Το 1961 ο Χάρι Μούλις μετέβη στο Ισραήλ για να παρακολουθήσει ως ανταποκριτής του ολλανδικού περιοδικού Elseviers Weekblad, ένα γεγονός ιστορικών διαστάσεων, τη δίκη του διαβόητου Άντολφ Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Τα άρθρα του συγγραφέα συγκεντρώθηκαν και κυκλοφόρησαν την επόμενη χρονιά σε βιβλίο υπό τον τίτλο Υπόθεση 40/61. Μολονότι ο ίδιος το χαρακτήρισε με μετριοφροσύνη ως ένα ρεπορτάζ, πρόκειται για κάτι πολύ παραπάνω. Συνιστά, πέρα από μια ιδιαιτέρως προσωπική μαρτυρία, ένα συγκλονιστικό δοκίμιο για τη μαζική εξόντωση των Ευρωπαίων Εβραίων από τους ναζιστές, δοσμένο όμως μέσα από την εξονυχιστική ακτινογράφηση του σκοτεινού υπόβαθρου που διέπλασε τον «αρχιτέκτονα» του Ολοκαυτώματος. Ο Άιχμαν, ένας κατά τα λοιπά συνηθισμένος τεχνοκράτης, ενσάρκωσε, σύμφωνα με τον Μούλις, μια πρωτόφαντη πολιτισμική μορφή, το ε δος της «ανθρώπινης μηχανής» η οποία, εκτελώντας εντολές και αδιαφορώντας για τις ηθικές τους συνέπειες, ήταν ικανή για όλα, όχι μόνο να φτάσει στα άκρα αλλά και να τα ξεπεράσει. Ένα σπάνιο ντοκουμέντο, ένα διεισδυτικό, διαχρονικό πορτρέτο του κακού.
Harry Kurt Victor Mulisch along with W.F. Hermans and Gerard Reve, is considered one of the "Great Three" of Dutch postwar literature. He has written novels, plays, essays, poems, and philosophical reflections. Mulisch was born in Haarlem and lived in Amsterdam since 1958, following the death of his father in 1957. Mulisch's father was from Austria-Hungary and emigrated to the Netherlands after the First World War. During the German occupation in World War II he worked for a German bank, which also dealt with confiscated Jewish assets. His mother, Alice Schwarz, was Jewish. Mulisch and his mother escaped transportation to a concentration camp thanks to Mulisch's father's collaboration with the Nazis. Due to the curious nature of his parents' positions, Mulisch has claimed that he is the Second World War.
A frequent theme in his work is the Second World War. His father had worked for the Germans during the war and went to prison for three years afterwards. As the war spanned most of Mulisch's formative phase, it had a defining influence on his life and work. In 1963, he wrote a non-fiction work about the Eichmann case: The case 40/61. Major works set against the backdrop of the Second World War are De Aanslag, Het stenen bruidsbed, and Siegfried. Additionally, Mulisch often incorporates ancient legends or myths in his writings, drawing on Greek mythology (e.g. in De Elementen), Jewish mysticism (in De ontdekking van de Hemel and De Procedure), well-known urban legends and politics (Mulisch is politically left-wing, notably defending Fidel Castro since the Cuban revolution). Mulisch is widely read and (according to his critics) often flaunts his philosophical and even scientific knowledge. Mulisch gained international recognition with the movie De Aanslag (The Assault), (1986) which was based on his eponymous book. It received an Oscar and a Golden Globe for best foreign movie and has been translated in more than twenty languages. His novel De ontdekking van de Hemel (1992) was filmed in 2001 as The Discovery of Heaven by Jeroen Krabbé, starring Stephen Fry. Amongst many awards he has received for individual works and his total body of work, the most important is the Prijs der Nederlandse Letteren (Prize of Dutch Literature, an official lifetime achievement award) in 1995.
Published one year before Hannah Arendt's infamous Eichmann in Jerusalem Mulisch wrote equally controversial articles in the magazine Elsevier on the trial of Adolf Eichmann. Cynical, bleak and confrontational Mulisch gave a perfect reality check to humanity on who Eichmann was and why obedient characters like him still walk the earth, perhaps even in bigger numbers. Eichmann was worse than Hitler (leader with a firm ideology) and Himmler (follower with an extreme faith in his leader and beliefs) because he didn't order the annihilation of jews/roma's etc out of a hatred born of faith, but merely that he obeyed orders. Mulisch warned for a continuation of war and bloodshed on the continent of Europe, predicting in 1962 the upcoming Srebrenica-massacre of 1995. My favorite passage was most definitely about how people should be categorized into good and evil so that one day the antisemitist and philosemitist-categories will seize to exist. So that jews/israelis will be judged as other people and not as mere survivors. In the first article the most important conclusion is already reached: that we shouldn't point to others (nazi's to lies, germans to nazi's, europeans to germans, americans to europeans, asians and black people to white people) but to acknowledge that those who commit crimes aren't inhuman but all too human, like the rest of us.
