What do you think?
Rate this book
کوٹھے کھڑک سنگھ / Kothey Kharak Singh
,کوٹھے کھڑک سنگھ " میں پنجاب کے گزشتہ پچاس برس کے معاشرتی"
معاشی اور سیاسی بحران کی عکاسی کی گئی ہے . یہ ناول تین نسلوں کی کہانی لیے ہوۓ ہے . ناول کا مرکزی خیال پنجاب کے عوام کی نصف صدی کی دیہی زندگی ہے . اس ناول میں بے زمین لوگوں کی معاشی پسماندگی کو تاریخی پس منظر میں پیش کیا گیا ہے
معاشی اور سیاسی بحران کی عکاسی کی گئی ہے . یہ ناول تین نسلوں کی کہانی لیے ہوۓ ہے . ناول کا مرکزی خیال پنجاب کے عوام کی نصف صدی کی دیہی زندگی ہے . اس ناول میں بے زمین لوگوں کی معاشی پسماندگی کو تاریخی پس منظر میں پیش کیا گیا ہے
521 pages, Paperback
First published January 1, 1985
89 people are currently reading
996 people want to read
About the author
Ram Sarup Ankhi
22 books55 followersRam Sarup Ankhi (Punjabi: ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ) was a Sahitya Akademi Award winning[1] Punjabi writer,[2] novelist and poet of Punjab. He started as a poet but ended up as a fiction writer. He received Sarb Shresht Sahitkaar award in 2009
Ratings & Reviews
Friends & Following
Create a free account to discover what your friends think of this book!
Community Reviews
Displaying 1 - 23 of 23 reviews
February 3, 2020
Glad i read this great epic Punjabi literature.
December 26, 2018
One of the best novel of Panjabi literature .
March 22, 2024
"ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ", ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅੰਖੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਨਾਵਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜ ਦਿਨ ਲੱਗੇ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਤਿੰਨ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 2000 ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਰੀਬ 50 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਅਵਧੀ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਿਰਦਾਰ ਹਨ, ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅਨੋਖਾ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਅਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਖੁਦ ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਾਸੀ ਹੋਵੋ। ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਇਹ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਭੇਦਭਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਹਰਨਾਮੀ, ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਸ਼ਾਮੋ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ, ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਲੁਕਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁੱਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਤੋ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਅਰਜੁਨ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦੁੱਲ੍ਹਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੁੱਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਅਰਜੁਨ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦੁੱਲ੍ਹਾ ਕਦੇ ਮੁੜ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।
ਸ਼ਾਮੋ ਹਰਨਾਮੀ ਦੇ ਪਤੀ ਗਿੰਦਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅਤੇ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹਰਨਾਮੀ ਇਕ ਪੁਜਾਰੀ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਗਿੰਦਰ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਦਿੰਦੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਪਾਗਲਾ ਵਾਲਾ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਨਾਜ਼ਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਹਰਨਾਮੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਾਜ਼ਰ ਅਤੇ ਹਰਨਾਮੀ ਜੇਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਮੱਲਨ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਖਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਹੋਰ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਦੇਣੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੁਕੰਦੀ ਅਤੇ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਹੋਰ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਪਾਰਿਵਾਰਿਕ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਗਿਰਵੀ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੱਲਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਉਧਾਰ ਲਏ ਪੈਸੇ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਹੋਰ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ!
