Ναζισμός: Τα αίτια γέννησης και γιγάντωσής του

by Βασίλης Λιόσης, Σπύρος Μαρκέτος (Introduction), Μιχάλης Χονδροκούκης (Editor)

Ο ναζισμός, η πιο απάνθρωπη θεωρία και πρακτική που παρουσιάστηκε στη σύγχρονη ιστορία του καπιταλισμού, υπήρξε ένα πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα που χαράχτηκε βαθιά στη μνήμη της ανθρωπότητας.

Μελετώντας κάποιος τα ιστορικά δεδομένα του Μεσοπολέμου και του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί: Ποιο ήταν το κοινωνικό υπόβαθρο που γέννησε αυτό το ιστορικό εξάμβλωμα; Μήπως αυτή η απίστευτη συσσώρευση φρικαλεοτήτων οφείλεται στην ανθρώπινη φύση;

Αν επιθυμούμε να μη μείνουμε στο εξωτερικό περίβλημα των πραγμάτων, αλλά να διεισδύσουμε χειρουργικά στην εσώτερη δομή τους και αν πιστεύουμε πως ουσία και φαινόμενο δεν ταυτίζονται, τότε έχουμε μία επιλογή: την εξέταση μέσω της διαλεκτικής. Όσον αφορά τον ναζισμό, όπως και κάθε κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και ιστορικό φαινόμενο, οφείλουμε να τον μελετήσουμε διαλεκτικά, λαμβάνοντας υπόψη την ιστορικότητά του, ιεραρχώντας τις αιτίες, διαχωρίζοντας αίτια και αιτιατά. Επομένως, μιλώντας για τον ναζισμό, τα ερωτήματα που τίθενται είναι πολλά και κρίσιμα: Ήταν προϊόν παρθενογένεσης; Πώς οι θεμελιωτές του έθεσαν τις βάσεις του; Γιατί έλαβε τέτοια έκταση στη Γερμανία;

Σε ερωτήματα όπως τα παραπάνω καθώς και σε άλλα πολλά επιχειρεί να απαντήσει το νέο βιβλίο του Βασίλη Λιόση, με το βλέμμα στραμμένο πάντα στο σήμερα και στο αύριο. Και έχοντας πάντα εδραιωμένη την αντίληψη ότι η θεωρία αποκτά αξία μόνον όταν μετατρέπεται σε υλική δύναμη.


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγικό σημείωμα
Πρόλογος

α) Τα παγκόσμια δεδομένα
β) Η Γερμανία στον Μεσοπόλεμο
γ) Τα πρωτοναζιστικά ιδεολογήματα
δ) Βασικές ιδεολογικοπολιτικές ορίζουσες των ναζί στον δρόμο προς την εξουσία
ε) Η φιλοσοφική θεμελίωση του εθνικοσοσιαλισμού από τους θεωρητικούς του ναζισμού
στ) Οι ναζί στην εξουσία: Κράτος τρομοκράτης με μια ιδέα κεϋνσιανής πολιτικής
ζ) Η ναζιστική προπαγάνδα
η) Το NSDAP και η σχέση του με τις κοινωνικές τάξεις
θ) Οι ναζί στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
ι) Το Ολοκαύτωμα
ια) Η ερμηνεία της συμπεριφοράς των ναζί και εν γένει των Γερμανών
ιβ) Οι προσεγγίσεις της έννοιας του φασισμού/ναζισμού

Αντί επιλόγου: Το τότε και το σήμερα
Παράρτημα 1: Ο όρκος του χρυσαυγίτη
Παράρτημα 2: Μια πολιτιστική αντιφασιστική πρόταση
Βιβλιογραφία

Genres: Politics

480 pages, Paperback

First published February 3, 2020

About the author

Ο Βασίλης Λιόσης (γεν. το 1967 στο Κερατσίνι) εργάζεται ως Μαθηματικός στην ιδιωτική εκπαίδευση. Είναι κάτοχος μάστερ στη Διδακτική και Μεθοδολογία των Μαθηματικών και εκπόνησε διπλωματική εργασία με τίτλο Η επιστήμη των Μαθηματικών υπό την οπτική του διαλεκτικού υλισμού: Μια οντολογική-γνωσιολογική θεώρηση.

