Προσωπικές σημειώσεις

by Angelos Terzakis, Άγγελος Τερζάκης

Ο άνθρωπος και έρχεται, και φεύγει από τον κόσμο αυτό χωρίς αποσκευές. Τα κτερίσματα που απέθεταν οι πρόγονοί μας πλάι στα νεκρό σώμα, απέμεναν έξω πάντοτε από τον αναπαυμένο άνθρωπο.

Κι όμως· τα κείμενα που αφήνει πίσω του ο συγγραφέας φεύγοντας, μιλούν για πράγματα που εξακολουθούν να βρίσκονται μέσα στον άνθρωπο που τα έγραψε. Ιδίως, όταν τα κείμενα αυτά έχουν εξομολογητικό χαραχτήρα.

'Όταν ο Άγγελος Τερζάκης σφάλισε τα ρεμβαστικά, σοβαρά εκείνα μάτια του και με σταυρωμένα τ' αρχοντικά του χέρια πήρε τον δρόμο της ανόδου στα επουράνια, άφησε σ' ένα φάκελο μια δέσμη φύλλα χαρτί με στοχασμούς του προσωπικούς, εξομολογήσεις, κάποιες ιδέες για βιβλία ή και συντομότερα κείμενα, που άλλες απόμειναν άγονες κι άλλες τον έφεραν σ' ευτυχισμένη ολοκλήρωση κειμένων που περήφανα κληρονομήσαμε οι Νεοέλληνες (Παράδειγμα: "Του γερακιού το μάτι").

( από τον πρόλογος του Κ. Ε. Τσιρόπουλου )

Μερικές από τις "Προσωπικές σημειώσεις" του Άγγελου Τερζάκη:
16. Η Αλήθεια, από την ίδια της τη φύση είναι φτιαγμένη για πολύ λίγους. Και ούτε αυτοί άλλωστε μπορούν ν' αντισταθούν στο διαλυτικό της αγκάλιασμα, στη θανατηφόρα εξομολόγησή της.
23. Υπεροψία θα πει να μην μπορείς να διαβάζεις τα διδάγματα της ζωής.
27. Μας αναστατώνει το γεγονός του θανάτου, όμως λησμονούμε ότι είναι τόσο φυσιολογικό όσο μια γέννηση, και πάντως πολύ πιο αναγκαίο...
44. Είναι αξιοσημείωτο ότι η Φύση έχει γεννήσει τον πολέμιό της (τον άνθρωπο). Μεγαλοψυχία; Λάθος; Τύχη τυφλή;
45. Το κακό είναι σύμφωνο με τη φυσική τάξη του κόσμου. Το καλό είναι που αποτελεί εισβολή αδόκητη μέσα της.
54. Χμ! αυτοί οι "καλοί άνθρωποι" που είναι πρόθυμοι όλα να τα παινέψουν, όλα να τα συχωρέσουν, όλα να τ' ανεχθούν. Κάνουν τη ζωή επίπεδη, χωρίς αξιολογικές διακυμάνσεις. Αν ίσχυε η "καλοσύνη" τους, θα επιτρέπονταν όλα - με ποιο αποτέλεσμα; Να επωφεληθούν φυσικά, οι πονηροί. Να επιβραβευθούν οι φαύλοι.
64. Δεν πιστεύω στην καθαρότητα πράξεων που γίνονται από όχι καθαρούς ανθρώπους.
72. Η ελευθερία προϋποθέτει τη σκληρότητα. Δεν μπορώ να είμαι ελεύθερος όταν ενδίδω.
74. Μήπως θα 'πρεπε να αναθεωρηθεί η ηθική; Όπως είναι, πλάθει υποκριτές και θύματα. Υποκριτές εκείνους που δεν την πιστεύουν αλλά αναγνωρίζουν τη χρησιμότητά της, θύματα εκείνους που την πιστεύουν.
89. Οι τρεις βασικοί νόμοι της ζωής είναι: το άνισο, το άδικο, το ανήθικο.
126. Έχω αμαρτήσει κι εγώ γιατί πρόσφερα την ελπίδα.
191. Όλων μας το κορμί είναι φτιαγμένο από λάσπη, μερικών όμως είναι και η ψυχή.
194. Το δράμα είναι πως ο Θεός είναι σύλληψη υποκειμενική. Η εποχή μας ζητάει αντικειμενικές αλήθειες.
200. Το αληθινό δράμα στην περίπτωση του Σάντσου και του Δον Κιχώτη είναι ότι ο Σάντσος μπορεί να φανερώνει στο Δον Κιχώτη την πλάνη του, ο Δον Κιχώτης όμως δε γίνεται ποτέ ν' αποδείξει στο Σάντσο το μεγαλείο της πλάνης.