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਜ਼ਮੀਨਾ ਦੀ ਮਰਬੇਬੰਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸੜਕਾ ਬਣਦਿਆ ਹਨ ਤੇ ਬੱਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਫੇਦੇ ਦੇ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦੀ ਵੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਝੰਡਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਟਰੈਕਟਰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ।
ਨਾਜ਼ਰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਠੇਕੇਦਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਿੰਦਰ ਪੁਜਾਰੀ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੱਲਨ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ 30,000 ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੱਲਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਬਲਕਾਰ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਗੋਦੀ ਬਾਹਮਣ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾਨ ਵਜੋਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸਦੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਬਦਰੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤ ਸੀ , ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੀ ਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਪਸ ਜਰੂਰ ਮੰਗਣਗੇ।
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਹਿਕਾਰੀ ਬੈਂਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਬਦਲ ਗਏ। ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ: ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼। ਬਲਕਾਰ 14 ਕਲਾਸਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਕਸਲਾਈਟ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸ਼ੰਗਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਨਾਜਰ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਨਸੀਬ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ, ਜੋ ਇੱਕ ਮਾਨੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੈ, ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਨਸੀਬ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਇਸ ਬਾਧਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ਾਮੋ ਬੁੜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੱਠੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ੳਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ ।ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਆਏ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਨਾਂਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਨਸੀਬ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗੀ। ਨਸੀਬ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਹਾਰਦਿਤ ਨੂੰ ਦੱਸੀ, ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਰਦਿਤ ਨਸੀਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਨਸੀਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਹਰਿੰਦਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ।
"Kothe Kharak Singh," a finely written novel by Ram Sarup Ankhi, took me five days to complete. This novel, spanning three generations, starts from the lives of people before 1947 and continues until 2000, covering 50 years. The novel features various characters, each skillfully portrayed with their unique behaviors and natures. It makes you feel as though you're literally a resident of Kothe Kharak Singh. The novel depicts how people face problems during cultural changes over time and how politics alter the state of the province. On another level, it also shows societal discrimination, including the caste system."
Harnami, influenced by her friend Shamo, starts secretly drinking and hides it from her husband. She was in a relationship with Dulla before her marriage and continues to meet him. Later, she asks Arjun to help her end things with Dulla, which causes trouble and ends her meetings with Dulla.
Shamo tells Harnami's husband, Ginder, about her and Arjun. Harnami uses medicine from a priest to control Ginder, and he starts acting weird. Nazar comes into the story, liking Harnami and wanting to marry her. They plan to get rid of Arjun by having him beaten, but he dies. They pay witnesses to lie about what happened, but instead of blaming Nazar, Harnami and Nazar end up in jail.
Malan spends a lot on his first daughter's wedding and takes a loan. He needs more money for his other daughter's wedding but still owes money from the first loan. He borrows more from Mukandi and Jhanda Singh, even mortgaging his family land. This causes his father, Karam Singh, to become depressed and stop eating, leading to his death. Malan uses the borrowed money for his father’s funeral instead of the wedding. Later, he takes another loan for his daughter's marriage, risking the rest of his land.
big changes happen in the village. The government starts marking land, building roads, and bringing buses. They also introduce Eucalyptus trees and pesticides. Jhanda is the first to get a tractor in the village.
Nazar opens his alcohol shops. Ginder lives with a priest, and Malan's debt grows to 30,000 rupees. Malan’s son, Balkar, is in college and starts reading revolutionary books. There's a story about Godi Bahman who got land as a gift, but someone sues him for it. His son, Badhri, disagrees with his father about the land.
Cooperative banks start in the village, changing how people borrow money. The story also mentions the division of Punjab into three states. Balkar joins a group called Naxalites and kills a man named Shangara Singh. The police investigate his family and later kill Balkar
Naseeb, a barber’s nephew, and Pushpinder, a rich girl from a respected family, fall in love in college. Pushpinder wants to marry Naseeb, but he worries about their different castes. She believes they can make it work with an inter-caste marriage.
Someone sees them together and tells Pushpinder’s mom, who keeps it secret. Later, Pushpinder refuses an arranged marriage, wanting only Naseeb. Naseeb gets a bank job, hoping to impress her family. But when her father, Hardit, finds out, he's angry about her loving someone from a lower caste. Hardit tricks Naseeb into going to a secluded place, where he shoots and kills Naseeb.
After Naseeb's death, Pushpinder keeps her promise to him by finishing her studies and becomes a professor. The story also tells about Harinder and his journey through school, adding more about education and growth in the novel.