Δραστηριοποιείται συνδικαλιστικά στο χώρο των ιδιωτικών σχολείων και επί σειρά ετών διετέλεσε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΣΙΕΛ Πειραιά-Αθήνας (Σύλλογος Ιδιωτικών Εκπαιδευτικών Λειτουργών) και της ΟΙΕΛΕ (Ομοσπονδία Ιδιωτικών Εκπαιδευτικών Λειτουργών Ελλάδας).

Reviews

[Costas... · Rating 5 out of 5]

Βλέποντας τον τίτλο αναρωτιέται εύλογα κανείς γιατί ένα ακόμη βιβλίο για το ναζισμό και τη γέννησή του; Είναι κάτι διαφορετικό αυτό που έκανε ο Βασίλης Λιόσης; Φέρνει στο φως της δημοσιότητας νέα στοιχεία που εμπλουτίζουν τη γνώση μας για ένα από τα πιο συζητημένα πολιτικά φαινόμενα του 20ού αιώνα; Ναι, είναι κάτι διαφορετικό... και αποτελεί συμβολή όχι μόνο στη μάλλον φτωχή ελληνική βιβλιογραφία, αλλά και στη διεθνή. Που έγκειται λοιπόν αυτή η συνεισφορά ώστε πραγματικά να αξίζει να συζητηθεί ή να μελετηθεί και γενικότερα να προβληθεί το βιβλίο αυτό στο δημόσιο λόγο, στην επιστημονική κοινότητα, στο δημοσιογραφικό πλαίσιο, στο επίπεδο της καθημερινής πραγματικότητας;

Νομίζω, πρώτα και κύρια στην καινοφανή πολυπρισματικότητα της ερμηνείας για τη γέννηση και γιγάντωση του ναζιστικού φαινομένου. Εδώ ο συγγραφέας κάνει μια υπέρβαση, προσωπική, ιδεολογική, κριτική μελετώντας ένα φαινόμενο μέσα από τις πολλές και σύνθετες διαδρομές της γέννησής του. Κι αυτό μας καλεί κι εμάς να σκεφτούμε, ακόμα πιο σύνθετα, γύρω από τη γέννηση αυτού του φαινομένου, τη γιγάντωσή του, την εφαρμογή του, αλλά και τη μετεξέλιξή του με διάφορες μορφές και δομές μέχρι σήμερα. Άρα απαιτεί μια συνθετότητα σκέψης και ερμηνείας, και σ' αυτό μας προκαλεί να δούμε το θέμα, φυσικά πολιτικά, φυσικά κοινωνικά, κατεξοχήν μέσα στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου οικονομικού συστήματος και επιμένει σ' αυτό (και καλά κάνει). Μπορούμε να δούμε και άλλες παραμέτρους του, ακόμη και την ψυχολογική. Η μελέτη και η κριτική που κάνει και στην ψυχολογία ή στην ψυχανάλυση, ακόμη και στον Βίλχελμ Ράιχ που ασχολήθηκε ενεργά με το φαινόμενο, είναι πάρα πολύ σημαντική.

