De woordenaar

by Sandra Langereis

Halverwege de zestiende eeuw was Christoffel Plantijn al een beroemdheid; zelfs koning Filips II was onder de indruk van zijn drukkerij. Terwijl andere drukkers met één of hooguit enkele persen werkten, beschikte Plantijn over maar liefst 22 drukpersen. Hij publiceerde alle belangrijke auteurs op het gebied van literatuur en wetenschap, en werkte in opdracht van de stad Antwerpen, de Staten-Generaal, de koning en de Leidse
universiteit.

Vanuit Antwerpen probeerde Plantijn de samenleving, die was verdeeld door godsdiensttwisten, oorlog en opstand, te binden met boeken. Hij geloofde dat vrede en voorspoed binnen handbereik zouden komen als men elkaar zou vinden in een gemeenschappelijke taal. Daarom
gaf hij het allereerste Nederlandse woordenboek uit en begon hij een onmenselijk groot project: een vijftalige studiebijbel die beroemd is geworden als Plantijns Polyglot. Hoewel dit project zijn drukkerij aan de rand van de afgrond bracht en zijn relatie met mecenas Filips II op scherp zette, vestigde Plantijn met de prestigieuze uitgave zijn naam als grootste uitgever ter wereld.

Op indringende wijze vestigt Sandra Langereis met De woordenaar de aandacht op een opmerkelijk leven in de zestiende eeuw, en op de geschiedenis van de Nederlanden in Antwerpen.

Genres: History, Biography, Nonfiction

601 pages, Kindle Edition

First published May 1, 2014

Reviews

[Marc Lamot · Rating 3 out of 5]

Dit is een degelijke biografie, volgens de regels van de kunst. De auteur plaatst Plantijn goed in zijn tijd, tot en met lange uitweidingen over de evolutie van de drukkunst en de niet zo subtiele verschillen tussen bijbeluitgaven. Langereis weet ook de mens Plantijn goed te typeren, als een ambitieuze doordrijver met een gedegen inzicht in het humanisme van zijn tijd, een hielenlikker ten aanzien van vorsten om zijn drukkerij boven water te houden en een onverbiddelijke pater familias die zijn hele familie volledig in het keurslijf van zijn ambitie dwong. Ik blijf alleen op mijn honger over de vermeende sympathie van Plantijn voor het calvinisme; de auteur doet dat af met een voetnoot op het eind die alle mythes van tafel veegt, zonder veel uitleg.

[Pieter Serrien · Rating 3 out of 5]

Goede biografie met een geniale titel, de woordenaar. Maar de persoon Plantijn blijft te onzichtbaar. Misschien had er meer kunnen gebeuren met de vele brieven?
Toch hulde aan Langereis voor alweer een sterke bio, een absolute must read voor elke Antwerpen of zestiende-eeuwse fanaat.

[Jordy · Rating 3 out of 5]

Een boek vol met details over de opportunistische Plantijn en zijn handelsondernemingen. Het blijft een fascinerend verhaal van iemand die zijn kapitaal van de grond af aan moest opbouwen.

Plantijn past in de periode dat het boek steeds normaler werd als informatiedrager. Langereis schrijft over allerlei problemen die moesten worden overwonnen om technische innovaties door te voeren in de boekdrukkunst.

De vele details zijn zowel een sterkte als een zwakte. Het is zeker interessant om te lezen hoeveel persen tegelijk in gebruik waren en hoeveel een werknemer van Plantijn verdiende, maar soms verliest de auteur zichzelf ook wel een beetje in bijvoorbeeld theologische details.

Ik miste zelf een beetje de connectie met het verhaal. Als lezer krijg je met enige regelmaat een feitenrelaas te verwerken zonder dat daar later de relevantie van blijkt.

Ook is het totale verhaal voor een leek, iemand die geen uitbundige geschiedeniskennis paraat heeft, waarschijnlijk lastig om te volgen. Langereis noemt bijvoorbeeld vaak de 'landvoogd', zonder dat het duidelijk is om wie het gaat of waarom hij relevant is in de periode.

Kortom, een redelijk boek om te lezen als je je kennis wil bijspijkeren over de boekdrukkunst.

