ایران در بحران: زوال صفویه و سقوط اصفهان

by Rudi Matthee, حسن افشار (Translator)

اگر سلسلهٔ صفویه از بین نرفته بود، آیندهٔ ایران احتمالاً چندان تفاوتی نمی‌کرد. گسستی رخ نداد. عصر صفویه را دورهٔ مهمی از تاریخ ایران شناختن یک مطلب است و آن را فصل مقدر غایت‌گرایانه‌ای از یک روایت حماسی ناسیونالیستی دانستن مطلبی دیگر. در این مطالعهٔ تفسیری به طیف وسیعی از علل – محیطی، اقتصادی، و بالاتر از همه سیاسی – خواهیم پرداخت تا نشان دهیم که چگونه تعامل دولت و جامعه با جهان خارج به گونه‌ای که اتفاق افتاد پیش رفت و تضعیف و سقوط صفویه را به دنبال آورد. منظور تبیین سرنوشت صفویه است نه توضیح علل «ناکامی» ایران در پیروی از تجدد اروپایی. این دومی موضوع دیگری است. جوئل موکیر در کتاب اخیرش راجع به ظهور قدرت صنعتی بریتانیا می نویسد «دشمن اصلی رشد اقتصادی… تلکه‌گیرها و دزدها و انگل‌ها بودند که اقتصاددان‌ها اغلب محترمانه‌تر رانت خوار می‌نامیدندشان، کسانی که چپاول و بهره‌برداری از کار دیگران را آسان‌تر از این می‌دیدند که خودشان به کارهای اقتصادی مولد بپردازند.» مدارک معتبر زیادی در دست نیست که نشان دهد اگر افغان‌ها (یا «اجنبی‌ها» ی دیگری) به ایران نیامده بودند، رانت‌خواری از مقام شیوهٔ مسلط کسب درآمد در ایران عزل می‌شد.

Genres: History, Iran, Middle East

360 pages, Paperback

First published January 1, 2011

About the author

Rudi Matthee serves as the John and Dorothy Munroe Distinguished Professor of History at the University of Delaware, where he teaches Middle Eastern history, with a research focus on early modern Iran and the Persian Gulf. His books include The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600-1730 (Cambridge University Press, 1999); The Pursuit of Pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500-1900 (Princeton University Press, 2005); Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan (I.B. Tauris, 2012); and, with Willem Floor and Patrick Clawson, The Monetary History of Iran. From the Safavids to the Qajars (I.B. Tauris, 2013). He co-edited, with Beth Baron, Iran and Beyond: Essays in Honor of Nikki R. Keddie (2000); co-edited, with Nikki Keddie, Iran and the Surrounding World, 1501-2001:Interactions in Culture and Cultural Politics (2002); and, with Jorge Flores, Portugal, the Persian Gulf and Safavid Persia (Peeters, 2011). He has also published numerous articles on aspects of Safavid and Qajar Iran. He served as president of the Association for the Study of Persianate Societies, 2009-2011. He received the 2006 Albert Hourani Book Prize, awarded by the Middle East Studies Association of North America, the Saidi Sirjani Award, 2004-2005, awarded by the International Society for Iranian Studies, the British-Kuwaiti Friendship Book Prize, 2012, and, twice, the prize for best foreign-language book on Iran from the Iranian Ministry of Culture.

Reviews

[Maziyar Yf · Rating 4 out of 5]