123 pages, Paperback

First published January 1, 1986

About the author

Greek writer of the "Generation of the '30s". He wrote short stories, novels and plays.

He was born in Nafplion in 1907 and lived there until 1915, when he moved to Athens, where he finished school and studied law at the University of Athens. He made his first appearance in Greek literature in 1925 with the short story collection The Forgotten. He took part in the war of 1940 and documented this experience in some of his short stories and especially in his book April. In 1969 he was awarded the prize of Literary Excellence (Αριστείο Γραμμάτων) of the Athens Academy.

He died on 3 August 1979 in Athens.

His son, Dimitri Terzakis, is a noted composer.

Novels
Prisoners (Δεσμώτες, 1932)
The Decay of the Tough Ones (Η παρακμή των Σκληρών, 1933)
The Purple City (Η Μενεξεδένια Πολιτεία, 1937)
Princess Isambo (Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ, 1945)
Journey with Esperus (Ταξίδι με τον Έσπερο, 1946)
The Twilight of Men (Το λυκόφως των ανθρώπων, 1947)
Without God (Δίχως Θεό, 1951)
The Secret Life (Η μυστική ζωή, 1957)
The Novel of the Four (Το Μυθιστόρημα των Τεσσάρων, 1958) (written together with Karagatsis, Myrivilis and Venezis)

Short story collections
The Forgotten (Ο ξεχασμένος, 1925)
Automn SYmphony (Φθινοπωρινή συμφωνία, 1929)
Of Love and of Death (Του έρωτα και του θανάτου, 1943)
April (Απρίλης, 1946)
Affection (Η στοργή, 1944)

Plays
Emperor Michael (Αυτοκράτωρ Μιχαήλ, 1936)
Wedding March (Γαμήλιο Εμβατήριο, 1937)
The Cross and the Sword (Ο σταυρός και το σπαθί, 1939)
Helots (Είλωτες, 1939)
The Master (Ο εξουσιαστής, 1942)
The Great Game (Το μεγάλο παιχνίδι, 1944)
Pure (Αγνή, 1949)
Theofano (Θεοφανώ, 1956)
Night in the Mediterranean (Νύχτα στη Μεσόγειο, 1957)
The Happiness Ransom (Τα λύτρα της ευτυχίας, 1959)
Thomas the Two-Souled One (Θωμάς ο δίψυχος, 1962)
The Ancestor (Ο πρόγονος, 1970)

Reviews

[Paradoxe · Rating 5 out of 5]

<< Όταν βλέπω κάτι ηλίθιους – και χειρότερα ακόμα: φτηνούς, φαύλους – να περιφέρονται στη ζωή, αναλογίζομαι την ερωτική πράξη που τους έγινε αφετηρία, σύλληψη κι αναρωτιέμαι: που είναι το μυστήριο της ερωτικής εκείνης στιγμής; Σ’ αυτόν – εδώ κατέτεινε; Είναι ποτέ δυνατόν το κρέας τούτο να ήταν ο στόχος, ο αποχρών λόγος εκείνου; Ή μήπως έγινε μια λαθροχειρία σκοτεινή, σατανική, κάτι ανόσιο, που υποκαθιστά σε κάθε κρίσιμη στιγμή, στο μυστήριο της νύχτας, την ευτέλεια του όντος >>;

<< Η ελευθερία προϋποθέτει τη σκληρότητα. Δεν μπορώ να είμαι ελεύθερος όταν ενδίδω. Η ελευθερία μου –στην ατομική σφαίρα – υπάρχει εις βάρος κάποιου άλλου. Ο άλλος την επιβουλεύεται. Άρα ελευθερία σημαίνει σύγκρουση ατομικών θελήσεων για ελευθερία. Από την άλλη μεριά, γενική ελευθερία σημαίνει γενική σκλαβιά. Για να υπάρχει ελευθερία χρειάζονται κάποια περιθώρια, που δημιουργούνται και διασφαλίζονται με αμοιβαίες υποχωρήσεις. Κάθε καθεστώς είναι συμβατικό, σχετικής ελευθερίας. Μια ελευθερία που εξαρτάται από των άλλων την καλή θέληση, άρα ετερόφωτη ελευθερία. Η ελευθερία – συμπέρασμα – είναι πλάνη. Είναι τάση, έφεση, όχι καθεστώς. Ο άνθρωπος έχει γεννηθεί για να ποθεί την ελευθερία μέσα σ’ ένα κόσμο που δεν την ανέχεται γιατί δεν την επιδέχεται >>.