[Karina Samyn · Rating 4 out of 5]

Best een interessante biografie van Plantijn. En bij uitbreiding heeft het boek heel veel uitleg over de wereld van drukkerijen, uitgeverijen, boeken, bijbels in de 16de eeuw en van de religieuze beroeringen in de Lage Landen.
Het moet een sterke persoonlijkheid zijn geweest, Christoffel. Half wees, op zijn eentje, zonder startkapitaal in een vreemde stad (hij was Fransman die zich in Antwerpen vestigde) een succesvolle drukkerij uit de grond stampen, hij deed het maar. Meer dan dat. Hij handelde in kant, toen een gegeerd luxeproduct en had op het eind van zijn leven heel wat onroerend goed. Duidelijk een neus voor zaken. Hij had ook kleine kantjes : het plat op de buik gaan voor de machtige Spaanse koning of zijn familiepolitiek. Zijn dochters werden allemaal strategisch uitgehuwelijkt (normale praktijk waarschijnlijk in die tijd maar toch, als het verkeerd ging, liet hij een dochter flink in de steek).
En het staat, alweer, op het programma : het wonderlijk Plantijn-Moretus museum, één van mijn favouriete plaatsjes. (Hij had twee schoonzonen, twee broers met de gelatiniseerde naam Moretus, vandaar). Tijd voor een tripje naar Antwerpen.

[Annette Koster · Rating 4 out of 5]

Mooie biografie van Christoffel Plantijn. Hoewel, eigenlijk vooral van Plantijn, de drukker, de uitgever en zijn tijd, de turbulente zestiende eeuw. Van de man zelf krijg je ook een indruk, maar dan vooral door wat hij doet. En van zijn enorme ambitie. Daar raakte ik wel van onder de indruk, ook van wat er in die tijd bestudeerd, onderzocht en uitgegeven werd. Soms gaat Langereis voor mij iets te diep op een onderwerp in, bijvoorbeeld bladzijden lang over zetsels etc.
De tomeloze ambitie van Plantijn maakt hem niet altijd sympathiek, het strategisch uithuwelijken van zijn dochters, zijn opportunisme in de godsdienstperikelen.
De biografie over Erasmus vond ik nog interessanter, maar deze mag er ook zijn!

[André van Dijk · Rating 4 out of 5]

Steve Jobs van de zestiende eeuw

Christoffel Plantijn (1520-1589) was de belangrijkste drukker en uitgever van zijn tijd. Hij bouwde in de zestiende eeuw aan een imperium dat met strakke hand vanuit handelscentrum Antwerpen werd geleid. Dat ging niet zonder slag of stoot, zo beschrijft historica Sandra Langereis in een boeiende biografie.

Aan de Vrijdagmarkt in hartje Antwerpen kan men in het Museum Plantin-Moretus nog altijd de drukpersen zien waarop Christoffel Plantijn zijn boeken drukte. Het huis en de bijbehorende werkplaatsen zijn in een perfecte staat behouden gebleven en vormen het decor van de vroegste geïndustrialiseerde boekdrukpraktijk. Nadat Johannes Gutenberg in Duitsland de boekdrukkunst uitvond – de reproductie van boeken door middel van uit losse loden letters samengestelde pagina's – bracht Plantijn die techniek met een grote versnelling de wereld in.

Kanten kragen
Sandra Langereis levert een grondige studie af. Ze volgt Plantijn van zijn jeugd in Lyon en Parijs, via zijn opleiding tot boekbinder in Caen tot zijn eigen onderneming in Antwerpen. Een bijzondere loopbaan voor een jonge ambachtsgezel die het geluk heeft een vak te kunnen leren, terwijl hij het niet moest hebben van zijn afkomst. Nog opvallender is het feit dat Plantijn na zijn opleiding een eigen bedrijf start in Antwerpen, dat hij binnen korte tijd levensvatbaar maakt en tot een succes weet uit te bouwen.

Zijn ambitieuze ondernemerschap wordt gekenmerkt door een grote dosis realiteitszin: gedurende zijn hele werkzame leven als drukker en uitgever dreef Christoffel ook nog een lucratieve handel in kanten kragen on the side. Met de opbrengsten van deze typisch Vlaamse koopwaar kon hij de perioden dat hij als drukker te weinig inkomsten had goed overleven.

Polyglotbijbel
Veel aandacht is ingeruimd voor de twee hoogtepunten uit het oeuvre van Plantijn. Hij bracht als eerste de rommelige Nederlandse taal systematisch bijeen in een omvangrijk en wetenschappelijk verklaard woordenboek. Redacteuren en taalkundigen werden aangesteld om deze klus in een aantal jaren te klaren. Als volgende project produceerde hij de Polyglotbijbel: een meertalige bijbel in de grondtalen Hebreeuws, Grieks, Aramees en Syrisch met daar direct naast, van iedere taalsoort, een Latijnse vertaling.