ਹਰਨਾਮੀ, ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਸ਼ਾਮੋ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ, ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਲੁਕਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁੱਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਤੋ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਅਰਜੁਨ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦੁੱਲ੍ਹਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੁੱਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਅਰਜੁਨ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦੁੱਲ੍ਹਾ ਕਦੇ ਮੁੜ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।
ਸ਼ਾਮੋ ਹਰਨਾਮੀ ਦੇ ਪਤੀ ਗਿੰਦਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅਤੇ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹਰਨਾਮੀ ਇਕ ਪੁਜਾਰੀ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਗਿੰਦਰ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਦਿੰਦੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਪਾਗਲਾ ਵਾਲਾ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਨਾਜ਼ਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਹਰਨਾਮੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਾਜ਼ਰ ਅਤੇ ਹਰਨਾਮੀ ਜੇਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਮੱਲਨ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਖਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਹੋਰ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਦੇਣੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੁਕੰਦੀ ਅਤੇ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਹੋਰ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਪਾਰਿਵਾਰਿਕ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਗਿਰਵੀ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੱਲਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਉਧਾਰ ਲਏ ਪੈਸੇ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਹੋਰ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ!
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਜ਼ਮੀਨਾ ਦੀ ਮਰਬੇਬੰਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸੜਕਾ ਬਣਦਿਆ ਹਨ ਤੇ ਬੱਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਫੇਦੇ ਦੇ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦੀ ਵੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਝੰਡਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਟਰੈਕਟਰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ।
ਨਾਜ਼ਰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਠੇਕੇਦਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਿੰਦਰ ਪੁਜਾਰੀ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੱਲਨ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ 30,000 ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੱਲਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਬਲਕਾਰ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਗੋਦੀ ਬਾਹਮਣ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾਨ ਵਜੋਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸਦੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਬਦਰੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤ ਸੀ , ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੀ ਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਪਸ ਜਰੂਰ ਮੰਗਣਗੇ।
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਹਿਕਾਰੀ ਬੈਂਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਬਦਲ ਗਏ। ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ: ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼। ਬਲਕਾਰ 14 ਕਲਾਸਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਕਸਲਾਈਟ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸ਼ੰਗਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਨਾਜਰ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਨਸੀਬ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ, ਜੋ ਇੱਕ ਮਾਨੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੈ, ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਨਸੀਬ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਇਸ ਬਾਧਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ਾਮੋ ਬੁੜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੱਠੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ੳਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ ।ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਆਏ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਨਾਂਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਨਸੀਬ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗੀ। ਨਸੀਬ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਹਾਰਦਿਤ ਨੂੰ ਦੱਸੀ, ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਰਦਿਤ ਨਸੀਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਨਸੀਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਹਰਿੰਦਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ।
"Kothe Kharak Singh," a finely written novel by Ram Sarup Ankhi, took me five days to complete. This novel, spanning three generations, starts from the lives of people before 1947 and continues until 2000, covering 50 years. The novel features various characters, each skillfully portrayed with their unique behaviors and natures. It makes you feel as though you're literally a resident of Kothe Kharak Singh. The novel depicts how people face problems during cultural changes over time and how politics alter the state of the province. On another level, it also shows societal discrimination, including the caste system."
Harnami, influenced by her friend Shamo, starts secretly drinking and hides it from her husband. She was in a relationship with Dulla before her marriage and continues to meet him. Later, she asks Arjun to help her end things with Dulla, which causes trouble and ends her meetings with Dulla.
Shamo tells Harnami's husband, Ginder, about her and Arjun. Harnami uses medicine from a priest to control Ginder, and he starts acting weird. Nazar comes into the story, liking Harnami and wanting to marry her. They plan to get rid of Arjun by having him beaten, but he dies. They pay witnesses to lie about what happened, but instead of blaming Nazar, Harnami and Nazar end up in jail.
Malan spends a lot on his first daughter's wedding and takes a loan. He needs more money for his other daughter's wedding but still owes money from the first loan. He borrows more from Mukandi and Jhanda Singh, even mortgaging his family land. This causes his father, Karam Singh, to become depressed and stop eating, leading to his death. Malan uses the borrowed money for his father’s funeral instead of the wedding. Later, he takes another loan for his daughter's marriage, risking the rest of his land.
big changes happen in the village. The government starts marking land, building roads, and bringing buses. They also introduce Eucalyptus trees and pesticides. Jhanda is the first to get a tractor in the village.
Nazar opens his alcohol shops. Ginder lives with a priest, and Malan's debt grows to 30,000 rupees. Malan’s son, Balkar, is in college and starts reading revolutionary books. There's a story about Godi Bahman who got land as a gift, but someone sues him for it. His son, Badhri, disagrees with his father about the land.
