Every year, a large number of people living in our towns and cities – the homeless, suicides, illegal immigrants, junkies, drug ‘mules’, victims of crime and, above all, old people living alone – are found dead. Sometimes, they are not discovered for weeks or months, and it is often hard to ascertain who they are. Their funerals are held without relatives or friends and acquaintances being present; the only people in attendance are the pall-beares, perhaps someone from the Department of Social Services, the cemetery management and the funeral director. In Amsterdam in 2002, the poet and artist F Starik, deeply moved by the desolation of these solitary funerals, initiated ‘The Lonely Funeral’ project and seven years later in Antwerp, the Flemish poet Maarten Inghels set up a project of the same name. The idea of the project was to establish a network of poets who would write a personal poem for the deceased person based on research into their life and read it out at their funeral as an affirmation of their existence. To date, well over 300 ‘lonely funerals’ have been attended by poets in both cities and volumes of prose and poetry about some of these forgotten lives have been published in Amsterdam and Antwerp respectively.
Arc Publications, together with the Viennese publisher Edition Korrespondezen and the editor Stefan Wieczorek, have made a selection of prose and poems about 31 ‘forgotten lives’ from these two anthologies. What is known of, or can be found out about, each individual’s life and manner of death is set out in a moving prose piece which also describes the funeral itself – for the Amsterdam funerals this is written by F. Starik and for the Antwerp funerals by Maarten Inghels – and this is followed by the poem for the deceased, with 20 of the Netherlands’ and Flanders’ leading poets being represented.
This is by turns a moving, shocking and very necessary volume: poets are not social workers but they do have the power to change attitudes to society’s outcasts. These last salutations to people the poet has never known and never will, whose lives at the end were invisible, remind us that we are a community and that we have responsibility for each other, even after death. As F. Starik writes in his preface to the book: “We do not know to whom we say goodbye, so we feel no pain. But everyone – and this is the point – every person deserves respect.”
Maarten Inghels debuteerde in 2008 met ‘Tumult’ in de Sandwich-reeks onder redactie van Gerrit Komrij en ontwikkelde zich sindsdien tot een originele kunstenaar, dichter en schrijver. Met zijn dichtbundel 'Contact' (De Bezige Bij) verbond hij poëzie, beeld en acties die ontstonden tijdens zijn Stadsdichterschap van Antwerpen. Maarten Inghels is een meervoudige winnaar van de Vincent Van Meenenprijs. Zijn roman 'Het mirakel van België' over zijn ervaringen met de grootste meesteroplichter ter wereld verschijnt in november 2021 bij Das Mag.
Bijna zakelijk beschrijft Maarten Inghels veertig eenzame uitvaarten, waar hijzelf en andere Antwerpse dichters telkens een speciaal voor de gelegenheid geschreven gedicht voordroegen. Soms is de auto van de begrafenisfirma te laat, omdat er file is in de stad. Soms gaan de bloemen die Inghels koopt per ongeluk mee de grond in. Soms duikt er toch nog een buur of nicht op, doordat Inghels telkens kort op zoek gaat naar informatie over de overledene. In grote lijnen is elk verhaal hetzelfde. En toch ook weer niet. Maarten Inghels betuigt elk van de overledenen respect, door telkens opnieuw oog te hebben voor de details, ook al lijken de uitvaarten soms wel eens op elkaar. Precies dat respect besmet de lezer, die vervolgens al lezend eer betuigt.
Een boek van een man die ergens inrolt en dan merkt dat er niet mee kan worden opgehouden, zomaar. Een relaas van een dichter die, samen met andere dichters, van de vele "niemanden" iemanden probeert te maken (met dank aan Bernard Dewulf) ook al is dat op het ogenblik van hun begrafenis of uitstrooiing. Iedereen een laatste eer, hoe weinig er ook geweten is. Het boek doet even stilstaan bij al die mensen die alleen zijn, of met niemand nog contact hebben, letterlijk en figuurlijk een stille dood sterven en anders begraven worden, zonder enig ritueel. Een opeenvolging van poëzie, gedichten voor onbekenden, waar je alleen maar voor in bewondering kan staan.