In een jaar als 2020, waarin wij 'de grootste crisis sinds de tweede wereldoorlog' doorleven, is het lezen over de daden (en de gevolgen van dien) van slechts één van de figuren die een rol speelden in 'die vorige crisis' een interessante ervaring.
In een tijd waarin grote groepen mensen in ontevredenheid en armoede hun slechte leefomstandigheden toeschrijven als de 'schuld' van andere bevolkingsgroepen, púúr omdat zij anders zijn of anders denken, en in dat proces rede, feiten en vriendscap uit de weg gaan... Graag wijs ik naar dit boek, en vooral de laatste twintig pagina's.
Het vormt een herinnering aan hoe het ondenkbare in de loop van een aantal jaar misschien voor een mens nog steeds ondenkbaar is, maar helaas óók werkelijkheid.
Πριν από καιρό, ένας φίλος μου ζητούσε πεισματικά ένα βιβλίο για τη Δίκη της Νυρεμβέργης, δεν είχα κάποιο που να παλεύει να διαβάσει ένας άνθρωπος με περιορισμένο χρόνο πλην κάτι τούβλων άνω των 1000 σελίδων, οπότε του πρότεινα το κείμενο του Αγαπημένου μου Ολλανδού συγγραφέα Μιούλις για μία παρεμφερή σε περιεχόμενο δίκη, εκείνης του Αιχμαν στο Ισραήλ. Όταν έγινε η σύλληψη του Ναζί και η ανακοίνωση της δίκης του, οι Ισραηλινοί είχαν κρατήσει 450θέσεις για εκπροσώπους του τύπου στην αίθουσα του Δικαστηριου. Ο μισοεβραίος Μιούλις κατέλαβε μία εξ αυτών. Την εποχή εκείνη ήταν στους ανερχόμενους συγγραφείς της γενιάς του. Αν και για τους περισσότερους Ολλανδούς, το Ολοκαύτωμα αφορούσε εγκλήματα άλλων, ο συγγραφέας έθεσε ερωτήματα τη φυσική σύνδεση των Pays Bas με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μέσα σε αυτές. «Δεν είμαστε όλοι δολοφόνοι αλλά μήπως δεν καθησυχάσαμε όλοι τη συνείδησή μας με πολύ αμφίβολα επιχειρήματα αναφορικά με τη διάσωση των Εβραίων». Και αυτό ακριβώς εξετάζει η αριστουργηματική αφήγηση του υπερταλαντούχου Μιούλις αναφορικά με τη δίκη. Ο ίδιος παρατήρησε πως ο Άιχμαν έμοιαζε με έναν ήσυχο, αξιόπιστο δημόσιο υπάλληλο. Ο Χίτλερ πίστευε στη δική του Αποκάλυψη, ο Χίμλερ πίστευε στον Χίτλερ, αλλά ο Άιχμαν ΜΟΝΟ στη διαταγή. Η διαταγή, ενείχε έναν τρομερό ακατανίκητο δεσμό για τον Άιχμαν, κάτι μεγαλύτερο από αυτόν που τη δίνει και εκείνον που τη λαμβάνει, σαν και πάλι κάτι μυστικιστικό, σαν μία ανθρώπινη υπερδύναμη στην οποία ΠΡΕΠΕΙ να υπακούσει ανεξάρτητα από που προέρχεται. Με λίγα λόγια ο Άιχμαν, υποστήριξε πως ήταν αθώος επειδή απλά εκτελούσε μία διαταγή. Και ο Μιούλις έθεσε πάνω σε αυτή την τοποθέτηση ένα τιτάνιο ερώτημα «Είναι η ανθρωπότητα εντάξει και πλήρως ασφαλής, μετά την οριστική καταδίκη ΕΝΟΣ ανθρώπου? Ξεπλένεται το έγκλημα των Ναζί, με ΜΙΑ εκτέλεση. Ο Κατηγορούμενος ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΤΗΚΕ και ΕΚΤΕΛΕΣΤΗΚΕ. Μετά από αυτό, που τελειώνει η ευθύνη, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά». Κυριολεκτικά ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ βιβλίο, δίνει μία απίθανη οπτική των γεγονότων, και δείχνει το δρόμο πως πάντα υπάρχουν άνθρωποι που σκέφτονται καλύτερα και πληρέστερα από εμάς. Να το διαβάσετε, το συστήνω ΔΙΧΩΣ ΑΥΡΙΟ.
