maken.
Eigenlijk bevestigen de auteurs dat oordeel.
BOEK
Het boek leest lastig. De vele verwijzingen naar diverse Turkse regio’s, en wijken in Istanbul, vraagt om kaartjes die helaas niet in het boek staan. Ook een verklaring van de vele afkoringen van alle politieke partijen (en de organisaties die dáár dan weer achter zitten) waren niet overbodig geweest evenals een lijst van veel voorkomende Turkse woorden.
Er staat wel een zinvolle ‘chronologie’ achterin het boek. De indeling van het boek is helder en de hoofdstukken hebben begrijpelijke titels die iets zeggen over het onderwerp dat besproken wordt en ook de voetnoten waren wel informatief.
Per saldo toch geen aanrader. Ik wilde meer begrijpen van de maatschappelijke en politieke situatie in Turkije, en daarmee van het succes van Erdogan. Die situatie is te complex om op krantenlezersniveau te doorgronden. Maar de auteurs geven in hun verhaal zoveel details dat er geen helderheid geschapen wordt.
Feitelijk is het lezen van de inleiding, het naschrift (en de chronologie) voldoende. Daar vind nog enige duiding plaats.
De schrijver legt goed uit hoe Erdogan zijn jeugd eruit zag, hoe hij opkwam in de politiek en hoe hij Turkije vormde naar het huidige beleid.
Toch was de schijfstijl niet top en dwaalde ik vaak af. Ook vermoed ik dat dit wel een hele brede biografie is en dat de wat kleinere, interessante details buiten zijn gehouden. Hierdoor miste ik toch wat meer diepgang.
A biography on RT Erdogan bringing a nice balance between criticism and achievements, giving also some insights on the recent history of modern Turkey and its place in the international political scène.