Maarten Inghels beschrijft zijn belevenissen als coördinator van de eenzame uitvaart, waarbij het doel een laatste eerbetoon aan iemand die alleen stierf blijkt. Inghels schrijft voorzichtig en pakkend, maar tegelijk ook vluchtig en snel: je hebt immers maar twaalf minuten. Dat is niet lang. De eenzame uitvaart is een genot om te lezen. Een mooi eerbetoon aan de vergeten dood.
‘We hebben de taal nodig om te proberen dat wat we niet begrijpen, wat onbevattelijk is voor onze geest, toch te formuleren.’
volgens Inghels is poëzie uitermate geschikt voor een uitvaart, en ik ben het wel met hem eens. ik denk aan Eliots sensatie van het uitgestelde begrip. eenzame uitvaarten in combinatie met dat uitgestelde begrip levert dit wonderlijke boek op, De eenzame uitvaart. ontroerend kan ik het niet noemen; iedereen denkt aan de dood, niemand begrijp de dood, iedereen sterft, niemand weet hoe het moet of zal gaan. iedereen sterft alleen, en als er gestorven is, is er niets anders meer. behalve achterblijvers. maar wat als die er niet zijn? eenzaam uit gaan. jezelf confronteren met eenzame gestorvenen, een bloemetje regelen en een dichter, dat is toch wel iets om te bewonderen. maar ontroerend kan ik het nog steeds niet noemen, zo zou het niet genoemd mogen worden, het impliceert dat het normaal is dat mensen worden begraven of uitgestrooid zonder dat iemand er bij stil staat. dat wil zeggen, iemand anders dan het bedrijf dat het bewerkstelligt.
toch is het normaal: vijf jaar, veertig eenzame uitvaarten. zal het dan toch ontroerend moeten noemen.
Mooi. Triest maar troostend. Het concept is iedereen ondertussen wel bekend, denk ik. De voormalige stadsdichter van Antwerpen schrijft gedichten voor eenzame doden, overleden zonder familie of vrienden om zich heen, verlaten door God en klein piereke maar niet door de poëzie. De kracht van woorden: troostend, helend, helpend.
Ik fiets ook vaak over de Sint Bernardsesteenweg richting Schoonselhof, ik ken de bloemenwinkels waar Maarten Inghels heide of chrysant koopt, en ik vrees dat ik ook potentiële klanten ken. De man aan de overkant van de straat, achter zijn groezelige ramen, enkel bezoek van de verpleegkundige die vooraleer ze op de bel drukt al de plastic handschoenen aandoet. De oude dame, met windels om de benen, in haar rolstoel aan de rand van de drukke weg, starend naar het verkeer. De jonge man met zijn hond, in zichzelf mompelend en boos op de hele wereld.
Ik wens hen allemaal een dichter, of nog beter een vriend bij het leven.
Een mooi engagement, met telkens weer fijne gedichten en warme situatieschetsen. Vreemd dat zo'n boek een eenzaam leven pas na de dood een soort duurzame erkenning geeft. Ontzag voor de initiatiefnemers en meedichters.
