What do you think?
Rate this book
Cécile en Elsa, strijdbare freules: een biografie
Twee zussen, dochters van het progressieve aristocratengezin De Jong van Beek en Donk, groeien op als freules én als strijdbare vrouwen. Cécile (1866-1944) trouwt met de steenrijke Haagse projectontwikkelaar Adriaan Goekoop. In plaats van ondernemersvrouw wordt ze de schrijfster van de immens succesvolle feministische roman Hilda van Suylenburg (1897) en presidente van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid (1898). Als de tentoonstelling haar deuren sluit, wordt Cécile door haar man het huis uit gestuurd. Na haar scheiding verkeert ze eerst in Parijse kunstkringen, maar komt dan door de oorlog tot een radicaal andere gezindheid.
Elsa (1868-1939) huwt geen geld maar genialiteit: de componist Alphons Diepenbrock. In Amsterdam vestigt ze de eerste privépraktijk voor logopedie. Haar huwelijk houdt stand door haar trouw aan een man die zijn vrouw niet kan beminnen zolang zijn moeder leeft, en die daarna voor verleidingen bezwijkt.
De zusters, in hun jeugd innig verbonden, maken elkaar in het volwassen leven bittere verwijten over hun keuzes.
Elsa (1868-1939) huwt geen geld maar genialiteit: de componist Alphons Diepenbrock. In Amsterdam vestigt ze de eerste privépraktijk voor logopedie. Haar huwelijk houdt stand door haar trouw aan een man die zijn vrouw niet kan beminnen zolang zijn moeder leeft, en die daarna voor verleidingen bezwijkt.
De zusters, in hun jeugd innig verbonden, maken elkaar in het volwassen leven bittere verwijten over hun keuzes.
638 pages, Paperback
First published November 18, 2015
25 people are currently reading
334 people want to read
Ratings & Reviews
Friends & Following
Create a free account to discover what your friends think of this book!
Community Reviews
Displaying 1 - 30 of 60 reviews
August 26, 2016
Wat een tof boek!
Maar dat kon ook bijna niet missen, want én de negentiende eeuw én een rare adellijke familie én een biografie.
Maar dat kon ook bijna niet missen, want én de negentiende eeuw én een rare adellijke familie én een biografie.
August 27, 2019
Zeer interessante biografie. Wat een leven hebben deze zussen gehad. Ze stonden op de barricades voor meer onafhankelijkheid van de vrouw. Leefden in twee eeuwen, twee wereldoorlogen,... . Een dikke kluif maar het lezen waard ! Leuk detail , ik heb drie voornamen mijn eerste twee zijn Els, Cécile.
March 15, 2018
Deze biografie - of preciezer: dubbelbiografie - is, in de woorden van de auteur ‘een panoramisch doorzicht in de geschiedenis, van fröbelonderwijs naar de eerste universitaire studie voor vrouwen, van sociaal-liberalisme naar feminisme, van fin de siècle naar modernisme, van pacifisme naar katholiek nationalisme, van Eerste naar Tweede Wereldoorlog’.
En zo is het: we lezen hoe de ‘strijdbare freules’ Cécile en Elsa de Jong van Beek en Donk betrokken waren bij de opkomst van het feminisme in Nederland, en hoe het vegetarisme daarmee verbonden was. Ze waren vroege wegvoorbereiders voor het kiesrecht voor vrouwen. Daarenboven was Cécile schrijfster, en trouwde Elsa met de componist Alphons Diepenbrock. Daardoor verkeerden zij in artistieke kringen, en krijgen we volop indrukken van het culturele leven in Nederland aan het eind van de 19e en in de eerste helft van de 20e eeuw. Rivaliteit tussen Cécile en Couperus (Cécile verkocht aanzienlijk hogere oplagen), Mahler, Schönberg, Berg, Webern op bezoek bij de Diepenbrocks, de relatie met dirigenten Willem Mengelberg en Eduard van Beinum. En met selfmade componist Matthijs Vermeulen, die zowel een affaire had met Elsa als later in het huwelijk trad met haar dochter Thea.
Wat ik onder andere fascinerend vond was de geleidelijke verandering van Cécile, aanvankelijk protestants en vurig pleitbezorger van het vrouwenkiesrecht, en aan het einde van haar leven uiterst rooms-katholiek en antisemitisch. Cécile is het eens met Alphons Diepenbrock als deze stelt: ‘Van het oudste geloof af werd de massa geleid door priesters geïnitieerd in de hogere waarheid. Die keten was verbroken door het protestantisme, elke kruidenier kon zijn eigen godsdienst beginnen. De heilloze gedachte dat hoogleraar en arbeider hetzelfde oordeelsvermogen zouden hebben, had de mensheid gebracht tot algemeen stemrecht en bolsjewisme.’
Ik heb genoten van dit boek. Het is bijzonder toegankelijk geschreven, en de auteur nam mij moeiteloos mee in de levensloop van de twee freules en hun wereld. Op de achterflap wordt Maarten ‘t Hart geciteerd die het boek ‘een pageturner’ noemt. Bij die typering sluit ik mij van harte aan. Een panoramisch doorzicht in de geschiedenis, in de verpakking van een pageturner… wat kun je nog meer wensen?
En zo is het: we lezen hoe de ‘strijdbare freules’ Cécile en Elsa de Jong van Beek en Donk betrokken waren bij de opkomst van het feminisme in Nederland, en hoe het vegetarisme daarmee verbonden was. Ze waren vroege wegvoorbereiders voor het kiesrecht voor vrouwen. Daarenboven was Cécile schrijfster, en trouwde Elsa met de componist Alphons Diepenbrock. Daardoor verkeerden zij in artistieke kringen, en krijgen we volop indrukken van het culturele leven in Nederland aan het eind van de 19e en in de eerste helft van de 20e eeuw. Rivaliteit tussen Cécile en Couperus (Cécile verkocht aanzienlijk hogere oplagen), Mahler, Schönberg, Berg, Webern op bezoek bij de Diepenbrocks, de relatie met dirigenten Willem Mengelberg en Eduard van Beinum. En met selfmade componist Matthijs Vermeulen, die zowel een affaire had met Elsa als later in het huwelijk trad met haar dochter Thea.