Είναι μια συνεισφορά λοιπόν αυτή η πολυπρισματικότητα και συνοδεύεται από μια άλλη εξίσου χρήσιμη και σημαντική: τη συστηματική απόδειξη πως ο ναζισμός δεν γεννήθηκε από παρθενογέννεση, προέκυψε μετά από εβδομήντα χρόνια συστηματικής προβολής και καλλιέργειας ανάλογων ιδεών από ένα ευρύτατο φάσμα επιστημόνων και διανόησης στο ευρύτερο ευρωπαϊκό, αμερικανικό και παγκόσμιο περιβάλλον. Αυτό πρέπει να το ξέρουμε για να μην εγκλωβιστούμε στη λογική ότι πάτησε μόνο στη Γερμανία ή λειτούργησε μόνο στο γερμανικό πολιτικό και οικονομικό ή κοινωνικό πλαίσιο. Είναι κατά βάση ένα υπόστρωμα που εκίνησε από δομές και «επιστημονικές» προσεγγίσεις του αποκρυφισμού, ξεκινώντας από τον Λιστ για παράδειγμα, που καλλιέργησε στην Αυστροουγγαρία την ιδέα του παγγερμανισμού και της άριας φυλής δεκαετίες νωρίτερα από την άνοδο του ναζισμού, συνέχισε με τον Τσάμπερλεν, τον Ρόζενμπεργκ και μια σειρά από διανοητές του αστικού χώρου κατά τον ύστερο 19ο αιώνα, με επιστήμονες ακόμη και των θετικών επιστημών που λειτούργησαν ως εφαλτήριο καλλιέργειας και ενίσχυσης των θεμελιωδών αρχών του ναζισμού στη συνέχεια. Αυτό το αναδεικνύει το βιβλίο πάρα πολύ καλά, το παρουσιάζει πολύ συστηματικά και είναι πολύ χρήσιμο να μελετηθεί γενικά γιατί πολλοί από τους διανοητές αυτούς προβάλλονται και σήμερα στον μέινστριμ δημόσιο λόγο ως πρότυπα σκέψης και προβληματισμού για την πολιτική και οικονομική ερμηνεία των εξελίξεων.

Το βιβλίο επιχειρεί μια απάντηση στο ερώτημα γιατί η ανάπτυξη του ναζισμού προσέλαβε τέτοιες διαστάσεις στη μεσοπολεμική Γερμανία. Γιατί δε συνέβη αυτό σε άλλες χώρες όπου αναπτύχθηκαν αντίστοιχα καθεστώτα και γιατί πήρε αυτή την τεράστια και ιδιαίτερα επώδυνη μορφή για αυτή την τόσο εξελιγμένη πολιτισμικά χώρα και τον ανθρώπινο πολιτισμό. Και δίνει ερμηνείες πάλι πολύπλευρες και σύνθετες που είναι πάρα πολύ ενδιαφέρουσες.

Μια πρώτη είναι η επιβίωση του πρωσικού πνεύματος στη γερμανική κοινωνία, ενός πνεύματος με κυρίαρχα χαρακτηριστικά στρατοκρατικά και κυρίαρχη ιδεολογική ταυτότητα τέτοια που ανιχνεύεται ξεκάθαρα στις μεταγενέστερες ναζιστικές αντιλήψεις. Αυτό είναι θεμελιώδες στοιχείο, ένα βάρος ιστορικότητας που το κουβάλησε διαχρονικά η Γερμανία. Μια δεύτερη ερμηνεία είναι το βαρύ πλήγμα της ήττας του Α΄ ΠΠ και ιδιαίτερα η Συνθήκη των Βερσαλιών με την πολύ συγκεκριμένα τοξική πολιτική ή ιδεολογική διαχείριση και εκμετάλλευσή της από τα αστικά πολιτικά κόμματα, γεγονός που έδωσε πάτημα για ακραία προπαγανδιστική εκμετάλλευση και από τους ναζί στη συνέχεια. Επιμέρους ζητήματα που είναι πολύ σημαντικά στη Γερμανία όπως η ανικανότητα των αστικών πολιτικών κομμάτων να διαχειριστούν την πολιτική και κυρίως την οικονομική πραγματικότητα σε όλη την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, ο φόβος μιας επαναστατικής έκρηξης την επταετία μετά τη λήξη του πολέμου, όπου υποβόσκει μια κοχλάζουσα επαναστατικότητα στη Γερμανία που κινητοποιεί τις ακραίες δυνάμεις του συστήματος, οικονομικές και πολιτικές, να προσπαθήσουν να αντιδράσουν και η αντίδρασή τους είναι η επιλογή αυτής της τόσο αντιδραστική κατεύθυνσης. Αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία να το δούμε και στο μέλλον, στο πως λειτουργούν δηλαδή οι δυνάμεις της ελίτ όταν διακρίνουν κινδύνους αποσάθρωσης των δομών της εξουσίας τους.