Citaat : Ik geef toe dat onze gedichten aan het graf, en evengoed het beplanten van de graven, misschien geen verschil maken. Dichters zijn geen sociaal werkers, geen stervensbegeleiders, zorgen niet voor een rimpeling in het leven van de eenzame, maar kunnen er voor zorgen dat de dood niet onopgemerkt blijft. Dat er gedichten ontstaan die het bestaan van de mensen bevestigt. Review : Wat is het toch heerlijk om te merken dat er nog altijd jonge mensen zijn die zich vol overgave in zetten voor de medemensen die aan de zijkant van de maatschappij en het leven hebben geleefd. Een van hen is zeker en vast Maarten Inghels. Hij is een zeer talentvol jongeman die een flink deel van zijn tomeloze energie besteedt aan de coördinatie van De eenzame uitvaart, een literair en sociaal project waarbij dichters eenzaam gestorvenen begeleiden naar hun laatste rustplaats. Met De eenzame uitvaart willen de dichters een laatste saluut brengen aan mensen die zonder aanwezigheid van familie of vrienden worden begraven. In België nam de dichter Maarten Inghels het initiatief tot De eenzame uitvaart. Joke van Leeuwen, Bernard Dewulf, Lies van Gasse, Jan Aelberts, Andy Fierens, Max Temmerman en Stijn Vranken verlenen hun medewerking. Beurtelings schrijven ze een gelegenheidsgedicht waarin de weinige persoonlijke gegevens die over de overledene bekend zijn, worden verwerkt. De dichters lezen dit gedicht voor op de uitvaart. Twaalf minuten hebben de vijf dragers van de begrafenisonderneming en de dichter nodig om de anonieme dode naar zijn laatste rustplaats te brengen. Er is enkel nog het kleine ritueel: de kist op schragen, de bloemen en het gedicht. Maarten maakt een verslag van elke begrafenis en plaatst dat samen het gedicht op de website van De eenzame uitvaart.
En nu is er het boek De Eenzame Uitvaart, terugblik op de vijf jaar met 40 reportages en gedichten over eenzame uitvaarten die er met verschillende schrijvers werden verzorgd. Dat waren 40 uitvaarten waar niemand van vrienden of familie aanwezig was, maar wel een dichter. Maarten is een heel vlot prater én schrijver en dat kan je ook terug vinden in deze gedichten en reportages en daardoor ook een heel mooi én warm boek vormen. Zijn coördinatie van De eenzame uitvaart doet hij vlekkeloos en dat straalt ook door in dit boek!
De artikelen van Joris van Casteren (Nederlands auteur) hebben gemaakt dat ik deze Belgische variant niet wilde missen. Toch heb ik dit boek niet ‘verslonden’ als de Nederlandse artikelen wel. Dat heeft vooral te maken met de hoeveelheid tijd die uitgetrokken kan worden voor de eenzame uitvaarten in België. Ik heb het gedegen onderzoek naar wie was de overledene, gemist.
Toch mooi om te lezen hoe in Antwerpen omgegaan wordt met eenzame uitvaarten. En hoe er met minimale middelen, onderzoek en tijd toch een zo persoonlijk mogelijk afscheid gerealiseerd wordt. Prettig en mooi verwoord.
A summary of a very sad, and yet beautiful project, where poets in the Netherlands attend the funerals of people who have no one else. From senior citizens who die alone in their houses, to lost unidentified bodies, to abandoned children, and people who have overdosed, they attend the funerals of the forgotten and send them off with a poem. Its a beautiful exploration of life, death and social isolation in modern society.
De eenzame uitvaart is een bundel verhalen en gedichten voor 40 overledenen tijdens vijf jaar van het sociaal en literair project 'Eenzame uitvaart' in Antwerpen. Huidig stadsdichter van Antwerpen, Maarten Inghels, startte dit project als coördinator op en blikte met dit boek in 2013 terug op de eerste vijf jaar waarin 40 eenzame uitvaarten plaats vonden. Hij deed hiervoor beroep op de dichters Jan Aelberts, Bernard Dewulf, Andy Fierens, Lies Van Gasse, Joke van Leeuwen en Stijn Vranken die hem hierin bij stonden. Het idee is niet nieuw en werd in gang gezet door Bart F.M. Droog in de stad Groningen in 2002. Het eerste gedicht in Antwerpen was van toenmalig stadsdichter Joke van Leeuwen, geschreven voor mevrouw J.V.L. en werd voorgedragen bij haar uitvaart op 23 januari 2009 op begraafpaats Schoonselhof te Antwerpen.
Jaarlijks sterven er een tiental mensen in een stad als Antwerpen alleen in een rusthuis of in een appartement overleden waarvan het uitvaartbedrijf geen nabestaanden meer kan vinden of die in onmin leefden met hun familie. Het OCMW vergoedt dan deze uitvaart. Soms duiken er onverwacht toch nog enkele buren, vrienden of verre familieleden op. Of een vereniging als Kamiano die die persoon toch zeer goed gekend heeft.