Langereis laat uitstekend zien hoe deze monsteruitgaven een riskante investering vormden in de zestiende-eeuwse werkelijkheid: de boekdrukkunst zorgde voor een geweldige opleving in de uitwisseling van kennis, zodanig dat de burgerlijke en kerkelijke autoriteiten nerveus begonnen te worden. Dat gedrukte teksten zomaar gereproduceerd en verspreid werden, ging regelrecht in tegen het toen geldende adagium 'hou jij ze dom, hou ik ze arm'.

Als boekdrukker lag Plantijn stevig onder vuur van met name de geestelijkheid. De controle op zijn drukwerken was streng ten tijde van de sluimerende Reformatie en steeds vaker voorkomende beeldenstormen. In 1562 werd hij bankroet verklaard – en werd zijn drukkerij onteigend – vanwege de verspreiding van een boekwerkje dat aan de strenge censuurregels had weten te ontsnappen. Vanuit zijn schuiladres in Parijs liet Plantijn zijn geveilde inboedel in het geheim opkopen door vrienden en vertrouwelingen en begon een paar jaar later weer opnieuw met een sterk ingekrompen, en dus minder zichtbare, drukkerij.

Steve Jobs
In onze tijd zou Christoffel Plantijn een soort Steve Jobs zijn geweest: een entrepreneur die in een opkomende markt op zoek is naar een niche waarmee hij zich kan onderscheiden van zijn concurrenten. En precies zoals Jobs bij Apple deed, wist Plantijn op te vallen door de superieure kwaliteit van zijn belangrijkste producten. Hij investeerde in exclusieve letterstempels en in speciaal vervaardigde papiersoorten, hij zorgde voor een betrouwbaar distributiesysteem en was, toen al, jaarlijks zichtbaar op de Büchmesse in Frankfurt waar hij zijn Europese opdrachtgevers ontmoette.

Met de Spaanse koning Filips II als zijn belangrijkste klant – tegelijk ook de moeilijkste, want er werd onregelmatig betaald – wist Plantijn in zijn hoogtijdagen 22 drukpersen aan de gang te houden. Ondertussen bleef hij zich bewust van zijn persoonlijke missie: hij geloofde heilig dat de verspreiding van gedrukte teksten, de toegang tot kennis in een gemeenschappelijke taal de ontbrandende tegenstellingen tussen de bevolkings- en religieuze groepen zou doen blussen. Die bijzondere doelstelling maakt deze illustere zestiende-eeuwer tot dankbaar onderwerp van een zeer leesbare biografie.

http://www.8weekly.nl/artikel/12040/s...
@8WEEKLY/André van Dijk

[Stefaan Van ryssen · Rating 3 out of 5]

Schitterend verhaal, goede research maar belabberde eindredactie. Passages worden herhaald, grammatica klopt niet altijd etc etc. Spijtig. In elk geval, als je over die fouten heen leest, een verbijsterend verhaal over een commercant puur sang die zich naar alle winden draaide en van alle walletjes at. Plantijn is een totaal gewetenloos en waarschijnlijk ook overtuigingsloos opportunist. Voorbeeld van een proto-kapitalistische industrieel. Maar hij had ook goeie kanten ;-).

[Benny · Rating 3 out of 5]

Van Sandra Langereis’ bevlogen biografie over Erasmus uit 2021 was ik behoorlijk onder de indruk. Nu ontdek ik dat deze Nederlandse eerder ook De woordenaar schreef over mijn beroemde stadsgenoot, de drukker Christoffel Plantijn. Helaas ben ik van dat boek iets minder van onder de indruk.

Interessant en wetenschappelijk verantwoord is De woordenaar beslist, maar ik mis de persoonlijke bevlogenheid. Langereis kruipt niet onder de huid van Plantijn, waardoor de beroemde drukker een beetje schimmig blijft. Wat dacht hij écht? Hoe stond hij écht tegenover de protestanten? Had hij überhaupt wel een mening? Of was het hem enkel om zakendoen te doen?

Langereis blijft ons de antwoorden schuldig. Maar misschien ligt dat wel aan Plantijn zelf.