Wat ik onder andere fascinerend vond was de geleidelijke verandering van Cécile, aanvankelijk protestants en vurig pleitbezorger van het vrouwenkiesrecht, en aan het einde van haar leven uiterst rooms-katholiek en antisemitisch. Cécile is het eens met Alphons Diepenbrock als deze stelt: ‘Van het oudste geloof af werd de massa geleid door priesters geïnitieerd in de hogere waarheid. Die keten was verbroken door het protestantisme, elke kruidenier kon zijn eigen godsdienst beginnen. De heilloze gedachte dat hoogleraar en arbeider hetzelfde oordeelsvermogen zouden hebben, had de mensheid gebracht tot algemeen stemrecht en bolsjewisme.’
Ik heb genoten van dit boek. Het is bijzonder toegankelijk geschreven, en de auteur nam mij moeiteloos mee in de levensloop van de twee freules en hun wereld. Op de achterflap wordt Maarten ‘t Hart geciteerd die het boek ‘een pageturner’ noemt. Bij die typering sluit ik mij van harte aan. Een panoramisch doorzicht in de geschiedenis, in de verpakking van een pageturner… wat kun je nog meer wensen?
May 1, 2018
Ik heb weinig plezier beleefd aan het lezen van dit boek, het was meer een worsteling. Natuurlijk erken ik de historische waarde van een dergelijk document en ik zie ook de enorme hoeveelheid research die er in is gegaan, maar prettig lezen vond ik deze enorme opsomming van feiten niet. Cécile en Elsa waren dames van hun tijd: opgegroeid met rangen en standen, wat wereldvreemd, vanuit zichzelf redenerend en weinig empathisch. Met name Cécile was nogal naïef. Hoe haal je het in je hoofd om driemaal een boek te schrijven dat weinig bedekt over je zus gaat en dan verbaasd te zijn dat dit wrijving oplevert. Ook de politieke en religieuze keuzes lijken niet erg doordacht.
July 1, 2022
Een ‘labour of love’. Tsjonge wat een werk heeft hierin gezeten. Met bijna 500 pagina’s een hele zit ook om te lezen. Uiteindelijk met plezier. Maar onderweg waren er wel wat momenten dat ik dacht hier had het wat bondiger gemogen!
Je zou je kunnen afvragen waarom een dubbelbiografie juist over deze twee dames. Dat heeft er vooral mee te maken dat er een schat aan brieven en dagboekfragmenten beschikbaar waren. Maar om van al die documenten een goed leesbaar verhaal te maken dat leest als een roman is bijzonder knap! Hoewel thans niet echt bekende namen, waren het in die tijd wel dames die men in bepaalde kringen goed kende. Cécile (1866-1944), die trouwde met de rijke Haagse projectontwikkelaar Adriaan Goekoop, was zelf behoorlijk actief met onder andere de emancipatie van de vrouw. En daarnaast was ze schrijfster van de in die tijd populaire feministisch roman Hilda van Suylenburg. Elsa (1868-1939) trouwde een minder gefortuneerd man, Alphons Diepenbrock, maar die ontwikkelde zich wel tot een belangrijke componist. Op Youtube kun je nog een aantal van zijn composities beluisteren. En vast ook nog wel eens in het Concertgebouw. Zijn naam kom je soms tegen op straatnaamborden.
Zoals gezegd, een lijvig boek. Vergt wat doorzettingsvermogen. Maar aan het eind heb je toch maar mooi de wereld meegemaakt van midden 19e tot midden 20e eeuw vanuit het perspectief van deze freules. En dat geeft net even een ander beeld dan een gewoon geschiedenis boek. Het mooiste vond ik overigens het inkijkje in het liefdesleven van beide dames. Dat ze strijdbaar waren is des te bijzonder als je het volgende leest:
“Welswaar mochten Françaises getuigen voor rechtbank en gemeente, maar het duurde nog tot 1907 voor een Franse gehuwde vrouw over haar eigen salaris kon beschikken (in Nederland zou men tot 1956 moeten wachten voor de handelingsonbekwaamheid van de getrouwde vrouw uit het Burgerlijk Wetboek werd geschrapt).”
Je zou je kunnen afvragen waarom een dubbelbiografie juist over deze twee dames. Dat heeft er vooral mee te maken dat er een schat aan brieven en dagboekfragmenten beschikbaar waren. Maar om van al die documenten een goed leesbaar verhaal te maken dat leest als een roman is bijzonder knap! Hoewel thans niet echt bekende namen, waren het in die tijd wel dames die men in bepaalde kringen goed kende. Cécile (1866-1944), die trouwde met de rijke Haagse projectontwikkelaar Adriaan Goekoop, was zelf behoorlijk actief met onder andere de emancipatie van de vrouw. En daarnaast was ze schrijfster van de in die tijd populaire feministisch roman Hilda van Suylenburg. Elsa (1868-1939) trouwde een minder gefortuneerd man, Alphons Diepenbrock, maar die ontwikkelde zich wel tot een belangrijke componist. Op Youtube kun je nog een aantal van zijn composities beluisteren. En vast ook nog wel eens in het Concertgebouw. Zijn naam kom je soms tegen op straatnaamborden.
Zoals gezegd, een lijvig boek. Vergt wat doorzettingsvermogen. Maar aan het eind heb je toch maar mooi de wereld meegemaakt van midden 19e tot midden 20e eeuw vanuit het perspectief van deze freules. En dat geeft net even een ander beeld dan een gewoon geschiedenis boek. Het mooiste vond ik overigens het inkijkje in het liefdesleven van beide dames. Dat ze strijdbaar waren is des te bijzonder als je het volgende leest:
“Welswaar mochten Françaises getuigen voor rechtbank en gemeente, maar het duurde nog tot 1907 voor een Franse gehuwde vrouw over haar eigen salaris kon beschikken (in Nederland zou men tot 1956 moeten wachten voor de handelingsonbekwaamheid van de getrouwde vrouw uit het Burgerlijk Wetboek werd geschrapt).”
May 9, 2016
De dubbele biografie van E. Leijnse over de twee zusters Cecile (1866 -1944) en Elsa (1868-1939) van Beek en Donk geeft een boeiend en zeer leesbaar tijdsbeeld van het laatste deel van de negentiende en het eerste deel van de twintigste eeuw. Cecile en Elsa groeien op in een eigenzinnig aristocratisch milieu. Al op jonge leeftijd leren ze zich te verweren, na te denken en te strijden tegen onrecht. Ze zijn muzikaal en belezen, maar blijven ook, vanwege hun beschermde jeugd, heel lang naïef.