Der niederländische Schriftsteller Harry Mulisch berihctet 1961 über den Prozess gegen Adolf eIchmann in Jersualem. Auch wenn mir die Deutungen Mulischs oft zu platt sind, bettet er seine Erlebnisse gut ein in Beschreibungen Israels. Interessanter sind dann die Beobachtungen, die Mulisch in Berlin macht, das er 1961 besucht als er eine zeitlang dem Prozess in Jerusalem entflieht. Er beschreibt das heutige Gelände der Topographie des Terrors, das heutige Haus der Wannsee-Konferenz und ein Haus in der Kurfürstenstraße, in dem sich das Büro Eichmanns befand. Dabei zeigt er ein Berlin weniger Jahre vor der Teilung. Das interessanteste Kapitel ist das, in dem Mulisch zeigt, wie Literaten und die frühen Filmemacher quasi als Schatten des Folgenden zeigten. Er beruft sich dabei sowohl auf Deutsche (E.T.A. Hoffmann, Arnolt Bronnen, Fritz Lang) als auch auf Franzosen (Lautréamont, Bréton, de Sade) (S.125-129). Wie später in seinem Roman Siegfried verteidigt Mulisch hier Nietzsche gegen den Verdacht, Ideengeber für den Nazismus gewesen zu sein. Er sieht ihn eher als frühen Warner und eines der ersten Opfer. Mulisch schreibt „[…:] und wenn er auch Millionen von Schwachen und Minderwertigen ausgerottet sehen wollte, so war es jene Art von Menschen, die zu Nazis wurden und es immer wieder werden.“ (S. 133). Am Ende holt er aus zu einer Deutung Eichmanns als einer Maschine, rückverweisend auf die Bilder von künstlichen Menschen bei E. T. A. Hoffmann, u. a.
First of all Mulisch is a wonderful writer and I really like his style. The Criminal Case are short 'stories' about his experience when he visited the trial of Eichmann in the early sixties. The part about the trial itself reads like you are in the courtroom as well. He describes the atmosphere of not only the trial but of new founded country Israel in a very good way. It was a nice alternation of the heavy subject as the Holocaust itself.
In the second part of the book Mulisch writes his thoughts when he is in Amsterdam (the Netherlands). That was the part that i wasn't very found of. Especially because he uses a lot of quotes who are in German language and after a while that's really annoying.
In the end he comes back to Israel and the story gets interesting again.
I think Mulisch showed a very good insight of not only the trial but the person Eichmann, other Nazi's and especially what the trial meant for the world as well. So if you're interested in the Second World War in Europe and particularly the question 'why?' than this is a book that you'll like!
Ένα λογοτεχνικό χρονικό της δίκης του Άντολφ Άιχμαν μας δίνει ο κορυφαίος Ολλανδός λογοτέχνης Χάρι Μούλις στο βιβλίο του με τίτλο Υπόθεση 40/61 Η δίκη του Άιχμαν.
Το λογοτεχνιακού, αυτό, χαρακτήρα δοκίμιο του γνωστού συγγραφέα, που παρέστη στη διαβόητη δίκη στο Ισραήλ το 1961 με την ιδιότητα του δημοσιογράφου, μας αφηγείται καρέ καρέ όλη την εξέλιξη μίας από τις μεγαλύτερες δίκες στην Ιστορία.
Ο Άντολφ Άιχμαν, συνταγματάρχης των SS, θεωρείται ένας από τους κύριους αρχιτέκτονες του Ολοκαυτώματος. Μετά την ήττα της ναζιστικής Γερμανίας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, διέφυγε τη σύλληψή του με τη βοήθεια του Βατικανού που του χορήγησε διαβατήριο με ένα ψεύτικο ιταλικό όνομα- το Ρικάρντο Κλέμεντ- και κατέφυγε στην Αργεντινή, όπου το 1959 τον ανακάλυψε η ισραηλινή μυστική υπηρεσία Μοσάντ. Το επόμενο έτος ο Άντολφ Άιχμαν απήχθη και μεταφέρθηκε στο Ισραήλ, όπου στις 11 Απριλίου 1961 άρχισε η διαβόητη δίκη.