Το θεμελιώδες στοιχείο είναι ο εξοβελισμός του πνεύματος του Διαφωτισμού από μια κοινωνία με ακραία συντηρητικές αντιλήψεις και ηγετικές ελίτ με καθαρά ιμπεριαλιστική λογική και άκρως αντιδραστική οπτική για τον άνθρωπο και την κοινωνική οργάνωση. Αυτός ο πυρήνας της γερμανικής κοινωνίας όχι μόνο δεν έχει καμία ώσμωση με τις αρχές του Διαφωτισμού αλλά αντιθέτως τις πολεμά θεμελιωδώς, τις υπονομεύει συστηματικά και κυρίως προσπαθεί να τις αποδομήσει με τέτοιο τρόπο ώστε να τις καταστήσει εντελώς αφερέγγυες στις μάζες μέσω της προπαγάνδας και άλλων μηχανισμών βιοπολιτικής. Γι' αυτό και βλέπουμε μια τεράστια ανάπτυξη του ανορθολογισμού και μια συνωμοσιολογική αντιμετώπιση των πραγμάτων αφόρητα υποβαλλόμενη με τέτοιο τρόπο που καμία κοινωνία δεν μπορεί να την αντέξει. Αυτό το κομμάτι της επίθεσης στον ορθό λόγο, το υπέστη με αφόρητο τρόπο η γερμανική κοινωνία και είναι ένας σημαντικός λόγος που εξηγεί την επικέντρωση του ναζιστικού φαινομένου στη χώρα αυτή.

Τρίτο ερμηνευτικό στοιχείο που αναδεικνύει το βιβλίο είναι η μοναδικότητα του ναζισμού σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο πολιτικό φαινόμενο της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας. Είναι μοναδικό το φαινόμενο και αυτό ισχύει για πολλούς λόγους. Ο πρώτος και σημαντικότερος είναι η χρήση της προπαγάνδας ως ύψιστο όπλο ιδεολογικής αντιπαράθεσης και πολιτικής βίας. Κλασικό παράδειγμα εφαρμογής της η καύση των βιβλίων ως τελετουργία εξόντωσης του αντιπάλου, όχι απλώς ως μια διαδικασία κατάπνιξης της αντίθετης άποψης. Ο όγκος της προπαγάνδας είναι ασύλληπτος για τα δεδομένα της εποχής, διαπερνά όλες τις δομές του πνευματικού και πολιτιστικού χώρου, όχι μόνο το ραδιόφωνο, τον Τύπο και τα λοιπά μήντια, αλλά κάθε πολιτιστική δράση και μάλιστα όχι πάντα με αρνητικό τρόπο και επιδιώξεις. Κυρίως με θετικό, με υποτροφίες, κίνητρα, διαγωνισμούς, βραβεύσεις κλπ. Με τρόπο που ουσιαστικά καλλιεργεί ένα πολύ μεγάλο προπαγανδιστικό πλαίσιο καθόλα σύμφωνο με τα πρότυπα του ναζιστικού φαντασιακού. Ακόμη και η παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών κατά την περίοδο του Γ΄ Ράιχ είναι εντυπωσιακά μεγαλύτερη από την αντίστοιχη του Χόλυγουντ. Μιλάμε για τόσες πολλές και τόσο συστηματικά χρηματοδοτούμενες, όχι μόνο από τις κρατικές δομές, αλλά από μια συνεισφορά οικονομικών παραγόντων και μηχανισμών που ενδιαφέρονταν για την κινηματογραφική προπαγάνδα και τη προβολή της.