Beide vrouwen trouwen met mannen waarmee ze een platonische relatie hebben. Cecile, de oudste, trouwt met de zeer rijke Adriaan (Paul) Goekoop. Elsa huwt met de katholieke schoolmeester Alphons Diepenbrock, de latere componist.
Tijdens haar huwelijk ontpopt Cecile zich als een van de eerste feministes. Ze schrijft de tendensroman Hilda van Schuylenburg (in het begin van de vorige eeuw werd deze roman meer gelezen dan de romans van Louis Couperus).
Maar het huwelijk houdt geen stand. Paul die leidt aan depressies enonder zijn zeer dominante vrouw, laat zich van Cecile scheiden. Cecile gaat in Parijs wonen en trouwt met de Poolse Jood Michel Frenkel, met wie ze op 42-jarige leeftijd een zoon krijgt.
Elsa’s leven komt in dienst te staan van de muziek en de gepassioneerde liefde van haar man, Alphons Diepenbrock, voor zijn minnares, Jo Jongkindt. Ze gedoogt deze relatie maar hij verteert haar ook. De relatie tussen Fons en Jo brengt Fons uiteindelijk wel dichter tot Elsa en ze krijgen twee dochters Joanna en Thea.
Matthijs Vermeulen is een eigenwijze muziekcriticus en tevens huisvriend van de Diepenbrocks. Elsa heeft gedurende een jaar een heftige liefdesrelatie met hem. Misschien uit een soort wraak, later noemt ze deze verhouding een misstap.Nog later trouwt Vermeulen met dochter Thea.
De van huis uit protestantse freules trekken in hun jeugd fel van leer tegen het katholicisme. Later bekeren ze zich allebei tot het katholieke geloof. Bij de kritische Cecile gaat dat heel ver en in de jaren dertig van de vorige eeuw wordt ze zelfs fel antisemitisch en pro- Frans nationalistisch.
In zogezegd drie delen: Cecile en Elsa’s gezamenlijke jeugd en de relatie met hun ouders. Cecile’s ziekelijke vaderverering en de zorg voor hun aan morfine verslaafde moeder in deel 1; Cecile’s huwelijk met Goekoop en haar feministische en literaire escapades worden beschreven in deel 2; en deel 3 is het boeiende relaas van Elsa’s huwelijk met Diepenrock, Matthijs Vermeulen en de muziek.
Leijnse kreeg goud in handen met het volledige archief en duizenden brieven en bewaarde dagboeken van de familie van Beek en Donk. Haar vlotte frisse pen teleurstelt geen moment, uit de veelheid aan materiaal heeft ze een krachtig en zeer leesbaar tijdsbeeld weten te extraheren van een zeer hechte relatie tussen twee zusters die elkaar vol zorg en liefde maar tijdens jaren van verwijdering ook kritisch en vol verwijt schreven.
Vijfhonderd bladzijden literaire non-fictie met en zeer gedegen notenapparaat levert een boeiend en belangrijk tijdsbeeld op.
Lees ook Het grote zwijgen van Erik Menkveld.
Beide vrouwen trouwen met mannen waarmee ze een platonische relatie hebben. Cecile, de oudste, trouwt met de zeer rijke Adriaan (Paul) Goekoop. Elsa huwt met de katholieke schoolmeester Alphons Diepenbrock, de latere componist.
Tijdens haar huwelijk ontpopt Cecile zich als een van de eerste feministes. Ze schrijft de tendensroman Hilda van Schuylenburg (in het begin van de vorige eeuw werd deze roman meer gelezen dan de romans van Louis Couperus).
Maar het huwelijk houdt geen stand. Paul die leidt aan depressies enonder zijn zeer dominante vrouw, laat zich van Cecile scheiden. Cecile gaat in Parijs wonen en trouwt met de Poolse Jood Michel Frenkel, met wie ze op 42-jarige leeftijd een zoon krijgt.
Elsa’s leven komt in dienst te staan van de muziek en de gepassioneerde liefde van haar man, Alphons Diepenbrock, voor zijn minnares, Jo Jongkindt. Ze gedoogt deze relatie maar hij verteert haar ook. De relatie tussen Fons en Jo brengt Fons uiteindelijk wel dichter tot Elsa en ze krijgen twee dochters Joanna en Thea.
Matthijs Vermeulen is een eigenwijze muziekcriticus en tevens huisvriend van de Diepenbrocks. Elsa heeft gedurende een jaar een heftige liefdesrelatie met hem. Misschien uit een soort wraak, later noemt ze deze verhouding een misstap.Nog later trouwt Vermeulen met dochter Thea.
De van huis uit protestantse freules trekken in hun jeugd fel van leer tegen het katholicisme. Later bekeren ze zich allebei tot het katholieke geloof. Bij de kritische Cecile gaat dat heel ver en in de jaren dertig van de vorige eeuw wordt ze zelfs fel antisemitisch en pro- Frans nationalistisch.
In zogezegd drie delen: Cecile en Elsa’s gezamenlijke jeugd en de relatie met hun ouders. Cecile’s ziekelijke vaderverering en de zorg voor hun aan morfine verslaafde moeder in deel 1; Cecile’s huwelijk met Goekoop en haar feministische en literaire escapades worden beschreven in deel 2; en deel 3 is het boeiende relaas van Elsa’s huwelijk met Diepenrock, Matthijs Vermeulen en de muziek.
Leijnse kreeg goud in handen met het volledige archief en duizenden brieven en bewaarde dagboeken van de familie van Beek en Donk. Haar vlotte frisse pen teleurstelt geen moment, uit de veelheid aan materiaal heeft ze een krachtig en zeer leesbaar tijdsbeeld weten te extraheren van een zeer hechte relatie tussen twee zusters die elkaar vol zorg en liefde maar tijdens jaren van verwijdering ook kritisch en vol verwijt schreven.
Vijfhonderd bladzijden literaire non-fictie met en zeer gedegen notenapparaat levert een boeiend en belangrijk tijdsbeeld op.
Lees ook Het grote zwijgen van Erik Menkveld.
April 6, 2018
Wat een geweldig boek!
Ik las zelfs de voetnoten. Allemaal.
Het geheel is een goed leesbaar verhaal wat je zo de 19de eeuw binnentrekt. Je waant je in Annastaate. Je zou de piano horen.
Vanuit de adellijke statige begintijd nemen Elsa en Cécile je mee op sleeptouw de 20ste eeuw in. Met alle sociale en maatschappelijke veranderingen die in die tijd ons land vorm gaven.