رودی متی ایران شناس برجسته و استاد دانشگاه در کتاب ایران در بحران زوال صفویه و سقوط اصفهان به چگونگی فروپاشی صفویان پرداخته است ، او در کتاب خود کار چندانی به تاریخ پر ماجرای صفویان نداشته ، او به جامعه ایران و رابطه شاه با آن ، پیوند شاه و دربار ، اقتصاد ایران و کلیه عناصری که کُنش آنها بر هم سبب تعادل صفویان شده پرداخته ، او در کتاب کوتاه خود به این مجموعه دلایل پرداخته است .
بدون شک پیدایش صفویان و دوران آنها اثری سخت بر تاریخ ایران و البته غرب آسیا گذاشته است ، به همت آنان مفهوم ایران پس از نهصد سال فراموشی ، نه تنها به عنوان یک ملت و یک کشور نسبتا یک پارچه پدید آمد ، بلکه ایران به یک امپراتوری قدرتمند با روابط گسترده اقتصادی از چین و ژاپن در شرق و تا ونیز و اسپانیا ، پرتغال و هلند در غرب تبدیل شد . آنان با وجود داشتن ارتشی ضعیفتر بارها و بارها با قویترین امپراتوری زمان خود ، عثمانی ها جنگیدند تا توانستند خود و ایران را به عنوان یک قدرت به جهان نشان دهند .
اما افول و سپس سقوط آنان به سرعت اتفاق افتاد ، در حقیقت صفویان همانند امپراتوری عثمانی سال های طولانی در حال احتضار نبودند ، سقوط و مرگ آنان فوری و آنی بوده اما اینجاست که نویسنده با بیان دلایل ثابت می کند که مرگ صفویان در اوج قدرت یعنی در زمان شاه عباس کبیر آغاز شده بود .
رودی متی کاری به چگونگی تشکیل صفویان و همچنین چهار پادشاه اول این سلسله نداشته ، او کتاب خود را از زمان شاه عباس و اصلاحات بزرگی که در ساختار اداری ، نظامی و اقتصادی کشور انجام داد شروع کرده ، او صفاتی مانند هوش و ذکاوت ، سیاست مداری ، مستبد بودن و نه جبار و ظالم بودن ، برقرار کردن تعادل میان مرکز و نیروهای مرکز گریز ، غلامان و قزلباشان ، پادشاه و مذهب را برای شاه عباس کبیر برشمرده که با فوت او به تدریج در میان شاهان دیگر کم رنگ و سرانجام بی رنگ شده و سرانجام پایان سلطنت صفویان را رقم زد .
شاید مهمترین علت سقوط صفویان سست شدن ارتباط مرکز یعنی اصفهان با قبایل و عشایر جنگجویی بوده که وظیفه اصلی دفاع از مملکت به آنان سپرده شده بود ، این کاری بود که شاه عباس در آن خبره و استاد شده بود ، عرب ها ، کردها ، لزگی ها ، ترکمن ها ، ازبک ها ، بلوچ ها و افغان ها که در دوران او با زنجیر به اصفهان وصل بودند کم کم خود تبدیل به رشته هایی شدند که نه تنها ادعای استقلال از مرکز را داشتند بلکه خود به خطری برای حاکمیت مفلوک و مفلوج بدل شدند .
عامل مهم دیگر، جنگهایی بود که از خارج مرزهای صفویان به صورت متداوم برآنان تحمیل می شد ، حال آنکه خود صفویان در قیاس همسایگان ترک و ازبک خود ، صلح طلب بوده و حداقل جنگ طلب نبوده اند .این جنگها خزینه کشور را خالی نگه داشته و مانع از تشکیل ارتشی منظم و سازمان یافته می شد ، اصفهان ناچار به تقویت عشایر می شد که در پایان خود سبب سستی و افول مرکز می شد . نویسنده ضعف مفرط اقتصاد صفویان را بسیار مفصل بررسی کرده ، او خالی بودن خزانه را همانند کسری بودجه در زمان حال تشبیه کرده و در حالتی بسیار مشابه ، خواننده هم می تواند کاستن از عیار نقره در ضرب سکه را به چاپ بی رویه پول در این زمان تشبیه کند !
او یکی دیگر از دلایل افول صفویان را به جبر جغرافیا ایران نسبت داده ، جنوب ایران و بندر عباس که مهمترین راه برای بازرگانی بوده به سبب گرمای هوا ، دور بودن راه و بعد مسافت پس از شاه عباس کم کم فراموش شده و عوارض گمرگی آنان حاصل نمی شده است ، به همین ترتیب بی توجهی تاریخی ایرانیان به کشتیرانی در زمان صفویان هم ادامه داشته و آنان عملا نفوذی بر عمان و بحرین نداشته اند ، همچنین از آنجایی که لشکر کشی یا مسافرت به جنوب ، زمان و هزینه بیشتری نیاز داشت ، شاهان صفوی و حتی شاه عباس هم از سفر به جنوب ، خوزستان و سیستان و بلوچستان ناتوان بوده و این امر دلیل ناامنی همیشگی در جنوبی بوده که مهمترین شاهراه بازرگانی کشور بوده است .