“Deze man is niet van deze wereld; alles is geest aan hem; hij eet niet, hij drinkt niet, hij slaapt niet."(p.233)

Zo wordt de succesvolle drukker gekenschetst door een vriend van hem, de Spaanse theoloog Montanus, en dat is ook de indruk die ik heb na het lezen van dit boek. Plantijn blijkt ongrijpbaar. Ik neem me voor nog maar eens het voortreffelijke Plantijn-Moretusmuseum te bezoeken.

[Jacques Thielen · Rating 3 out of 5]

Sandra Langereis biedt aan de hand van het leven van Christoffel Plantijn een mooi inkijkje in de periode waarin Nederland (en België) terecht was gekomen rond de strijd tussen de katholieke Spaanse koning en de oprukkende Protestanten uit het Noorden. Het geeft een beeld van hoe je als uitgever soms spitsroeden moest lopen om geloofwaardig te zijn in de ogen van je opdrachtgevers. In het boek staat het leven van Christoffel Plantijn en de (door)ontwikkeling van de boekdrukkunst centraal. Hoewel interessant verwordt het boek op een gegeven moment tot een aaneenschakeling van feiten, ontwikkelingen en familieleden. Dat maakt de literaire kwaliteit minder. Gelukkig revancheert de schrijver zich acht jaar later met de biografie van Erasmus.

[A.c. Wallast · Rating 4 out of 5]

Deze autobiografie van Sandra Langereis over de drukker/uitgever Christoffel Plantijn ging vooraf aan haar biografie over Erasmus. Ook dit boek speelt zich af in de roerige 16e eeuw. Het vertelt de levensloop van Plantijn, die in het 16e eeuwse Antwerpen uit het niets een internationaal toonaangevende drukkerij en uitgeverij creëerde met 22 drukpersen.
Het bedrijf had evenals Erasmus volop te maken met godsdienstige (theologische) en politieke twisten die de De Nederlanden toen ernstig verdeelden en het bedrijf financieel bijna ruïneerde.
Het boek is meer dan een biografie want het geeft ook een uitstekend beeld van de toenmalige maatschappelijke verdeeldheid.

[Margreeth · Rating 4 out of 5]

In een toegankelijke stijl geschreven biografie van Christoffel Plantijn en zijn drukkerij/uitgeverij. Midden in de godsdienststrijd, waarin katholieken en protestanten elkaar op misleidende gronden het licht in de ogen niet gunden, zocht Plantijn naar de verbindingin de taal. 'De grote woordenaar Plantijn vertrouwde op het bindend vermogen van het woord, van taal, in communicatie gebaseerd op kennis in plaats van op onbegrip of misleiding'.(p.268)

[Maaike Blok · Rating 4 out of 5]

Een heel interessante biografie over drukker en uitgever Christoffel Plantijn. Ook erg mooi in de tijd geplaatst. Interessant om de geloofstwisten en de invloed van Filips II en Alva eens vanuit dit perspectief te lezen. Soms gaat het wel wat lang door op specialistische boekdrukdetails, maar al met al zeer de moeite van het lezen waard.

[Roger Abrahams · Rating 3 out of 5]

Uitstekend gedocumenteerd verslag van het leven van deze opmerkelijke drukker en uitgever, die in een turbulente tijd in de Nederlandse (en Antwerpse/ Vlaamse/ Belgische) geschiedenis leefde en iets belangrijks voor het Nederlands heeft gedaan. Zeker niet saai.

[Hko · Rating 3 out of 5]

Via een biografie een inkijk in het europa van de 16e eeuw. Geen droge geschiedenis maar, hoewel chronlogisch door de ontwikkelingen heen, verhalend beschreven

[Gustav Dinsdag · Rating 4 out of 5]

We volgen Plantijn vanaf zijn vroege jeugd als wees - zijn vader brengt hem naar Parijs maar verdwijnt dan uit beeld - door de bewogen zestiende eeuw van reformatie en inquisitie, van beeldenstormen en de Spaanse Furie te Antwerpen. Terwijl we de jongen zich zien ontwikkelen tot de beroemde drukker die hij zou worden schetst Langereis het decor van de Lage Landen in de tijd dat deze deel waren van het Spaanse wereldrijk. Heel mooi geeft de schrijfster een beeld van het dagelijks leven in die turbulente tijd in de 17 provinciën van de Leo Belgicus.