Als je bedenkt dat dit een biografie is word ik nog enthousiaster; zou je het bedacht hebben dan zou ik nooit geloofd hebben dat zoveel gebeurtenissen in het leven van slechts twee vrouwen voorkwamen.
Zoals de schrijfster zelf zegt is dit een panoramisch doorzicht in de geschiedenis. Van fröbelonderwijs naar de eerste universitaire studie voor vrouwen, van sociaal liberalisme naar feminisme, van fin de siècle naar modernisme. Van pacifisme naar katholiek nationalisme en van Eerste naar Tweede wereldoorlog.
Prachtig. prachtig. prachtig.
Ik kon het boek niet wegleggen. Zo pakkend geschreven en ook zoveel nieuws geleerd. (zoals waar de winkel Tesselschade - Arbeid Adelt bij 't Leidseplein waar ik zo vaak langs liep toen ik daar woonde nou eigenlijk vandaan kwam. Ik heb het me ontelbare keren afgevraagd. En nu weet ik het! )
Ga het lezen. Echt. Aanrader van het jaar!
Ik las zelfs de voetnoten. Allemaal.
Het geheel is een goed leesbaar verhaal wat je zo de 19de eeuw binnentrekt. Je waant je in Annastaate. Je zou de piano horen.
Vanuit de adellijke statige begintijd nemen Elsa en Cécile je mee op sleeptouw de 20ste eeuw in. Met alle sociale en maatschappelijke veranderingen die in die tijd ons land vorm gaven.
Als je bedenkt dat dit een biografie is word ik nog enthousiaster; zou je het bedacht hebben dan zou ik nooit geloofd hebben dat zoveel gebeurtenissen in het leven van slechts twee vrouwen voorkwamen.
Zoals de schrijfster zelf zegt is dit een panoramisch doorzicht in de geschiedenis. Van fröbelonderwijs naar de eerste universitaire studie voor vrouwen, van sociaal liberalisme naar feminisme, van fin de siècle naar modernisme. Van pacifisme naar katholiek nationalisme en van Eerste naar Tweede wereldoorlog.
Prachtig. prachtig. prachtig.
Ik kon het boek niet wegleggen. Zo pakkend geschreven en ook zoveel nieuws geleerd. (zoals waar de winkel Tesselschade - Arbeid Adelt bij 't Leidseplein waar ik zo vaak langs liep toen ik daar woonde nou eigenlijk vandaan kwam. Ik heb het me ontelbare keren afgevraagd. En nu weet ik het! )
Ga het lezen. Echt. Aanrader van het jaar!
September 28, 2021
Een boeiende biografie over twee zussen uit een rijk milieu. In hun jeugd trekken ze samen op, later groeien ze meer uit elkaar. Cecile trouwde met een rijke Haagse ondernemer, Elsa met de Nederlandse componist Alphons Diepenbrock. De beschrijvingen van deze echtgenoten zijn ook zeer interessant. Cecile organiseerde in 1890 een grote tentoonstelling over ‘de vrouw’ in Den Haag. Het boek geeft kennis en inzicht in de maatschappelijke verhoudingen in het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. De dames waren niet makkelijk voor zichzelf en ook niet voor elkaar, maar ze waren wat je noemt ‘karakters’. Elisabeth Leijnse schrijft goed en boeiend, je verveelt je niet tijdens het lezen, nergens wordt het boek houterig of langdradig.
Trefwoorden: emancipatie, sociale geschiedschrijving.
Trefwoorden: emancipatie, sociale geschiedschrijving.
May 29, 2018
4,5 ster
‘Had zij zich diep genoeg ingeleefd in zijn wezen, terwijl ze zijn inleving altijd vanzelfsprekend had gevonden? Wat is leven, vroeg Elsa moedeloos, als we zien hoe eenzaam we allen zijn, hoe weinig we weten van een andere ziel?’
Wat begon als een interessant boek over de sleutelfiguren in de sociale hervorming rondom 1900 veranderde ongeveer halverwege in een meeslepend, dramatisch verhaal met verdoemde personages.
Leijnse geeft een bijzonder open blik op de privélevens van de zusters Cécile en Elsa de Jong van Beek en Donk. In groot detail en met een scherpe, analytische uitleg wordt de lezers via de relatie tussen de twee zussen en hun omgeving door de belangrijkste ontwikkelingen van de eeuwwisseling en daarna gegidst: van vrouwenemancipatie, sociale hervorming en religieuze kwesties tot oorlog, meer religieuze kwesties en migratie. De lezer raakt steeds verder verwikkeld met de persoonlijke ontwikkeling van de twee dames, en verkrijgt allerlei inzichten in hun karakter die in de beste psychologische roman niet zo duidelijk naar voren komen. Hoewel Leijnse nooit expliciete oorzaak-gevolg relaties legt, krijgt de lezer een beeld van het doorwerken van gebeurtenissen in de jeugd, opgelopen trauma’s en effecten op zelfbeeld, en hoe dat weer resulteert in de fouten die Cécile en Elsa in hun latere levens zullen maken. Ik had vaak het idee dat ik een roman met een alwetende verteller las. Leijnse schrijft grijpend en afwisselend.
Wie geen interesse heeft in deze periode op zichzelf zal zich ongetwijfeld kunnen laten meeslepen door de dramatische gebeurtenissen en belangrijke thema’s die aan bod komen, van ongelukkige huwelijken, overspel en echtscheiding, bedrog en zelfopoffering, de moeizaamheid van opvoeden, zelfmoord en verloren vriendschappen, botsingen tussen wereldbeelden. De karakters lijken diep tragisch. Cécile en Elsa zijn beiden enorm getalenteerd en bezitten over een groot aantal kwaliteiten. Cécile vindt haar succes als schrijfster en maatschappelijk bewogen vrouw, Elsa in haar enorme rol in het bekend maken van Diepenbrock en haar eigen logopedistenpraktijk. Toch gaan ze ten onder dankzij hun eigen tekortkomingen. Wat dit onderscheidt van een tragedie is dat het doek niet valt, maar de vrouwen door blijven zetten. Deze tragische heldennen, met hun bijzondere aristocratische levens, meer dan een eeuw geleden, zijn zo toch heel menselijk.
Ik raakte gehecht aan Cécile en Elsa, met hun bijnamen en relaties en eindeloze pogingen om het goede te doen, al wordt het na verloop van tijd bijna onmogelijk om nog sympathie te voelen voor Cécile.
