What do you think?
Rate this book


624 pages, Hardcover
First published January 1, 1922
Ο Κύκλος ζωής κάθε πολιτισμού
Στο ερώτημα: πώς γεννιέται ένας πολιτισμός; δεν μπορούμε να δώσουμε απάντηση. Είναι το ίδιο σαν να ρωτάμε: πώς γεννιέται ένας οργανισμός; Όμως από τη στιγμή που θα γεννηθεί, η πορεία του είναι προδιαγεγραμμένη. Κάθε πολιτισμός, όπως κάθε οργανισμός, έχει μια ορισμένη διάρκεια ζωής κατά την οποία περνά από τα στάδια της παιδικής ηλικίας, της ωριμότητας και των γηρατειών. Επομένως όλοι οι πολιτισμοί, ανεξάρτητα από τον τόπο και τον χρόνο εμφάνισής τους, διανύουν «ομόλογα» στάδια. Στην αρχή έχουμε τις «μεγάλες δημιουργίες μιας ονειροπαρμένης ψυχής που αφυπνίζεται» και επιχειρεί να ερμηνεύσει τον κόσμο. Γεννιέται ο μύθος και η θρησκεία. Πρόκειται για μια «διαισθητική της υπαίθρου» καθώς όλοι οι πολιτισμοί γεννιούνται στην ύπαιθρο. Στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό δημιουργείται το δωδεκάθεο, τα ομηρικά έπη, οι μύθοι του Ηρακλή και του Θησέα. Αντίστοιχα στον δυτικό πολιτισμό, ο οποίος γεννιέται 2.000 χρόνια αργότερα, έχουμε τα έπη του Ζήγκφρηντ και της αναζήτησης του Ιερού Δισκοπότηρου. Σ' αυτή την πρώιμη περίοδο ανήκουν επίσης οι Βέδες του Ινδικού πολιτισμού και τα έργα της 4ης Δυναστείας της αρχαίας Αιγύπτου.
Με την πάροδο των αιώνων, ο πολιτισμός εξελίσσεται και κάποια στιγμή φθάνει στο αποκορύφωμά του. Τότε αποκρυσταλλώνεται η μορφολογική του γλώσσα καθώς και τα ιδιαίτερα εκφραστικά χαρακτηριστικά του. Στην τέχνη εμφανίζονται τα έργα με τις μεγαλύτερες ευαισθησίες, τρυφερά και σχεδόν εύθραυστα, όπως η Κνιδία Αφροδίτη στους Έλληνες και η μουσική του Μότσαρτ στη Δύση. Στη φάση αυτή ο πολιτισμός έχει δημιουργήσει μια ολοκληρωμένη αντίληψη για τον κόσμο και δίνει την δική του ερμηνεία περί του κόσμου. Δημιουργεί το δικό του «κοσμοείδωλο».
Αργότερα αρχίζουν να εμφανίζονται συμπτώματα κάμψης. Ο πολιτισμός εισέρχεται σιγά σιγά στην τελευταία φάση του, την ύστερη. Τότε «σβήνει η φωτιά της ψυχής» και αναδύεται η τεχνολογία με τα μεγάλα επιτεύγματά της. Κυριαρχεί δηλαδή ο Τεχνικός Πολιτισμός, ο οποίος αποτελεί «το αδήριτο πεπρωμένο κάθε πνευματικού πολιτισμού». Αυτό το τελευταίο στάδιο του πολιτισμού, ακριβώς όπως το γήρας, χαρακτηρίζεται από συσσωρευμένη σοφία αλλά και από ψυχική κόπωση: «ο νους κυβερνά επειδή η ψυχή έχει παραιτηθεί». Με την κυριαρχία της τεχνικής συνδέεται προπαντός η δημιουργία των πυκνοκατοικημένων μεγαλουπόλεων οι οποίες εξελίσσονται σε τερατώδη μορφώματα. Εμφανίζονται οι κοσμοπόλεις.