<< Ο έρωτας είναι μια εμπειρία ( ή ερωτική έκσταση ). Εμπειρία σαν κατάσταση οριακή. Σε φέρνει σ’ επαφή με κάτι ‘’πέραν’’; Σε ξεγελάει με την εντύπωση τούτη; Ίσως να μπορούν να νοηθούν κι άλλες τέτοιες οριακές καταστάσεις, αν και δεν είμαι βέβαιος. Η εμπνοή, να πούμε. Η ερωτική έκσταση, έτσι κι αλλιώς, είναι αδιατύπωτη σε γλώσσα. Δεν αιχμαλωτίζεται σε ρητά νοήματα ή συναισθήματα. Ανεπίδεκτη καταγραφής. Είναι κάτι ‘’άλλο’’ ( σχεδόν ‘’αλλότριο’’ ). Σαν τέτοια εμπειρία μ’ ενδιαφέρει. Πλάϊ στην απόλαυση προσφέρει και μιαν εμπειρία. Όταν κοιτάς και σε κοιτάζουν βαθιά στα μάτια, τη στιγμή εκείνη νιώθεις πως κάτι διαρρέει, κάτι δε συλλαμβάνεται. Το ανεπίτευκτο είναι η τελική αίσθηση του έρωτα. Μόνον όταν το συνειδητοποιήσεις αυτό ξεπερνάς τη μηχανική λειτουργία >>.

Πρώτες τυχαίες, ανάκατες αναγνώσεις. Πώς να το κρίνεις αυτό; Πώς να το κρίνεις που διασχίζει πόλεμο και φύση ανθρώπου; Πόσες στιγμές χρειάζεται να μείνεις πάνω απ’ αυτό:

<< Κακό είναι ό,τι με βλάφτει; Άρα δεν υπάρχει ‘’κακό’’… Ναι αλλά, τότε γι’ αυτό και μόνον υπάρχει. Δε λέγεται πια ‘’κακό’’ – όμως υπάρχει. Δεν κατακρίνεται, αλλά υπάρχει. Υπάρχει ακατάκριτο, ανεξέλεγκτο… >>

Κοιτάς σαν ηλίθιος μη μπορώντας να καταλάβεις. Ώσπου κάνεις κάτι άλλο: το απαγγέλεις στον εαυτό σου. Και κατανοείς κάτι. Κάτι που διαφεύγει η ουσία του σαν διαβάζεις χάρτινες λέξεις στο φύλλο: Είναι οι σκέψεις του, αυτές που τον βασάνισαν μέρες, ή νύχτες, μέσα σε ύστατες κι απόβραδες στιγμές, σε όλη τη ζωή του. Ειπώθηκαν στο νου, ειπώθηκαν ένα απόγευμα σε κάποιο παγκάκι κοιτώντας ανοιχτό ορίζοντα, σκάφτηκαν σ’ ένα λαγούμι που φοβόταν τον εχθρό, καταπατήθηκαν σε ένα τουφέκι που σηκώθηκε για προστασία.

<< Ο άνθρωπος λιμοκτονεί για διάρκεια και του δίνουν αντί γι’ αυτό φυγή, ροή, φυγή >>

<< 7/1/41
Προχτές το πρωί, 2 του μηνός, ανέβηκα δεύτερη φορά, μόνος μου τώρα, ( την πρώτη φορά είχα πάει με τον Κλάδη ) στα πεδία της μάχης της Κακαβιάς. Είδα τον πρώτο νεκρό του πολέμου. Χάμω είχε πέσει το κράνος του κι αυτός ήτανε κάμποσο παραπέρα, πεσμένος κατακέφαλα σε μια ρεματιά μικρή…
Δεν έμοιαζε με τίποτε το ανθρώπινο αυτό το πράγμα. Σαν ανδρείκελο κακοφτιαγμένο, στρεβλό. Του είχανε πάρει τα παπούτσια. Το πρόσωπο ήταν ασπροκίτρινο, νεκρό, σα σμάλτο. Ψιλόβρεχε. Κάποιοι θα τον κλαίνε κι αυτόν, ή θα τον κλάψουν.

Ποιος θα μου δώσει ποτέ πίσω τους μήνες αυτούς, τους μοναδικούς, που το παιδάκι μου μεγαλώνει, που κάθε μέρα του, κάθε στιγμή του είναι και μια καινούργια λέξη, μια καινούργια νόηση, μια καινούργια χαρά, και που εγώ δεν θα την ξαναβρώ ποτέ, δεν θα τις χαρώ ποτέ μου >>;

Πώς να μην εκτιμήσεις και αναδρομικά τον άθλο της αλληγορίας της Ιζαμπώ; Πρέπει να είσαι εντελώς μα εντελώς ηλίθιος!