In het midden, rondom pagina 200-300, vervlakte het verhaal en verslapte mijn interesse, maar die slimme verschuiving van Cécile naar Elsa geeft het boek een enorme opleving. Het boek geeft geweldig veel informatie en indrukken van de tijd, maar desondanks veronderstelt het wel enige voorkennis. Die is niet essentieel, maar wie totaal onbekend is met de muziek van die tijd (Debussy, Mahler, atonaliteiten van Schönberg) heeft mogelijk moeite de componisten in context te kunnen plaatsen. Termen zoals ‘de Internationale’ en enfant terrible worden vaak nauwelijks toegelicht. Enige weet van het tijdsbeeld bevordert het lezen dus wel.
In haar dankwoord vermeldt de schrijfster haar doel om met de twee biografieën een “panoramisch doorzicht in de geschiedenis” te geven. “Dagboeken en brieven geven een kijk op de sociale psychologie van hun tijd – op dwingende mechanismen van kerkelijke dwang, klassengeest, raciale vooroordelen en genderbepaalde rolpatronen – maar ze verwoorden net zo zeer de worsteling met universele dilemma’s: de balans tussen werk en privéleven, de verwerking van ontrouw van een geliefde en van de dood van een partner na een huwelijk vol beproeving, de instandhouding van een relatie ondanks een felle ideologische botsing.” Wat mij betreft is Leijnse meer dan geslaagd in haar opzet.
‘Het waren benijdenswaardige mensen, dacht ze cynisch, die in grote impulsies grote dingen mochten doen, terwijl het zo veel meer zelfoverwinning vroeg om elke dag opnieuw iets kleins te doen.’
‘Had zij zich diep genoeg ingeleefd in zijn wezen, terwijl ze zijn inleving altijd vanzelfsprekend had gevonden? Wat is leven, vroeg Elsa moedeloos, als we zien hoe eenzaam we allen zijn, hoe weinig we weten van een andere ziel?’
Wat begon als een interessant boek over de sleutelfiguren in de sociale hervorming rondom 1900 veranderde ongeveer halverwege in een meeslepend, dramatisch verhaal met verdoemde personages.
Leijnse geeft een bijzonder open blik op de privélevens van de zusters Cécile en Elsa de Jong van Beek en Donk. In groot detail en met een scherpe, analytische uitleg wordt de lezers via de relatie tussen de twee zussen en hun omgeving door de belangrijkste ontwikkelingen van de eeuwwisseling en daarna gegidst: van vrouwenemancipatie, sociale hervorming en religieuze kwesties tot oorlog, meer religieuze kwesties en migratie. De lezer raakt steeds verder verwikkeld met de persoonlijke ontwikkeling van de twee dames, en verkrijgt allerlei inzichten in hun karakter die in de beste psychologische roman niet zo duidelijk naar voren komen. Hoewel Leijnse nooit expliciete oorzaak-gevolg relaties legt, krijgt de lezer een beeld van het doorwerken van gebeurtenissen in de jeugd, opgelopen trauma’s en effecten op zelfbeeld, en hoe dat weer resulteert in de fouten die Cécile en Elsa in hun latere levens zullen maken. Ik had vaak het idee dat ik een roman met een alwetende verteller las. Leijnse schrijft grijpend en afwisselend.
Wie geen interesse heeft in deze periode op zichzelf zal zich ongetwijfeld kunnen laten meeslepen door de dramatische gebeurtenissen en belangrijke thema’s die aan bod komen, van ongelukkige huwelijken, overspel en echtscheiding, bedrog en zelfopoffering, de moeizaamheid van opvoeden, zelfmoord en verloren vriendschappen, botsingen tussen wereldbeelden. De karakters lijken diep tragisch. Cécile en Elsa zijn beiden enorm getalenteerd en bezitten over een groot aantal kwaliteiten. Cécile vindt haar succes als schrijfster en maatschappelijk bewogen vrouw, Elsa in haar enorme rol in het bekend maken van Diepenbrock en haar eigen logopedistenpraktijk. Toch gaan ze ten onder dankzij hun eigen tekortkomingen. Wat dit onderscheidt van een tragedie is dat het doek niet valt, maar de vrouwen door blijven zetten. Deze tragische heldennen, met hun bijzondere aristocratische levens, meer dan een eeuw geleden, zijn zo toch heel menselijk.
Ik raakte gehecht aan Cécile en Elsa, met hun bijnamen en relaties en eindeloze pogingen om het goede te doen, al wordt het na verloop van tijd bijna onmogelijk om nog sympathie te voelen voor Cécile.
In het midden, rondom pagina 200-300, vervlakte het verhaal en verslapte mijn interesse, maar die slimme verschuiving van Cécile naar Elsa geeft het boek een enorme opleving. Het boek geeft geweldig veel informatie en indrukken van de tijd, maar desondanks veronderstelt het wel enige voorkennis. Die is niet essentieel, maar wie totaal onbekend is met de muziek van die tijd (Debussy, Mahler, atonaliteiten van Schönberg) heeft mogelijk moeite de componisten in context te kunnen plaatsen. Termen zoals ‘de Internationale’ en enfant terrible worden vaak nauwelijks toegelicht. Enige weet van het tijdsbeeld bevordert het lezen dus wel.
In haar dankwoord vermeldt de schrijfster haar doel om met de twee biografieën een “panoramisch doorzicht in de geschiedenis” te geven. “Dagboeken en brieven geven een kijk op de sociale psychologie van hun tijd – op dwingende mechanismen van kerkelijke dwang, klassengeest, raciale vooroordelen en genderbepaalde rolpatronen – maar ze verwoorden net zo zeer de worsteling met universele dilemma’s: de balans tussen werk en privéleven, de verwerking van ontrouw van een geliefde en van de dood van een partner na een huwelijk vol beproeving, de instandhouding van een relatie ondanks een felle ideologische botsing.” Wat mij betreft is Leijnse meer dan geslaagd in haar opzet.
‘Het waren benijdenswaardige mensen, dacht ze cynisch, die in grote impulsies grote dingen mochten doen, terwijl het zo veel meer zelfoverwinning vroeg om elke dag opnieuw iets kleins te doen.’
October 14, 2017
Geweldig interessant boek!!!