Ο νέος τύπος ανθρώπου, ευφυής, άθρησκος, εκλεπτυσμένος, πραγματιστής και χωρίς ρίζες, περιφρονεί τον επαρχιώτη και τις παραδόσεις του. Η οικογένεια δεν θεωρείται πια σαν κάτι αυτονόητο: η πολυτεκνία αντιμετωπίζεται με ειρωνική διάθεση και ο «παραδοσιακός» ρόλος της γυναίκας-μάνας αμφισβητείται. Σε αντίθεση με τον αγρότη, ο κοσμοπολίτης, δεν εκλέγει πλέον την μητέρα των παιδιών του αλλά τη σύντροφο της ζωής του. Κι αυτό είναι ένα σύμπτωμα κοινό σε όλους τους γερασμένους πολιτισμούς: από την βουδιστική Ινδία και τη Βαβυλώνα, μέχρι τη Ρώμη και τις σύγχρονες μεγαλουπόλεις:
«...Το πρωτογενές θηλυκό, η αγρότισσα είναι μητέρα. Αυτή η λέξη περικλείει ολόκληρο τον προορισμό της, που τον λαχταράει από τα παιδικά της χρόνια. Τώρα όμως εμφανίζεται η ιψενική γυναίκα, η συντρόφισσα, η ηρωίδα μιας ολόκληρης κοσμοπολιτικής λογοτεχνίας, από το βορειοευρωπαϊκό δράμα μέχρι το παρισινό μυθιστόρημα. Αντί για παιδιά έχει ψυχικές συγκρούσεις, ο γάμος είναι ένα πρόβλημα καλλιτεχνικής βιοτεχνίας και το ζητούμενο είναι η «αμοιβαία κατανόηση». Είναι εντελώς αδιάφορο αν μια Αμερικανίδα δεν βρίσκει επαρκείς λόγους για τα παιδιά της, επειδή δεν θέλει να χάσει καμιά season [εποχή του έτους], ή μια Παριζιάνα, επειδή φοβάται μήπως την εγκαταλείψει ο εραστής της, ή μια ηρωίδα του Ίψεν, επειδή “ανήκει στον εαυτό της”. Όλες ανήκουν στον εαυτό τους και όλες είναι στείρες».
Διαψεύσεις και Επιβεβαιώσεις
Η Σπενγκλερική ερμηνεία της ιστορίας δεν είναι ασφαλώς μοναδική. Προηγήθηκαν πολλές και ακολούθησαν άλλες, με πιο γνωστή απ’ όλες την μαρξιστική. Το πρόβλημα με τις ιστορικές μεθόδους αυτού του είδους είναι ότι αδυνατούν να ερμηνεύσουν τα πάντα. Περιέχουν αναπόφευκτα αντιφάσεις και ορισμένες φορές αυθαιρετούν εις βάρος της ιστορικής πραγματικότητας. Ο Σπένγκλερ είχε πλήρη συναίσθηση της δυσκολίας του εγχειρήματός του. Το να συμπιέσεις όλους τους ανθρώπινους πολιτισμούς σε ένα βιβλίο είναι στην ουσία αδύνατο ακόμη και αν είσαι ο Σπένγκλερ. Δεν ήταν φυσικά αυτή η πρόθεσή του. Δεν έγραψε μια Ιστορία των Πολιτισμών, αλλά προσέφερε μια νέα ματιά στην ανάγνωσή της· δεν δίστασε μάλιστα να το παραδεχτεί από την αρχή. Δήλωσε χαρακτηριστικά ότι: «πρόκειται για μια πρώτη απόπειρα, με όλα τα λάθη που μπορεί να συνεπάγεται, για μια ημιτελή προσπάθεια που ασφαλώς δεν είναι απαλλαγμένη από εσωτερικές αντιφάσεις», καθώς «…δεν έχουμε περιθώρια να φωτίσουμε χωρίς αντιφάσεις τα βαθύτερα θεμέλια της ύπαρξης».
Ο Σπένγκλερ δεν ήταν ιστορικός. Και αυτό δεν του το συχώρησαν οι επαγγελματίες ιστορικοί οι οποίοι επιδόθηκαν με σχολαστικότητα στην επισήμανση όλων των σφαλμάτων και των αντιφάσεων της θεωρίας του. Μπορούμε όμως να τον απορρίψουμε εξ ολοκλήρου ελαφρά τη καρδία; Μπορούμε να αγνοήσουμε τα συμπεράσματά του; Δύσκολο να απαντήσει κανείς. Ο Σπένγκλερ βέβαια δεν θα επιχειρούσε να μας πείσει με επιχειρήματα: «Κοιτάξτε γύρω σας», θα έλεγε, «βλέπετε λοιπόν πόσο δίκιο έχω;». Και θα προσέθετε πικρόχολα πως δεν έχει πλέον καμιά σημασία το τι πιστεύουμε. Επειδή «Η μοίρα οδηγεί αυτόν που την αποδέχεται και σέρνει αυτόν που αρνείται να την αποδεχτεί!»