یکی از مهمترین وظایف شاهان صفوی تعادل بخشیدن میان تمام ارکان کشور بوده ، میان وزیر اعظم و دربار ، میان قزلباشان و غلامان و از همه مهمتر تعادل میان پیروان تصوف عامیانه ، فضلای فلسفی اندیش و علمای شریعت مدار . تعادل در زمان شاه عباس به صورت کامل برقرار بوده و متعادل بودن نیروهای اثر گذار و برآیند کلی آنها کشور را به جلو می رانده . تا 50 سال بعد و زمان سلطنت نوه شاه عباس ، شاه عباس دوم ، همچنان شاهان صفوی توانایی نگه داری ساختار و متوازن کردن آنرا داشتند ، اما شاه سلیمان و سپس پسر بی لیاقتش شاه سلطان حسین نتوانستند تعادل برقرار شده را حفظ کنند . نتیجه آن نابود شدن ساختار دیوان سالاری و از آن مهمتر امنیت کشور بود که به مرور زمان و با جنگهایی فراوان به دست آمده بود .
صفویان در حیاتی ترین هدف دولت های پیش از دوران مدرن و اوایل دوران مدرن شکست خوردند ، آنان نتوانستند درآمد کافی تولید کنند و نداشتن درآمد و خالی بودن خزانه سبب ضعف آنان به ویژه در برابر عثمانی ها شده بود ، به همین گونه آنان نتوانستند امنیت را در داخل مرزهای کشور حفظ کنند .
رودی متی در کتاب ایران در بحران با دقتی چشمگیر بوروکراسی و دیوان سالاری عظیم اما ناکارآمد صفویان را به همراه رابطه پیچیده شاه و وزیراعظم یا دربار با وزیر و نقش چشمگیر حرمسرا و خواجه ها شرح داده ، او به همین ترتیب دلایل تولید پایین ایران و فقیر بودن همیشگی و نیاز دائمی به فلزات گران بها و نقش یگانه پادشاهی مقتدر و متحرک ، نه ساکن اصفهان را هم بررسی کرده است . از نگاه او سقوط صفویان امری اجتناب ناپذیر بوده و شورش افغانها آنرا سرعت داده است . به همین گونه او تفاوتی میان آینده ایران با صفویان و یا بدون آنان قائل نیست .
در پایان کتاب یرجسته رودی متی باید گفت که نقدهای زیادی به کتاب و دلایل نویسنده وارد شده است ، یکی از شاخص ترین این نقدها را دکتر هاشم اقاجری در مقاله ای مفصل نوشته است و بیشتر دلایل و استدلالهای متی را رد کرده است . بنابراین برای فهم دلایل سقوط صفویان که به نظر دکتر آقاجری در صورت تداوم آنان ، عقبگرد تاریخی ایران در قرن هجده و بی ثباتی های بعد از آن و در پایان پادشاهی قاجارها شاید رُخ نداده بود ، نیاز به مطالعات بیشتری بوده و کتاب آقای متی با وجود ارزشمند بودن ، تنها نگاهی متفاوت و نه الزاما کاملا درست ، بوده به سقوط صفویان

[Alireza dehghan · Rating 4 out of 5]

Very interesting, fact full, historic analysis, new look on the fall of Safavieh empire. Highly recommended for any body interested in middle age Iranian empires ruling systems. She uses a great resource of European data sources in her analysis of the reasons Safavieh ended.
The book could be better organized, and all the data and information she has gathered could be analysed in more systematic manner.

[Arash · Rating 4 out of 5]

یک روایت فشرده از «بحران» ایران در عصر صفوی در حوزه‌های اقتصادی، نظامی، سیاسی و مذهبی. گرچه تمرکز کتاب بر بخش پایانی صفویه قرار گرفته اما بعضا با بازگشت به عقب مباحث خوبی از دوره آغازین نیز برای خواننده آماتور طرح می‌کند

[!Tæmbuŝu]

KOBOBOOKS

Reviewed by The Guardian (28 Jan 2014)