Ο δεύτερος σημαντικός λόγος που συνηγορεί στη μοναδικότητα του ναζιστικού φαινομένου είναι η άσκηση των πιο απάνθρωπων μορφών βίας, πέραν των πολεμικών απωλειών του Β΄ ΠΠ. Μια πρωτόγνωρη διάσταση που περιγράφεται με ακρίβεια μέσα από τα λόγια του Σαρτρ: «Ο φασισμός δεν ορίζεται από τον αριθμό των θυμάτων, αλλά από τον τρόπο που τα σκοτώνει». Πως τα σκοτώνει λοιπόν; Πρώτον και σημαντικότερο με την ανεπανάληπτη θηριωδία του Ολοκαυτώματος, η οποία αναδεικνύεται συστηματικά στο βιβλίο με ξεχωριστό και δημιουργικό τρόπο, με προβληματισμό που κινητοποιεί τη σκέψη, τη στάση, ακόμη και τη δράση του αναγνώστη. Με την εξοντωτική καταναγκαστική εργασία, ένα φαινόμενο που προϋπήρχε στην ιστορία της Δύσης και αξιοποιήθηκε από το ναζισμό στο έπακρο. Με την οικονομική αποστράγγιση των κατεχόμενων χωρών και τα οδυνηρά αποτελέσματα του θανάτου από πείνα για εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Με τις μαζικές σφαγές ως μορφή αντιποίνων στη λογική της συλλογικής ευθύνης για τις περιπτώσεις αντίστασης των κατεχόμενων λαών, με τρόπο που δείχνει ότι δεν ήταν συμπτώσεις και τυχαία γεγονότα, αλλά κεντρική στρατηγική πρωτόγνωρη στα πλαίσια των παραδοσιακών πολεμικών ηθών στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

Η σύνδεση με το σήμερα που επιχειρεί ο συγγραφέας, υπερβαίνει τη στείρα ιστορική αποτίμηση του ναζιστικού φαινομένου και αναδεικνύει τις αναλογίες με τις σύγχρονες ερμηνείες για την κατανόηση της πραγματικότητας. Σε όλα τα εγχειρήματα καταγραφής της Ιστορίας έχει σημασία η ταυτότητα του προσώπου, ποιος γράφει, τι γράφει και γιατί επιλέγει να γράψει. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε οι αναγνώστες. Ο Βασίλης Λιόσης προέρχεται από τον χώρο της εκπαίδευσης και είναι τιμητικό για τον κλάδο που άνθρωποι του σήμερα, σε εποχές εργαλειοποίησης, φοβικότητας ή αδιαφορίας, ιδιώτευσης και αδράνειας, αποφασίζουν να γράψουν, να παρέμβουν στο δημόσιο λόγο, να δείξουν ότι έχουν επιστημονικό επίπεδο, είναι ερευνητές αλλά έχουν και πολιτική κριτική σκέψη, γιατί έχουμε κατακλυστεί από βιβλία που μιλούν για την Ιστορία και κινούνται σε μια στοχευμένη προπαγανδιστική λογική ή σε μια εργαλειοποιημένη αναπαραγωγή προηγούμενων βεβαιοτήτων. Πίσω από το παρόν εγχείρημα βρίσκεται η ριζοσπαστική σκέψη και η κοινωνική ευαισθησία σε ευθεία αναλογία με το μήνυμα που αποπνέει η ατμόσφαιρα του βιβλίου από την αρχή μέχρι το τέλος και συμπυκνώνεται στη γλαφυρή διατύπωση του Βολταίρου: «Αυτοί που μπορούν να σε κάνουν να πιστέψεις απιθανότητες (πράγμα που συμβαίνει σήμερα), είναι ικανοί να σε πείσουν να διαπράξεις φρικαλεότητες».