Περισσότεροι από εκατό μάρτυρες κατέθεσαν εναντίον του στη δίκη για την απεχθή δράση του κατά τη διάρκεια του πολέμου, ωστόσο ο ίδιος επέμενε πεισματικά να αρνείται την ενοχή του μέχρι το τέλος. Φυσικά, δεν ήταν δυνατόν να αποφύγει την καταδίκη και έτσι εκτελέστηκε στις 13 Μαΐου του 1962 με απαγχονισμό.
Ο Μούλις μετέβη στο Ισραήλ για να παρακολουθήσει και να καταγράψει τα γεγονότα της δίκης ως ανταποκριτής του ολλανδικού περιοδικού Elseviers Weekbald. Τα άρθρα που έστειλε στο περιοδικό συγκεντρώθηκαν και κυκλοφόρησαν υπό μορφή βιβλίου το επόμενο έτος. Ο ίδιος θεώρησε ότι είχε συγγράψει απλά ένα ρεπορτάζ, αλλά, εκτός από τα καθεαυτά γεγονότα της δίκης, ο αναγνώστης εύκολα θα διαπιστώσει ότι πρόκειται για κάτι πολύ παραπάνω.
Την εποχή που λαμβάνει χώρα η δίκη και ο Μούλις συγγράφει το παρόν πόνημα το ενδιαφέρον για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αναβιώνει. Αρχικά ο Μούλις μας δίνει το πλήρες βιογραφικό πορτρέτο της ζωής και της ψυχοσύνθεσης του Άιχμαν, καθώς και το χρονικό της δραπέτευσής του από τη Γερμανία. Δεν αρκείται στη στείρα παράθεση των γεγονότων της δίκης, αλλά συνάμα διεξάγει και ένα οδοιπορικό στα μέρη όπου έδρασε ο Άιχμαν.
Παράλληλα με το πορτρέτο του ίδιου του εγκληματία Άιχμαν, ο Μούλις σκιαγραφεί ένα γενικότερο πορτρέτο του ίδιου του Κακού, δηλαδή του ρατσισμού και του ναζισμού, προσωποποιημένο στους σαδιστές και δολοφόνους ναζί.
Ο αναγνώστης αναπόφευκτα θα θέσει στον εαυτό του το ερώτημα: τι ακριβώς ήταν τελικά αυτός ο Άιχμαν; Τρελός, τέρας, υπέρμετρα ρατσιστής και σαδιστής ή απλά ένας παρανοϊκός και ψυχικά διαταραγμένος άνθρωπος; Το ίδιο ερώτημα φαίνεται να έθεσε και ο συγγραφέας στον εαυτό του, προσπαθώντας να εξηγήσει τα ανεξήγητα.
Οι μνήμες του συγγραφέα από τη ναζιστική κατοχή στην Ολλανδία και το Βέλγιο συνυφαίνονται με τις μαρτυρίες που παραθέτει σχετικά με τη δράση των ναζί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και την εξόντωση των Εβραίων και των αντιφρονούντων με δηλητηριώδη αέρια.
Η ιδιότητα, όμως του δημοσιογράφου και του ανθρώπου που αποδοκιμάζει τα εγκλήματα πολέμου, δεν μπορεί να επισκιαστεί από εκείνη του λογοτέχνη. Έτσι, πέρα από την εξαίρετη γλώσσα που κερδίζει αμέσως τον αναγνώστη και το ύφος με την ελαφριά ειρωνική απόχρωση, την ευχάριστη νότα του πονήματος δίνουν οι περιγραφές της χώρας του Ισραήλ από τον συγγραφέα. Παρ’ όλο που σκοπός του συγγραφέα δεν είναι οι περιγραφές των τοπίων, εμένα προσωπικά θα μου μείνουν χαραγμένες στη μνήμη από το βιβλίο εικόνες όπως η καυτή έρημος με τους Βεδουίνους, η πολύπαθη Γη της Γαλιλαίας με τους Άραβες και τους Εβραίους να ανταγωνίζονται μεταξύ τους, οι καμήλες, οι φοίνικες με τους χουρμάδες, αλλά και τα κοπάδια των προβάτων μαζί με τα εγκαταλελειμμένα κάστρα των σταυροφόρων και τις μνήμες της Παλαιάς Διαθήκης. Όλα αυτά έχουν μικρή, αλλά καίρια παρουσία στο πόνημα.