Cooperative banks start in the village, changing how people borrow money. The story also mentions the division of Punjab into three states. Balkar joins a group called Naxalites and kills a man named Shangara Singh. The police investigate his family and later kill Balkar
Naseeb, a barber’s nephew, and Pushpinder, a rich girl from a respected family, fall in love in college. Pushpinder wants to marry Naseeb, but he worries about their different castes. She believes they can make it work with an inter-caste marriage.
Someone sees them together and tells Pushpinder’s mom, who keeps it secret. Later, Pushpinder refuses an arranged marriage, wanting only Naseeb. Naseeb gets a bank job, hoping to impress her family. But when her father, Hardit, finds out, he's angry about her loving someone from a lower caste. Hardit tricks Naseeb into going to a secluded place, where he shoots and kills Naseeb.
After Naseeb's death, Pushpinder keeps her promise to him by finishing her studies and becomes a professor. The story also tells about Harinder and his journey through school, adding more about education and growth in the novel.
June 25, 2017
The use of patois of rural Punjab is praiseworthy but story line is not compact.
November 22, 2016
Ram Sarup Ankhi ji.. alwayes original and it seems the story is all abt the people living around you...
December 11, 2020
ਮੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍��ਿਆ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ. ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਨਾਵਲ.
October 1, 2024
ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ
ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦਾ ‘ਵੱਡੇ ਕੈਨਵਸ’ ਦਾ ਨਾਵਲ.
The political storyline covers the struggle for independence, world wars, general elections, emergency, and the pro-capitalist policies of Congress and Akalis. It also touches upon the Naxalite movement of Punjab. It also talks about emerging communist movements in Punjab to their eventual downfall due to not being recognised by larger part of society.
In the agricultural sector, the story talks about the changes in land measurement, the introduction of new seeds, struggles of punjabi farmers to transform barren land into fertile fields, machinery, and the shift from pulses and grains to wheat and rice. It also discusses the introduction of eucalyptus trees in Punjab.
The novel delves into the different living standards and styles of various castes, including brahmins, barbers, and jatts etc. It also explores caste hierarchy and the control of ‘some’ educated dalits over reservation benefits. The story also covers topics such as the debt cycle (due to excessive spending at deaths and marriages) and rampant corruption in government, judiciary, and religious institutions which continues over three generations and is not expected to stop soon.
The novel covers various aspects of human life, from vices to virtues, and talks about the condition of women's lives. The novel depicts a range of human experiences, from intense lust to the willingness to make sacrifices for one's ideology and love.
It has four parts and features characters such as Ginder, Harnami, Arjan, Charandas, Nand Kaur, Meeto, Jeeto, Jhanda, Malhan, Hardit Singh, Mukandi bania, Gondi brahman, Naseeb, Pushpinder, Prof Sajjan Singh etc.
Overall, the novel provides a comprehensive and insightful portrayal of the social, political, and economic changes that occurred in pre-independence Punjab to late seventies. It offers a detailed account of the lives of villagers and their struggles and successes over three generations. The novel first published in 1985. For this novel Ram Sarup Ankhi received Sahitya Akademi award in 1987. The novel has been translated into 10 languages.
A thesis can easily be written on this novel, as it provides a wealth of information and insights.
ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦਾ ‘ਵੱਡੇ ਕੈਨਵਸ’ ਦਾ ਨਾਵਲ.
The political storyline covers the struggle for independence, world wars, general elections, emergency, and the pro-capitalist policies of Congress and Akalis. It also touches upon the Naxalite movement of Punjab. It also talks about emerging communist movements in Punjab to their eventual downfall due to not being recognised by larger part of society.
In the agricultural sector, the story talks about the changes in land measurement, the introduction of new seeds, struggles of punjabi farmers to transform barren land into fertile fields, machinery, and the shift from pulses and grains to wheat and rice. It also discusses the introduction of eucalyptus trees in Punjab.
The novel delves into the different living standards and styles of various castes, including brahmins, barbers, and jatts etc. It also explores caste hierarchy and the control of ‘some’ educated dalits over reservation benefits. The story also covers topics such as the debt cycle (due to excessive spending at deaths and marriages) and rampant corruption in government, judiciary, and religious institutions which continues over three generations and is not expected to stop soon.
The novel covers various aspects of human life, from vices to virtues, and talks about the condition of women's lives. The novel depicts a range of human experiences, from intense lust to the willingness to make sacrifices for one's ideology and love.