[Vangelis Kolomitrousis · Rating 5 out of 5]

Το βιβλίο του Βασίλη Λιόση αποτελεί μια εμβριθή μελέτη για το πώς μια από τις πιο απάνθρωπες ιδεολογίες του 20ού αιώνα κατόρθωσε να αναπτυχθεί και να κυριαρχήσει. Δεν πρόκειται για μια απλή αφήγηση γεγονότων, αλλά για μια πολυπρισματική ανάλυση που ερευνά τις κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες που επέτρεψαν στον ναζισμό να ριζώσει και να επιβληθεί. Ο συγγραφέας δείχνει ότι ο ναζισμός δεν ήταν ιστορικό ατύχημα, αλλά αποτέλεσμα συγκεκριμένων διεργασιών και συσχετισμών δύναμης.

Κεντρική θέση στην ανάλυση κατέχει η διαπίστωση ότι η άνοδος του Χίτλερ δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη στήριξη των αστικών ελίτ, τόσο στη Γερμανία όσο και εκτός αυτής. Βιομήχανοι, τραπεζίτες και πολιτικοί κύκλοι στήριξαν ή ανέχτηκαν το ναζιστικό καθεστώς, θεωρώντας το ως ανάχωμα απέναντι στο εργατικό κίνημα και τον κομμουνισμό. Έτσι, ο ναζισμός παρουσιάζεται όχι μόνο ως κίνημα των δρόμων, αλλά και ως επιλογή της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Αυτή η διάσταση φωτίζει με σαφήνεια τον ταξικό χαρακτήρα της ανόδου του.

Παράλληλα, ο Λιόσης αναλύει το ιδεολογικό υπόβαθρο του ναζισμού: φυλετική θεωρία, αντισημιτισμός, κοινωνικός δαρβινισμός, μυστικισμός και ανορθολογισμός. Αυτές οι ιδέες δεν έμειναν στα χαρτιά, αλλά μετατράπηκαν σε κρατική πολιτική που βρήκε την πιο ακραία της έκφραση στο Ολοκαύτωμα. Ο ναζισμός παρουσιάζεται ως μια συμμαχία βαρβαρότητας και κεφαλαίου, όπου η ιδεολογία και τα συμφέροντα της εξουσίας συνδέθηκαν σε ένα καταστροφικό σχέδιο.

Η δομή του βιβλίου συμβάλλει στην κατανόηση της πολυπλοκότητας του θέματος. Από την κοινωνικο-οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου, στις φιλοσοφικές επιρροές και στη στρατηγική της προπαγάνδας, μέχρι την πλήρη εγκαθίδρυση του καθεστώτος, η αφήγηση διατηρεί συνοχή και τεκμηρίωση. Το πλήθος πηγών, παραπομπών και παραδειγμάτων ενισχύει την αξιοπιστία του έργου, αν και η πυκνότητα της ύλης το καθιστά απαιτητικό ανάγνωσμα. Ωστόσο, η σοβαρότητα του θέματος δικαιολογεί και την απαιτητική του μορφή.

Ιδιαίτερη σημασία έχει η σύνδεση με το σήμερα. Ο ναζισμός δεν παρουσιάζεται ως ένα φαινόμενο θαμμένο στο παρελθόν, αλλά ως προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον. Η στοχοποίηση μειονοτήτων, η καλλιέργεια φόβου και η εργαλειοποίηση της προπαγάνδας αναγνωρίζονται ως μηχανισμοί που παραμένουν ενεργοί ακόμη και σε σύγχρονες δημοκρατίες. Το βιβλίο, με αυτόν τον τρόπο, δεν είναι μόνο ιστορική μελέτη, αλλά και κάλεσμα σε επαγρύπνηση απέναντι σε νέες μορφές μισαλλοδοξίας.