January 27, 2022
Echt een kneitergoede biografie
November 4, 2024
Elisabeth Leijnse legt niet uit wat de aanleiding voor dit boek was, niet aan het begin en ook niet aan het einde, behalve dat er veel bronmateriaal is. Er wordt veel verteld over allerlei liefdesgedoe en vreemdgaan, een thema dat ik over het algemeen probeer te mijden. Interessanter lijken me de activiteiten van Cécile. Ze is een voorvechter van de feministische beweging. Maar het kost me steeds meer moeite om door alle details heen te komen. Wie op school goed was in geschiedenis, vindt dit vast heerlijk, maar voor mij zijn het veel te veel details, die me lang niet allemaal relevant lijken.
https://lalageleest.nl/2024/11/04/cec...
https://lalageleest.nl/2024/11/04/cec...
May 23, 2018
De stijl is prettig en toegankelijk, er zitten boeiende verhalen bij. Uitstekend gedocumenteerd. Ik begon dus ook met enthousiasme en vond zeker het begin erg interessant. Maar na de eerste 250 pagina’s begon mijn plezier in het boek wel weg te ebben en werd ik erg moe van de freules. Van mij hadden sommige delen een stuk bondiger gemogen. En ondanks alle zeer persoonlijke informatie uit dagboeken en brieven bleven de zussen toch vreemden voor me en vroeg ik me af waarom ik dit allemaal over hen zou moeten willen weten.
Misschien, dus, dat dit genre mij gewoon niet zo ligt?! Zo vroeg ik me af: moet een biograaf echt al die intieme details zo uitvoerig vertellen? Dan voelde het lezen als een - deels verveeld, deels ongemakkelijk - voyeurisme.
Erg mooi vond ik trouwens hoe de epiloog eindigt met een beschrijving van de twee dienstboden.
Misschien, dus, dat dit genre mij gewoon niet zo ligt?! Zo vroeg ik me af: moet een biograaf echt al die intieme details zo uitvoerig vertellen? Dan voelde het lezen als een - deels verveeld, deels ongemakkelijk - voyeurisme.
Erg mooi vond ik trouwens hoe de epiloog eindigt met een beschrijving van de twee dienstboden.
June 1, 2017
Een fascinerend boek waarin ik veel dingen herkende. Ik herinner me de froebelschool uit leesboekjes over Pim, Mien en Zus op de lagere school. Ik heb zelf ooit een beurs ontvangen van Tesselschade, en heb nu pas ontdekt dat het een afscheiding betrof van Arbeid Adelt, een vereniging opgericht om verarmde dames de kans te geven een inkomen te verwerven!
Het boek is ook doorspekt met relaties en ontmoetingen met beroemde schrijvers en politici, waarvan ik velen vooral van straatnamen herken!
Al met al een boeiend boek dat me deed realiseren hoeveel onze voorouders hebben gevochten voor rechten die we nu vaak niet eens meer op waarde schatten.
Het boek is ook doorspekt met relaties en ontmoetingen met beroemde schrijvers en politici, waarvan ik velen vooral van straatnamen herken!
Al met al een boeiend boek dat me deed realiseren hoeveel onze voorouders hebben gevochten voor rechten die we nu vaak niet eens meer op waarde schatten.
November 3, 2016
Een boeiende pageturner. Interessant ook vanwege de beschreven maatschappelijke ontwikkelingen in oa feminisme, pedagogiek, religie, verzuiling, armoedebeleid, stemrecht, literatuur, muziek, het kunstenaarsleven, het leven der rijken, de eerste en tweede wereldoorlog, Europa, antisemitisme etc. Mocht dit zwaar klinken, dat valt reuze mee. Ik heb er erg van genoten. Mooi werk van Elisabeth Leijnse!
February 4, 2017
Ik heb hier zo van genoten! Heel fijn geschreven met een goede balans tussen persoonlijke gebeurtenissen en de historische context van het leven van Elsa en Cecile. Het gebeurt weinig dat ik een boek niet kan wegleggen!
March 16, 2017
Wat een verhaal.
Wat een verhalen.
Wat een tijd.
En wat een hysterie en historie.
Het las niet vlot.
Soms werd ik doodmoe van de freules.
Maar het is toch een fascinerende inkijk in hun leven en een zeer bijzonder tijdperk.
De moeite waard.
Wat een verhalen.
Wat een tijd.
En wat een hysterie en historie.
Het las niet vlot.
Soms werd ik doodmoe van de freules.
Maar het is toch een fascinerende inkijk in hun leven en een zeer bijzonder tijdperk.
De moeite waard.
December 31, 2023
Biografie over twee zussen. Een fijn boek om te lezen.
De adellijke dames nemen veel bagage mee van hun adellijke, protestantse opvoeding. Ze leren kritisch te zijn en strijden voor rechten van de vrouw. Ze komen in moeilijke huwelijken terecht. Cultuur, muziek staat hoog in het vaandel. Door omstandigheden bekeren ze zich in de loop van hun leven tot het katholicisme. Een van de zussen raakt sterk antisemitisch, de ander is kritisch over haar opmerkingen van vroeger die dat wel een beetje zijn geweest, maar ze wordt juist anti-antisemitisch. De erfenis van componist Diepenbrock, de man van een van de zussen, goed bewaard gebleven.
De adellijke dames nemen veel bagage mee van hun adellijke, protestantse opvoeding. Ze leren kritisch te zijn en strijden voor rechten van de vrouw. Ze komen in moeilijke huwelijken terecht. Cultuur, muziek staat hoog in het vaandel. Door omstandigheden bekeren ze zich in de loop van hun leven tot het katholicisme. Een van de zussen raakt sterk antisemitisch, de ander is kritisch over haar opmerkingen van vroeger die dat wel een beetje zijn geweest, maar ze wordt juist anti-antisemitisch. De erfenis van componist Diepenbrock, de man van een van de zussen, goed bewaard gebleven.
January 20, 2018
Schitterend.
January 30, 2019
Van de bevoorrechte levens blijft vooral de tragiek hangen, als in een 19de-eeuwse roman.
August 22, 2017
Dubbelbiografie over twee freules zich afspelend eind 19e eeuw tot en met eind tweede wereldoorlog. Veel politiek (socialisme, feminisme, antisemitisme etc) maar ook over ouder-/zusterliefde, trouw en ontrouw, geloof, rouw etc. Prachtig - als je houdt van dit type boek - en dat doe ik :)
May 9, 2018
Eén van de beste boeken die ik dit jaar gelezen heb. Geweldig geschreven, enorm interessant en fascinerend. Zowel een literair als een historisch feestje.