Enkele gevallen van deze bundel kwamen ook in de lokale en zelfs nationale pers terecht vanwege de speciale omstandigheden. Zo is er een man die zijn demente vrouw verzorgde, die overleed met zijn vrouw aan zijn zij, maar die dit niet meer besefte en samen met zijn lijk enkele weken opgesloten bleef. Of een man uit Laos, die door de deurwaarder aanmaningen werd gestuurd, en door die laatste uiteindelijk met de bankafschriften in de hand, na 2 jaar dood te hebben gelegen in zijn appartement, uiteindelijk werd gevonden. Er werd ook een gemummificeerd lijk gevonden en een lijk aangevreten door de ratten van diezelfde overleden persoon. Stuk voor stuk getuigenissen van een sterk vereenzaamde maatschappij.
Inghels en zijn collega's woonden de begrafenissen of asverstrooiingen van deze personen bij en lazen telkens een eigen geschreven gedicht voor. Ze zijn om bij stil te staan zo mooi, en je herkent de stijl van de verschillende dichters er ook in terug. Ze laten je bezinnen over het leven, en stil staan waarom een mens eenzaam oud wordt en vergeten. Maarten Inghels probeerde ook steeds wat meer te weten te komen via het uitvaartkantoor, de buren of het OCMW over de overleden persoon. Vijf sterren en meer waard, ook vanwege de sociale insteek!
Het project Eenzame uitvaart loopt nog steeds in Antwerpen en is nu ook uitgebreid naar Leuven. Meer info: http://www.eenzameuitvaart.be/ Er zijn ook andere steden in België en Nederland waar een dergelijk systeem in gang is gezet.
Andy Fierens voor eenzame uitvaart nr 40, meneer M.B.:
wat een mens heeft aangeraakt draagt zijn afdruk met zich mee zo wordt van je bestaan een spoor gemaakt dat langzaamaan vervaagt
ik weet niet waar ik was toen jij - ik weet niet waar jij was, alleen dat er niemand naast je zat sinds jaar en dag
als een satelliet die loskomt van de aarde, met zijn neus van ver de sterren raakt kort oplicht en weer uit zicht verdwijnt in de onmetelijkheid zo is de mens
ik weet niet wat ik deed die dag ik weet niet wat jij dacht toen - alleen dat je tussen de kaatsende echo's van vier muren gevangen zat dat je dag na dag hebt gewacht op iemand die voor je kwam
iemand die je zou aanspreken in dit leven zonder naam
“Samengekomen aan het graf wordt de kist op schragen geplaatst, krijgt de dichter een teken dat het zijn beurt is, en voor we met de ogen hebben geknipperd, is er gegroet en laat men de kist neerdalen. Dat is een klein kwartiertje samengebalde aandacht voor de ongelukkige dode. Je hebt maar twaalf minuten nodig om iemand uit te wissen, onder de zoden te stoppen”.
Aan het woord is dichter Maarten Inghels. Getroffen door berichten in de pers over mensen die in alle anonimiteit sterven, startten Inghels en enkele collega’s vijf jaar geleden met de Eenzame uitvaart, een initatief dat al enkele jaren in Nederland loopt en waarbij een dichter een eenzame een eervol afscheid geeft. Via een gesprek met het personeel van het rusthuis, de buren, de thuisverzorger, probeert de dichter van dienst iets te weten te komen over de overledene en schrijft speciaal voor de begrafenis een zo persoonlijk mogelijk gedicht. Hoe meer hij te weten komt, hoe persoonlijker het verhaal.
Dit boek is een bundeling van de gedichten, telkens voorzien van een begeleidende tekst. Maar het is veel meer. Het is een neerslag van vijf jaar eenzame uitvaart, van vijf jaar anonimiteit in de grootstad en van dichters die een warm menselijk gebaar stellen in een samenleving die steeds kouder wordt. Petje af voor de dichters van dienst: Jan Aelberts, Bernard Dewulf, Andy Fierens, Maarten Inghels, Lies Van Gasse, Joke Van Leeuwen en Stijn Vranken.