Συνολικά, το έργο του Βασίλη Λιόση προσφέρει μια σφαιρική και τεκμηριωμένη προσέγγιση στο ζήτημα του ναζισμού. Αναδεικνύει ότι ο ναζισμός ήταν ταυτόχρονα προϊόν κοινωνικής κρίσης και εργαλείο των ισχυρών, φωτίζοντας έτσι όλες τις όψεις του. Είναι ένα βιβλίο που δεν περιορίζεται στη γνώση του παρελθόντος, αλλά μας καλεί να σκεφτούμε το παρόν και να προετοιμαστούμε για το μέλλον. Ένα έργο απαιτητικό, αλλά απολύτως αναγκαίο για όποιον θέλει να κατανοήσει τον ναζισμό και να αναγνωρίσει τις σύγχρονες απειλές που τον θυμίζουν.

[Manos Vasileiou Aronis · Rating 3 out of 5]

Βρισκόμαστε λίγο καιρό πριν την έκδοση της δικαστικής απόφασης για την πολύκροτη δίκη της Χρυσής Αυγής και είναι δεδομένο ότι τα μάτια όλων των αντιφασιστών είναι στραμμένα εκεί. Βέβαια την ίδια ώρα που η νεοναζιστική οργάνωση έχει πεταχτεί εκτός Βουλής και τρέμει στην ιδέα να καταδικαστεί ως εγκληματική οργάνωση και να φυλακιστούν τα στελέχη της, ένα νέο κύμα ξενοφοβίας και ρατσισμού έχει εμφανιστεί με αφορμή το Προσφυγικό ζήτημα, με τη βοήθεια φυσικά των ακραία εθνικιστικών και ξενοφοβικών μιλιταριστικών πολιτικών της κυβέρνησης Μητσοτάκη και των κυρίαρχων ΜΜΕ που σπέρνουν τον πανικό.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο έχουν κυκλοφορήσει κάποια πολύ σημαντικά αντιφασιστικά βιβλία, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν σίγουρα το «Με τις Μέλισσες ή με τους Λύκους» (εκδόσεις Αντίποδες), που είναι η αγόρευση του Θανάση Καμπαγιάννη στη δίκη της Χρυσής Αυγής και το «Βαλ’ τους Χ» (εκδόσεις Τόπος), μία εξαιρετική έκθεση σκίτσων – καμπάνια για τις ρατσιστικές και φασιστικές επιθέσεις στην Ελλάδα. Πλέον ανάμεσά τους βρίσκεται και άλλο ένα αρκετά αξιόλογο βιβλίο, το «Ναζισμός: Τα αίτια της γέννησης και γιγάντωσής του» του Βασίλη Λιόση, απ’ τις εκδόσεις ΚΨΜ.

Το βιβλίο του Λιόση δεν είναι μία πρωτότυπη ιστορική μελέτη, ούτε παριστάνει ότι είναι κάτι τέτοιο. Όπως ήδη μας επισημαίνει ο συγγραφέας στον πρόλογό του, το βιβλίο αυτό προσπαθεί να γίνει ένα χρήσιμο πολιτικό εργαλείο για το κίνημα. Περιέχει μία πλούσια θεματολογία, η οποία είναι προσεκτικά επιλεγμένη, επιχειρώντας να εξηγήσει το ιστορικό παρελθόν με το βλέμμα όμως στραμμένο στους κινδύνους του παρόντος και του μέλλοντος.