Ένα βιβλίο ιδιαίτερο λοιπόν, είναι το παρόν πόνημα από κάθε άποψη, όπως και το θέμα, εξάλλου, που πραγματεύεται. Για άλλη μία φορά η Λογοτεχνία συναντά επιτυχημένα την Ιστορία, αλλά αυτή τη φορά και τη Δημοσιογραφία, μέσω της πένας ενός μεγάλου λογοτέχνη.
Nadat ik gisteren de film van Margaretha von Trotta Hannah Arendt had gezien heb ik vandaag dit boek van Harry Mulisch gelezen. Het leest (maar dat is een ongepaste beeldspraak) als een trein. Zeker als je de beelden van de rechtszaal met Eichmann in zijn glazen kooi nog vers in het geheugen hebt gaat het verslag van het proces leven als geschiedde het gisteren.
Eichmann, de ambtenaar die slechts bevelen opvolgde. Als de rechter hem opgedragen had om zichzelf te verhangen dan zou hij dit gedaan hebben. De opmerking van Mulisch over onmenselijke gruwelijke taferelen, dat dieren, planten en stenen nooit een gaskamer gebouwd hebben of plannen ontwierpen hoe soortgenoten zo efficiënt mogelijk vermoord konden worden,raakte me zeer. De ontwikkeling van de technologie die een grote rol speelde tijdens de holocaust. De toevoeging dat deze ontwikkeling nog altijd doorgaat en de vraag wat het ons nog brengen zal. Het proces vond plaats in 1961, de vragen die Mulisch stelt, die ook Hannah Arendt opriep, bestaat de banaliteit van het kwaad, wie is verantwoordelijk voor wat mensen elkaar aandoen als zij slechts gehoorzamen aan de opdrachtgevers.Ook de opdrachtgevers zijn mensen, of is met de opmars van de industrialisatie de robot binnengeslopen en vervangt deze langzamerhand maar met rasse schreden de menselijke mens? Dat alles, het duizelt me.
Reportages over het proces Eichman in 1961, geschreven voor Elseviers Weekblad. Net als de fameuze Hannah Arendt legt Mulisch de klemtoon om de "gewoonheid" van Eichman (bij Arendt werd dat de "banaliteit van het kwaad"). Ik dacht eerst dat Mulisch schatplichtig was aan Arendt. Maar na een opmerking van Greta (bedankt!) hier op Goodreads blijkt dat het toch wat ingewikkelder ligt: ze waren allebei als reporter aanwezig op het proces en hebben elkaar enkele keren gesproken en vastgesteld dat hun visies gelijk liepen. Twee genieën... Mulisch zal het graag gehoord hebben. Het boek zelf viel me wat tegen omdat het alle kanten op schiet, maar dat ligt waarschijnlijk aan het feit dat het om artikelen ging die over een zekere tijd verspreid gepubliceerd zijn.
Een vreemd boek. Aan de ene kant geniaal geschreven, aan de andere kant geen touw aan vast te knopen. Harry Mulisch weet de lezer weer eens aan het denken te zetten.
De visie van Mulisch in 1961 lijkt een beetje op die van Hannah Arendt. Eichmann als machine en doodgewone ambtenaar. Het zal niet het beeld zijn geweest dat de internationale gemeenschap destijds wilde zien, maar ik denk dat Mulisch er niet ver naast zit. Het is denk ik een belangrijke constatering van Mulisch: 'Eichmann is niet uitzonderlijk'.
Toch lijkt de auteur door het boek - een verzameling aan artikelen - heen regelmatig verveeld aanwezig te zijn bij het proces. Mulisch maakt regelmatig uitstapjes die het tempo uit het boek halen en onnodig de rode draad uit het werk verwijdert. Zijn uitvoerige beschrijvingen van Israël zijn interessant, maar irrelevant voor 'zaak 40/61'. Dat viel enigszins tegen.
Wat ook tegen viel, is de weigering van de auteur om Duitse citaten te vertalen of in de historische context te plaatsen. Het weergeven van de oorspronkelijke Duitse tekst is goed te verdedigen, maar zonder te contextualiseren blijft het voor de leek een storende onderbreking in de tekst. Mulisch schrijft ook regelmatig over theorie - zoals de conditionering van Pavlov - zonder theorie uit te leggen. Hij begrijpt het uitstekend, maar het bredere publiek niet.