It has four parts and features characters such as Ginder, Harnami, Arjan, Charandas, Nand Kaur, Meeto, Jeeto, Jhanda, Malhan, Hardit Singh, Mukandi bania, Gondi brahman, Naseeb, Pushpinder, Prof Sajjan Singh etc.
Overall, the novel provides a comprehensive and insightful portrayal of the social, political, and economic changes that occurred in pre-independence Punjab to late seventies. It offers a detailed account of the lives of villagers and their struggles and successes over three generations. The novel first published in 1985. For this novel Ram Sarup Ankhi received Sahitya Akademi award in 1987. The novel has been translated into 10 languages.
A thesis can easily be written on this novel, as it provides a wealth of information and insights.
October 27, 2025
As a Punjabi, reading Kothe Kharak Singh felt like returning to my own pind (village). Every page carries the fragrance of Punjab’s mitti — its people, traditions, and emotions. The novel beautifully captures the complex layers of village life, where religion, politics, and love are deeply intertwined.
The way Nanak Singh (or the author, if you prefer to mention his name) portrays the religious atmosphere of the village — the faith, the rituals, and sometimes the hypocrisy — feels so real.The political side of the story reflects the social changes and power struggles that shaped Punjab’s identity.This novel is not just a story; it’s an experience. It reminds us of our roots, our values, and the timeless beauty of Punjabi life.
The way Nanak Singh (or the author, if you prefer to mention his name) portrays the religious atmosphere of the village — the faith, the rituals, and sometimes the hypocrisy — feels so real.The political side of the story reflects the social changes and power struggles that shaped Punjab’s identity.This novel is not just a story; it’s an experience. It reminds us of our roots, our values, and the timeless beauty of Punjabi life.
February 16, 2023
It was my first ever Punjabi novel and I can say that I would love to read more content similar to this. The novel adeptly portrays the evolution of culture, mentality, and surroundings across three generations in rural Punjab, leaving a vivid imprint on the reader's imagination. I learned quite a bit about how our people used to live and think.
May 29, 2019
Hgddcjjygvgddr
October 19, 2020
ਬਹੁਤ vadia ਨਾਵਲ ਹੈ.... 👌👌
January 27, 2021
It’s really knowledgeable and interesting book I ever read. I bet You gonna love it and will finish it in one sitting.
Currently reading
October 27, 2022Download hi ni ho rhi g pls
March 31, 2024
Very well written punjabi novel on different aspects of village life in Punjab during 1960s, 70s and 80s.
April 14, 2024
One of my best favorite Punjabi Novel by Ram Sarup Ankhi. I have always been a fan of his story telling .
April 24, 2024
ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਨਾਵਲ
May 1, 2024
A Village
Multiple Characters with their own plots
3 generations
Originality
Real Household problems that runs in a normal village
The best Punjabi Literature book I have ever read. It was so involving that I really dont want to finish it. Still cannot believe that none of the Punjabi director thought of making a movie or a show on it.
Multiple Characters with their own plots
3 generations
Originality
Real Household problems that runs in a normal village
The best Punjabi Literature book I have ever read. It was so involving that I really dont want to finish it. Still cannot believe that none of the Punjabi director thought of making a movie or a show on it.
August 11, 2024
What a wonderful book with a great message. Its a lengthy book and can be slow at times but it's good :)
I'd definitely reccomend it.
I'd definitely reccomend it.
August 10, 2020
This is an epic. The novel showcases three generations in a remote village of Punjab and their intimate story. It’s a story that still resonate with every Punjabi and has brilliantly stood the test of the times and will aways do. It’s high on emotions, class difference, familial bonds and the impact consequences of the choices the characters make. Interwoven beautifully, all the stories bring a brilliance to the fore unlike any other novel I’ve read.
Do check it out.. For such stories are rare to find.
Do check it out.. For such stories are rare to find.
October 13, 2023
History of three generations of families in a particular Punjab villages. It roughly covers period from 1920s to 1980. Narrative is interesting, realistic and covers the life and happenings in the Panjab villages and towns near authors hometown area of Barnala/Sangrur.
Very impressive, enjoyable and highly recommended.
Very impressive, enjoyable and highly recommended.
Currently reading
December 7, 2014Awesome book
Displaying 1 - 23 of 23 reviews