Ο Λιόσης επιχειρεί κυρίως να αναδείξει πολιτικά συμπεράσματα. Όμως για να φτάσει σε αυτά έχει διανύσει προηγουμένως έναν μακρύ δρόμο, έχοντας μελετήσει μία πλούσια βιβλιογραφία για το ιστορικό πλαίσιο γύρω απ’ το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και για το Φασισμό. Εξάλλου έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά αρκετές πολύ αξιόλογες ιστορικές μελέτες της διεθνούς βιβλιογραφίας γύρω απ’ αυτά τα ιστορικά ζητήματα και ο προσεκτικός αναγνώστης θα εντοπίσει στις παραπομπές του Λιόση τις σημαντικότερες από αυτές για κάθε θέμα με το οποίο καταπιάνεται στο βιβλίο του. Ανάμεσά τους τα έργα των Enzo Traverso, Richard Evans, Sergio Bologna, φυσικά του Primo Levi, αλλά και πολλών άλλων. Καταπιάνεται με ένα μεγάλο πλήθος θεμάτων χωρίς όμως να διεκδικεί το ρόλο του παντογνώστη. Στην ουσία το βιβλίο του Λιόση καταφέρνει να συγκεντρώσει και να συμπυκνώσει αυτή την πλούσια βιβλιογραφία υπό την οπτική ενός μαρξιστή συγγραφέα.

Διαβάζοντας την ιστορία της ανάδυσης του φασισμού στη Γερμανία και στην Ευρώπη ο αναγνώστης θα εντοπίσει αναλογίες με τη δική μας εποχή. Φυσικά, πάντα θα πρέπει να αποφεύγουμε τους αναχρονισμούς, όμως δεν είναι εύκολο διαβάζοντας το βιβλίο να μην μας θυμίζει τα χρόνια της ανόδου των ναζί στην Ελλάδα ή και πιο πρόσφατες στιγμές. Πώς όταν διαβάζουμε για τα πρωτοναζιστικά ιδεολογήματα να μην μας έρχονται στο μυαλό οι χυδαίες βρισιές ενός μισανθρωπικού όχλου προς απροστάτευτες γυναίκες και παιδιά σε λιμάνι της Λέσβου ή οι πρόσφατες εικόνες των παππάδων που αγιάζουν τα όπλα των «φρουρών» των συνόρων;

Στον επίλογό του ο Λιόσης επισημαίνει αυτές τις επικίνδυνες αναλογίες με την σημερινή μας πραγματικότητα πολύ εύστοχα: «Στη ναζιστική Γερμανία ο φανταστικός εχθρός ήταν ο Εβραίος. Αντίστοιχα σήμερα [στην Ελλάδα] ο φανταστικός εχθρός έχει κατασκευαστεί από τη ΧΑ και όχι μόνο από αυτή: Είναι ο μετανάστης που φταίει για την ανεργία, τις ασθένειες και την εγκληματικότητα. Έτσι και πάλι ο πραγματικός υπαίτιος κρύβεται, που δεν είναι άλλος από τον καπιταλισμό και τις κρίσεις του».

Σήμερα το αντιφασιστικό κίνημα έχει μεγαλύτερη πείρα, έχοντας αντιμετωπίσει ιδεολογικά, πολιτικά αλλά και στο δρόμο τον κίνδυνο του φασισμού κι έχοντας πετύχει κάποιες σημαντικές νίκες. Όμως το πρόβλημα πλέον είναι πιο περίπλοκο. Σε όλο τον κόσμο παρατηρείται ένα κύμα συντηρητικοποίησης και ανόδου της ακροδεξιάς. Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η ατζέντα του alt-right κινήματος ξεκίνησε απ’ το διαδίκτυο, τα memes και τις θεωρίες συνομωσίας και κατέληξε στην Προεδρία Τραμπ. Όσο η μνήμη ξεθωριάζει, τόσο ο κίνδυνος του φασισμού θα επανέρχεται. Γι’ αυτό και το νέο βιβλίο του Λιόση είναι ένα χρήσιμο όπλο στη φαρέτρα του αντιφασιστικού κινήματος. Γιατί δεν μπορούμε να αφήσουμε τη μνήμη να σβήσει.

Άρθρο στο Πριν 28-29.3.2020