Sinh trưởng trong một gia đình nghèo, mồ côi cha, từ nhỏ theo mẹ ra Hải Phòng kiếm sống trong các xóm chợ nghèo.
Nguyên Hồng ham đọc sách từ nhỏ. ông thường dành tiền thuê sách để đọc và dường như đọc hết những quyển sách mình thích ở cửa hàng cho thuê sách tại Nam Định. Loại sách Nguyên Hồng thích thuở nhỏ là truyện lịch sử Trung Hoa, trong đó những nhân vật có khí phách ngang tàng, trung dũng, những hảo hán chiếm cảm tình của ông nhiều nhất.
Nguyên Hồng bắt đầu viết văn từ năm 1936 với truyện ngắn "Linh Hồn" đăng trên Tiểu thuyết thứ 7. Đến năm 1937, ông thực sự gây được tiếng vang trên văn đàn với tiểu thuyết "Bỉ Vỏ". Tiểu thuyết "Bỉ vỏ" là bức tranh xã hội sinh động về thân phận những "con người nhỏ bé dưới đáy" như Tám Bính, Năm Sài Gòn...
Nguyên Hồng tham gia phong trào Mặt trận Dân chủ (1936-1939) ở Hải Phòng. Tháng 9 năm 1939, ông bị mật thám bắt và bị đưa đi trại tập trung ở Bắc Mê (Hà Giang) năm 1940. Năm 1943, Nguyên Hồng tham gia Hội Văn hóa Cứu quốc bí mật cùng với Nam Cao, Tô Hoài, Nguyễn Huy Tưởng... Ông là Đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam.
Ông là hội viên sáng lập Hội nhà văn Việt Nam năm 1957.
Cuốn tiểu thuyết cuối cùng của ông là "Núi rừng Yên Thế".
Nguyên Hồng qua đời ngày 2 tháng 5 năm 1982 tại Tân Yên (Bắc Giang). Năm 1996, ông được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
Các tác phẩm chọn lọc
Bỉ vỏ (tiểu thuyết, 1938 ) Bảy Hựu (truyện ngắn, 1941); Những ngày thơ ấu (hồi ký, 1940); Qua những màn tối (truyện, 1942); Cuộc sống (tiểu thuyết, 1942), Quán nải (tiểu thuyết, 1943); Đàn chim non (tiểu thuyết, 1943); Hơi thở tàn (tiểu thuyết, 1943); Hai dòng sữa (truyện ngắn, 1943 ); Vực thẳm (truyện vừa, 1944 ); Miếng bánh (truyện ngắn, 1945); Ngọn lửa (truyện vừa, 1945); Địa ngục và lò lửa (truyện ngắn, 1946- 1961); Đất nước yêu dấu (ký, 1949); Đêm giải phóng (truyện vừa, 1951); Giữ thóc (truyện vừa, 1955); Giọt máu (truyện ngắn, 1956); Trời xanh (thơ, 1960) Sóng gầm (tiểu thuyết, 196l); Sức sống của ngòi bút (tạp văn, 1963); Cơn bão đã đến (tiểu thuyết, 1963); Bước đường viết văn của tôi (hồi ký, 197l); Cháu gái người mãi võ họ Hoa (truyện thiếu nhi, 1972), Thời kỳ đen tối (tiểu thuyết, 1973); Một tuổi thơ văn (hồi ký, 1973); Sông núi quê hương (thơ, 1973); Khi đứa con ra đời (tiểu thuyết, 1976); Những nhân vật ấy đã sống với tôi (hồi ký, 1978); Thù nhà nợ nước. (tập I, trong bộ tiểu thuyết Núi rừng Yên Thế , 1981); Núi rừng Yên Thế (tiểu thuyết, tập II, 1993 ); Tuyển tập Nguyên Hồng (3 tập Tập I: 1983, Tập II: 1984, Tập III: 1985).
Ta biết đến Nguyên Hồng văn học qua Bỉ Vỏ, quaSóng gầm,Cửa biển,Cơn bão đã đến ...Nguyên Hồng Văn Học đầy sức sống, đầy tình cảm, đầy yêu thương, một Nguyên Hồng thật đẹp, thật đáng quý, đáng trân trọng.
Ta biết đến Nguyên Hồng ấu thơ và Nguyên Hồng thực tại qua Những ngày thơ ấu, hoặc một Nguyên Hồng trưởng thành và chững chạc như một cây đại thụ với Những nhân vật ấy đã sống với tôi ...chúng ta biết đến một Nguyên Hồng với tuổi thơ đầy mất mát, một Nguyên Hồng khiêm nhường như khí chất cao đẹp giữa dòng biến động của cuộc đời.
Nhưng một Nguyên Hồng khác, một Nguyên Hồng mà chúng ta muốn tìm đến, một Nguyên Hồng với những bút pháp, với văn học, với sáng tác, một Nhà văn Nguyên Hồng đích thực thì chỉ đến Bước đường viết văn chúng ta mới có thể biết, có thể bắt gặp, có thể vỡ òa.
Bước đường viết văn là một tổng kết ngắn về cuộc đời sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng từ những năm 17 tuổi mới bước đầu cầm bút đến những năm 1971- 10 năm trước khi ông vĩnh viễn ra đi. Một thời gian không quá dài, nhưng cây bút gắn liền với cuộc đời sáng tác, gắn liền với cả những biến động của thời đại mà ông đang sống.
Chúng ta mừng vui đến vỡ òa cùng Nguyên Hồng khi viết những dòng chữ đầu tiên được thừa nhận, chúng ta mừng vui về cuộc gặp gỡ giữa Nguyên Hồng và Thế Lữ,thích cuốn sách ở phần đầu, khi Nguyên Hồng viết ra những khát khao, quan niệm của ông về viết văn, giữa cảnh cơ cực mà ông vẫn khăng khăng rằng viết văn không thể, không bao giờ là vì tiền. Và khi ông viết những con chữ tỏa khí chất ngầm cao đẹp của một nhà văn sẵn sàng hiến mình cho nghệ thuật, mỗi chúng ta, cả người đọc hay người tập tành viết lách, đều cảm thấy một nỗi hổ thẹn.
Có lẽ nhiều người sẽ không thấy hứng thú với diễn biến tư tưởng của Nguyên Hồng trong sự biến thay của chính trị, nhưng, với một người có nhu cầu tìm hiểu nhiều hơn những con chữ, những thông tin ấy lại vô cùng quý giá. Bởi lẽ, dù cuộc đời có thay đổi đến như thế nào đi chăng nữa, mọi nhà văn, mọi con chữ đều chịu ảnh hưởng dù ít dù nhiều của những đổi thay trong tâm hồn tác giả.
Nguyên Hồng - một nhà văn với ngòi bút cao thượng, đầy lòng trắc ẩn, cảm thông, yêu thương với cuộc sống, với kiếp người lầm than. Đọc văn Nguyên Hồng, ta dễ dàng thấy được niềm yêu mến nồng nàn với cuộc đời được rải lên từng con chữ, từng ý văn. Đọc văn Nguyên Hồng không phải là để ta suy ngẫm những triết lý cao xa không thể với tới, mà là để ta thêm tin yêu những điều giản dị, mộc mạc, yêu những mảnh đời tầm thường, yêu những con người bình dị.