Omdat Filips II reumatisch schijnt te zijn geweest hield hij zich liever niet te lang op in de klamme lage landen en gaf hij het bestuur ervan in handen van zijn zus Margaretha van Parma. Als er te veel rumoer was stuurde hij de Hertog van Alva erop af. Dat hebben ze geweten, daar in het Antwerpen van de vroege renaissance. De val van Antwerpen door de Spaanse Furie droeg bij aan het ontstaan van de Hollandse Republiek, maar zover zijn we rond 1560 nog niet. Dat Antwerpen al een eeuw vóór Amsterdam een kosmopolitische handelsmetropool was brengt Langereis met De Woordenaar mooi in herinnering.

Of Cristoffel Plantijn nu een soort idealist was die door het creëren van een gemeenschappelijke taal - hij stelde het eerste Nederlandse woordenboek samen in een tijd dat er nog niet zoiets als een gemeenschappelijke taal bestond: het was een lappendeken van regionale dialecten - of een schrander zakenman blijft in het midden. Natuurlijk was hij beide tegelijk. Hij drukte als het even kon net zo makkelijk Lutherse teksten als katholieke bijbels voor Filips II. Of de beruchte ketterplakaten en de index van verboden boeken, waarop hij een keer een door hemzelf gedrukt boek aantrof! Ook wist Plantijn door het zorgvuldig uitkiezen van echtgenoten voor zijn dochters het familiebedrijf, waarin bijna alle leden van het gezin werkzaam waren, groots uit te bouwen.

Risico’s die genomen werden met de drukkerij konden financieel worden ondervangen door de handel in kanten modeartikelen zoals de ‘molensteen’-kragen die toen in trek waren, vervaardigd uit opengewerkte, ‘gelobte’ kant. Met die handel heeft Plantijn het nodige grote startkapitaal voor zijn ambitieuze plannen bij elkaar verdiend. Zijn dochters runden, ook toen de drukkerij al beroemd was, de winkel in kant en zagen toe op de aanlevering van stof en het stukwerk dat door verschillende vrouwen in de omgeving werd geleverd.

Af en toe wordt het verhaal echt spannend. Als de inquisitie lucht krijgt van mogelijk ketterse geschriften die onder de persen uit komen bijvoorbeeld. Of als Plantijn’s volledige drukkerij op de markt vóór het pand bij opbod wordt verkocht. Maar steeds komt Plantijn sterker uit tegenslagen tevoorschijn. Hij weet Filips II zover te krijgen zich als mecenas in te zetten voor zijn meest prestigieuze project: een wordingsgeschiedenis van de bijbel in vijf talen, de Polyglot. Met dit werk hoopte Plantijn een bijdrage te kunnen leveren aan het temperen van de godsdienstoorlogen van de zestiende eeuw. Het is de tijd van het opkomende humanisme en een opmaat naar de periode van de weten-schappelijke revoluties.

Prachtig geschreven, dit boek brengt een voor velen waarschijnlijk taai stuk geschiedenis tot leven. En helemaal mooi is dat je de drukkerij aan de Vrijdagmarkt in Antwerpen kunt gaan bekijken. Die is wel niet uit de tijd van Plantijn zelf maar wel een van de oudste nog bestaande drukkerswerkplaatsen in de wereld. Veel dichter op de materie in het boek kun je niet komen!

[Sander · Rating 5 out of 5]

A wonderful book about one of the first ever printers in the Netherlands. If you love books, you'll love this book. You'll be reading about the self-made man Plantin was, how he started from scratch to build one of the biggest book printing studios in the world. How he took it upon himself to create and print the first ever Dutch dictionary and how he pursued Philip II to support his printing of the Polyglot bible. A 8 piece 7000 pages counting bible including 8 different languages for the true humanist to research the essence of the word. A masterpiece for the true meaning of research and scholarship. This book makes my heart race!

[Wilfried · Rating 3 out of 5]

Het levensverhaal van de bekende drukker. Interessant om eens een getuigenis te lezen uit die woelige jaren van de godsdienstoorlogen in onze streken. Oorlog of niet, de handel ging gewoon verder. Nieuw voor mij was dat de man financieel enkel kon overleven dankzij een lucratieve nevenhandel in Vlaamse kant!

Vlot geschreven, maar ik mis nog wel enkele details. Alhoewel Plantin een katholieke drukker was, had hij ook veel protestantse sympatiën. Die worden in het boek weinig belicht.

Een leuk boek voor tussendoor.

[Bianca · Rating 5 out of 5]

Geweldig boek! Het museum Plantijn-Moretus is mijn favoriete museum in Antwerpen, dus ik heb genoten van dit boek. Eigenlijk 6 sterren ^_^