July 8, 2020
Ongelofelijk verhaal vanuit perspectief van twee vrouwen, dwars door de geschiedenis heen. Het leerde me hoe je als idealistisch denker kan vervallen tot antisemitist en hoe beklemmend het dogma van een huwelijk kan zijn
February 23, 2021
Een biografie, dat had ik niet zien aankomen. De beide dames uit adellijke kringen zijn bevlogen en strijden intensief voor de vrouwenzaak, maar raken ontgoocheld. Cécile verhuist naar Parijs en blijft een mecenas voor kunstenaars en verliest zich in godsdienstijver, Elsa wijdt zich aan haar man, de componist Alphonse Diepenbrock, en probeert te overleven met de affaire die hij erop nahoudt. Twee vrouwen die een bewogen leven hebben geleid en wier leven volledig via hun correspondentie van A tot Z wordt uitgevlooid. Kurkdroog.
August 2, 2020
Dubbelbiografie over twee zussen met bijzondere levens. Het is ook een mooi tijdsbeeld over de periode 1850-1945 met onderwerpen als vrouwenemancipatie, relaties en cultuur. Ze zijn strijdbaar, maar binnen het betamelijke. Hebben pech en geluk gehad met hun partners, huwelijkstrouw is ver te zoeken. Hun levens waren moeizaam, maar wel heel boeiend. Leest fijn voor zo’n soort boek, soms moet je wel even doorzetten en boeit het even niet.
December 26, 2022
Citaat : “Vader constateerde met plezier dat zijn dochters wezens waren met vele ‘ viriele’ karakters, die hij vrouwelijk noemde, terwijl hijzelf en zijn zoon ju
Review : ist meer feminiene eigenschappen hadden.” Het bekroonde boek van Elisabeth Leijnse (hoogleraar letterkunde aan de Universiteit van Namen) is een dubbelbiografie over twee ondernemende adellijke zussen, Cécile (1866-1944) en Elsa (1868-1939) de Jong van Beek en Donk. De eerste schreef de beruchte tendensroman Hilda van Suylenburg, de tweede was getrouwd met de beroemde componist Alphonse Diepenbrock. De auteur, heeft voor deze biografie gebruik kunnen maken van divers archiefmateriaal, waaronder brieven en dagboeken van de hoofdrolspelers. Cécile vestigde haar naam als feministe en dompelde zich na haar scheiding van een rijke Haagse ondernemer onder in de Parijse kunstenaarswereld. Als fervent aanhanger van het Vichy-regime kwam ze in haar laatste levensjaren in een isolement te verkeren. Elsa was door haar huwelijk in de gelegenheid vriendschap te sluiten met kunstenaars als Mengelberg, Mahler en Toorop. De levens van de zussen bevatten meer dan genoeg ingrediënten voor boeiende levensgeschiedenissen, die tevens een rijk inzicht bieden in de cultuur van het Fin de Siècle (1890-1914) en Interbellum in Nederland en Frankrijk. De zusjes groeiden op in een paradijselijke, beschermde wereld. Hun ouders voedden hun drie kinderen – er was nog een oudere broer – op in een warme sfeer van aandacht en vertrouwen. Ze kregen huisonderwijs van hun moeder Anna en later van een gouvernante. Ze lazen literatuur, spraken hun talen, musiceerden en tekenden. Het protestantse geloof was niet knellend, noch de mores van de adel, al waren de freuletjes zich al jong bewust van de rechten en plichten van hun stand en hadden ze een nuffige afkeer van banale, hard pratende burgermeisjes. Liever zetten ze zich in voor de allerarmsten, de arbeiders in de sloppen. Vader Jan, die zich “rood maar niet onbeleefd” noemde, was actief in de armoedebestrijding. Dat “rood” was relatief: hij bleef een liberaal, het was niet de bedoeling dat de verhoudingen wezenlijk zouden veranderen. Ook de dochters, hoe vooruitstrevend ook, zouden zich nooit bij de SDAP aansluiten. Herman Gorter en Henriette Roland Holst, goede bekenden van hun vader, vonden ze onrealistische dwepers. Er was één wanklank in dit gelukkige gezin: de moeder leed aan zenuwzwakte, een eigentijdse kwaal. Ze moest regelmatig herstellen in een rusthuis. Zo leerden de meisjes hun moeder te ontzien en werden ze haar verzorgsters. Met veel tact lukte het de meisjes om hun moeder Anna te laten afkicken van haar morfineverslaving. Intussen werkten ze aan hun ontwikkeling: Cécile haalde een akte voor lerares Frans en Elsa stortte zich op een pianostudie en ging vervolgens als eerste vrouw in Nederland aan de universiteit rechten studeren. Cécile werd actief in de buitenwereld. Ze richtte een bond op “ter bestrijding van eene gruwelmode” (de mode van de hoedjes met veren), voorloper van de Vogelbescherming. Cécile schrijft dat ophef verwekkende boek, Hilda van Suylenburg, een “tendensroman” waarin ze de schande aan de kaak stelt dat vrouwen zich niet maatschappelijk mogen ontplooien. Ze organiseert de Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, een groot succes, financieel mogelijk gemaakt door de gehate echtgenoot. Van hem scheidt ze – een stap die aanleiding is voor een jarenlange brouille met Elsa, die tegen de scheiding is. Ontluisterend is dat deze vrijdenkster zich in de jaren dertig ontpopt tot een fel antisemiet. Al deze tegenstrijdigheden, dwalingen en hartstochten maken deze twee vrouwen interessant. Ze zijn intelligent, eigenzinnig en daadkrachtig, maar net zo goed kwetsbaar, en een product van hun opvoeding, sekse, emoties en hartstochten. Zij waren toch meer dan de “strijdbare freules” uit de ondertitel en Leijnse heeft ze beiden dan ook onderwerp gemaakt van een boeiende biografie. Cécile en Elsa zijn echte, levende wezens in wier bestaan de lezer zich vlot kan inleven.