<< 3./2/41,
Χτες τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Μόλις απόφαγα το μεσημέρι βγαίνοντας από το σπίτι, άπλυτα – δυο παιδάκια, ένα αγοράκι κι ένα κοριτσάκι που πήγαιναν τραγουδώντας φορώντας πρόχειρες μάσκες από άσπρο πανί. Μου δώσανε τα χεράκια τους. Κι έτσι έκανα Αποκριά >>

Πώς γράφει; Τι γράφει; Γιατί γράφει; Όλα ανάκατα. Σκέψεις, ιδέες, συναισθήματα, παρατηρήσεις. Οτιδήποτε μπορεί να κινηθεί, ενεργοποιεί το φωτοκύτταρο. Μια απλή μοντέρνα έκφραση εδώ, αν θες. Είμαστε στα 1967:

<< Το πρωί στο τηλέφωνο της διπλανής καμπίνας, μια γυναικεία επιτηδευμένη και φτηνή φωνή: ‘’… Άκουσα το καμπανάκι να κοπανάει για το φαγητό’’ ( το πρόγευμα ). Η υπεραξιοπρέπεια των επιβατών της α’. Θάλασσα λάδι, ομοιόμορφη, δίχως παιχνίδι. Μόνο στην άσκηση της διασώσεως ζεσταίνεται κάπως η ατμόσφαιρα. Εβραίοι με τη φωνακλάδικη εκφορά του λόγου, Ιταλοί από τη Νάπολη ( Relax κι αυτοί ). Ο γερό – Εβραίος που κάνει αστεία στον Ιταλό: ‘’Αν θέλεις να πέσεις στη θάλασσα, που δεν αγαπάει η γυναίκα σου… >>

Δε θα σου δώσω άλλα αποστάγματα της σκέψης του. Να το διαβάσεις

<<23/Α’/1966,
Το παρόν μοιάζει ν’ αποτελείται από δευτερόλεπτα, μόρια, στιγμές που φεύγουν. Αυτή είναι η σταθερή τους ιδιότητα. Οι άλλες τους ιδιότητες, το να περιέχουν βιώματα, είναι κυμαινόμενες. Στιγμές αδειανές, ή γεμάτες, χαρούμενες ή λυπημένες, πλούσιες ή φτωχές, σε κάθε περίπτωση φεύγουν. Όποτε το παρόν είναι κατά βάση φυγή, πρώτα και κύρια φυγή.
Μόνον όταν έχει περιεχόμενο τον πόνο μοιάζει να μακραίνει, να τεντώνεται, να αποκτά μια χαιρέκακη ελαστικότητα. Όπως το λέει ο Wilde: ‘’Ο πόνος είναι μια πολύ μακριά στιγμή’’.
Να γιατί, όταν εμβαθύνεις στα πράγματα, γίνεσαι απαισιόδοξος. Να κρεμαστείς από τη στιγμή; - δηλαδή από κάτι που ως κύρια ιδιότητα του έχει το να φεύγει; Ν’ αποβλέψεις στο μέλλον; Μόνο παρελθόν και μέλλον μοιάζουν συμπαγή, εφοδιασμένα με ολοκληρία, συνοχή. Ο άνθρωπος είναι προβολή ( Pro – jet ): ζει τεντωμένος προς το μέλλον – ένα κάποιο μέλλον – και βουτηγμένος στο παρελθόν. Μερικοί κατορθώνουν να ζουν με τη στιγμή. Είναι οι ευτυχέστεροι. Οι άλλοι χάνουν την αίσθηση του κρεμασμένοι από τις δυο άκρες, παρελθόν και μέλλον >>.

Να τα διαβάσεις όλα. Γιατί δεν αρκεί να λέμε πως η πορεία του ξεκίνησε από έναν Ντοστογιέφσκι, κρυσταλλώθηκε σε ένα Σοπενάουερ και αποκρυσταλλώθηκε σε ένα Νίτσε και ένα Ρεμάρκ. Αυτή η πορεία είναι γραμμένη με κόπο για όλες τις θεωρήσεις κι αναθεωρήσεις της. Σπάρθηκε μέσα στη βία του πολέμου, δέχθηκε τις ριπές όλων των σημαντικών πολέμων. Δεν είναι σοφίες και σοφιστείες. Είναι κουράγιο, είναι ανακούφιση, είναι το ''κάποιος με καταλαβαίνει''. Και πάνω απ' όλα δε γράφτηκαν για να τα δω εγώ, ή εσύ. Είμαστε ευνοημένοι που μπορούμε.