Review : ist meer feminiene eigenschappen hadden.” Het bekroonde boek van Elisabeth Leijnse (hoogleraar letterkunde aan de Universiteit van Namen) is een dubbelbiografie over twee ondernemende adellijke zussen, Cécile (1866-1944) en Elsa (1868-1939) de Jong van Beek en Donk. De eerste schreef de beruchte tendensroman Hilda van Suylenburg, de tweede was getrouwd met de beroemde componist Alphonse Diepenbrock. De auteur, heeft voor deze biografie gebruik kunnen maken van divers archiefmateriaal, waaronder brieven en dagboeken van de hoofdrolspelers. Cécile vestigde haar naam als feministe en dompelde zich na haar scheiding van een rijke Haagse ondernemer onder in de Parijse kunstenaarswereld. Als fervent aanhanger van het Vichy-regime kwam ze in haar laatste levensjaren in een isolement te verkeren. Elsa was door haar huwelijk in de gelegenheid vriendschap te sluiten met kunstenaars als Mengelberg, Mahler en Toorop. De levens van de zussen bevatten meer dan genoeg ingrediënten voor boeiende levensgeschiedenissen, die tevens een rijk inzicht bieden in de cultuur van het Fin de Siècle (1890-1914) en Interbellum in Nederland en Frankrijk. De zusjes groeiden op in een paradijselijke, beschermde wereld. Hun ouders voedden hun drie kinderen – er was nog een oudere broer – op in een warme sfeer van aandacht en vertrouwen. Ze kregen huisonderwijs van hun moeder Anna en later van een gouvernante. Ze lazen literatuur, spraken hun talen, musiceerden en tekenden. Het protestantse geloof was niet knellend, noch de mores van de adel, al waren de freuletjes zich al jong bewust van de rechten en plichten van hun stand en hadden ze een nuffige afkeer van banale, hard pratende burgermeisjes. Liever zetten ze zich in voor de allerarmsten, de arbeiders in de sloppen. Vader Jan, die zich “rood maar niet onbeleefd” noemde, was actief in de armoedebestrijding. Dat “rood” was relatief: hij bleef een liberaal, het was niet de bedoeling dat de verhoudingen wezenlijk zouden veranderen. Ook de dochters, hoe vooruitstrevend ook, zouden zich nooit bij de SDAP aansluiten. Herman Gorter en Henriette Roland Holst, goede bekenden van hun vader, vonden ze onrealistische dwepers. Er was één wanklank in dit gelukkige gezin: de moeder leed aan zenuwzwakte, een eigentijdse kwaal. Ze moest regelmatig herstellen in een rusthuis. Zo leerden de meisjes hun moeder te ontzien en werden ze haar verzorgsters. Met veel tact lukte het de meisjes om hun moeder Anna te laten afkicken van haar morfineverslaving. Intussen werkten ze aan hun ontwikkeling: Cécile haalde een akte voor lerares Frans en Elsa stortte zich op een pianostudie en ging vervolgens als eerste vrouw in Nederland aan de universiteit rechten studeren. Cécile werd actief in de buitenwereld. Ze richtte een bond op “ter bestrijding van eene gruwelmode” (de mode van de hoedjes met veren), voorloper van de Vogelbescherming. Cécile schrijft dat ophef verwekkende boek, Hilda van Suylenburg, een “tendensroman” waarin ze de schande aan de kaak stelt dat vrouwen zich niet maatschappelijk mogen ontplooien. Ze organiseert de Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, een groot succes, financieel mogelijk gemaakt door de gehate echtgenoot. Van hem scheidt ze – een stap die aanleiding is voor een jarenlange brouille met Elsa, die tegen de scheiding is. Ontluisterend is dat deze vrijdenkster zich in de jaren dertig ontpopt tot een fel antisemiet. Al deze tegenstrijdigheden, dwalingen en hartstochten maken deze twee vrouwen interessant. Ze zijn intelligent, eigenzinnig en daadkrachtig, maar net zo goed kwetsbaar, en een product van hun opvoeding, sekse, emoties en hartstochten. Zij waren toch meer dan de “strijdbare freules” uit de ondertitel en Leijnse heeft ze beiden dan ook onderwerp gemaakt van een boeiende biografie. Cécile en Elsa zijn echte, levende wezens in wier bestaan de lezer zich vlot kan inleven.
September 10, 2017
Een lijvig boek, maar ondanks dat toch geschreven als roman. Het is een dubbelbiografie, maar verzandt niet in droge opsommingen. Het leest vlot en je wordt echt betrokken als lezer.
Ja, het beschrijft tumultueuze levens, maar soms toch een beetje saai. Zijn dat niet ook al onze levens ;-)?
Wel merkte ik dat ik de jonge freules verschrikkelijk arrogant en pedant vond en hen vervolgens aan het einde van hun levens zichzelf ronduit verloochenend.
Van opvoeding, socialisme, feminisme naar muziek, platonische relaties en vurig verlangen naar godsdienst(waanzin) antisemitisme en verlossing.
Enorm boeiende perioden zijn beschreven uit de geschiedenis aan de hand van hun persoonlijke verhalen.
En ik heb sympathie gekregen voor Elsa, meer dan voor Cecile. Je zal maar zo'n zus hebben gehad, man!
Ja, het beschrijft tumultueuze levens, maar soms toch een beetje saai. Zijn dat niet ook al onze levens ;-)?
Wel merkte ik dat ik de jonge freules verschrikkelijk arrogant en pedant vond en hen vervolgens aan het einde van hun levens zichzelf ronduit verloochenend.
Van opvoeding, socialisme, feminisme naar muziek, platonische relaties en vurig verlangen naar godsdienst(waanzin) antisemitisme en verlossing.
Enorm boeiende perioden zijn beschreven uit de geschiedenis aan de hand van hun persoonlijke verhalen.
En ik heb sympathie gekregen voor Elsa, meer dan voor Cecile. Je zal maar zo'n zus hebben gehad, man!
July 13, 2017
Het opmerkelijke leven van twee aristocratische zussen aan het eind van de negentiende eeuw. Cecile schreef de eerste feministische roman, die erg veel stof deed opwaaien. Gelijke beloning voor mannen en vrouwen was eind 19e eeuw al een thema! Elsa trouwde de componist Alphons Diepenbrock. Beide zussen kregen te maken met ongelukkige huwelijken en Cecile scheidde zelfs van de steenrijke Adriaan Goekoop. Zij veranderde van een rechtlijnige, gelijkhebbberige feminist in een al even rechtlijnige fascist. Elsa worstelde met het dominante karakter van haar zus en het overspelige karakter van haar echtgenoot. Mensen gingen danig over haar grenzen heen, zouden we nu zeggen. Deze dubbelbiografie is heel goed gedocumenteerd en boeiend geschreven.
Displaying 1 - 30 of 60 reviews