Concluderend, zou ik het boek alleen aanraden als je het Duits beheerst en breed bent ingelezen in filosofie en geschiedenis van de 20e eeuw. Mulisch schrijft hier niet bepaald voor een breed publiek, maar deelt wel waardevolle inzichten die zeker in zijn tijd nog niet algemeen geaccepteerd waren. In die zin was de auteur zijn tijd vooruit.
290917: there are probably many ways to try to understand by not understanding the characters involved in the nazi program of genocide of the Jews. here we have the puzzle of one man, one man who claims he was 'only following orders', that he is not responsible, that he was only efficient, that no one has the right to condemn him. everyone is more familiar with Hannah Arendt's concept of the 'banality of evil', that takes on board such dissimulation as true. here, mulisch focuses on how the man reduced himself to a machine, how he is inexplicable if we allow him humanity, how the genocide is not the hitler's result of war but enabled by war. hitler did not kill Jews to try to win the war, hitler tried to win the war to kill Jews...
i went to a double bill with a friend, 'triumph of the will' with 'night and fog'. the first is one of leni reifenstahl's propaganda films for the nazis, this one of hitler's Nuremberg rally. the second one is a cinematic description by alain resnais of remains of a concentration camp with voiceover recounting the horror. my friend watched the first but walked out of the second as he saw no connection, i confronted him, i was very angry, and he claimed Well i have read Night by Wiesel, so i know about the holocaust. i do not think reading one book is the way to know the murder of six million people, but could only accept his argument because no, i have never read Night. i think that the author here has the right attitude: the holocaust can never be explained and the powerful functionaries are forever a question of what it is to be human...
the proposed answer, damning him for becoming a machine and escaping culpability, seems very of its time: when the horrors of technology were presented as something new, as if this was evil 'progress', as if humankind has been unaware that it is technology that shapes us more than we shape technology, that reducing your enemies from human to 'vermin' was new. i like to believe there is no 'human nature' but only 'human aptitudes' but then i have not survived the horror of death camps, i live in a postmodern enlightened society, i live against simplifications of racism and and antisemitism and bigotry, i have a bit of a sense of history. this book adds to that...
Τα μεγάλα γεγονότα αποτελούν κόμβους συνάντησης: ανθρώπων, στιγμών, αναμνήσεων, εμπειριών.
Η δίκη του Άντολφ Άιχμαν, αυτού του μεσήλικα που "απλά έκανε την δουλειά του" όταν έστελνε εκατομμύρια Εβραίους στον θάνατο των στρατοπέδων συγκέντρωσης, είναι ένα μεγάλο γεγονός. Όχι μόνο για το εμπλεκόμενο πρόσωπο, αλλά και για την αμφιλεγόμενη νομική διαδικασία που περιβάλει την πρακτικά απαγωγή του Άιχμαν απο την Αργεντινή μέχρι και την δίκη του στο Ισραήλ.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, βρίσκεται ο συγγραφέας Χάρυ Μούλις ως ανταποκριτής για λογαριασμό του ολλανδικού περιοδικού Elseviers Weekblad. Ο Μούλις δεν γνωρίζει πως να "καλύψει" ένα τέτοιο γεγονός, οπότε κάνει αυτό που ξέρει να κάνει καλύτερα: αφηγείται. Το αποτέλεσμα; να μας παραδώσει όχι μόνο μια εικόνα της δικής, αλλά προχωράει παραπέρα και προσπαθεί να κατανοήσει τον ίδιο τον Άιχμαν και τους λόγους δράσεις του, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο πορτραίτο. Ιδιαίτερο, αλλά όσο περνάει η ώρα γίνεται όλο και πιο τρομακτικό.
Μέσα σε όλη αυτήν την διαδικασία, ο Μούλις προσπαθεί να καταλάβει το ίδιο το Ολοκαύτωμα, το πως και το γιατί συνέβη. Ήταν ο τρελός παροξυσμός του Χίτλερ; Του Χίμλερ; Ή μήπως απλών υπαλλήλων που εκτελούσαν εντολές όπως διατείνονταν για τον ίδιο τον εαυτό του ο Άιχμαν; Δεν θα λάβει επαρκείς απαντήσεις και δεν θα μπορούσε άλλωστε. Ο Μούλις θα περιοριστεί στο να καταθέσει την εμπειρία του μέσα απο την δίκη και να αφήσει αναπάντητα τα ερωτήματα του. Ίσως εδώ να βρίσκεται και μια εσωτερική αναζήτηση προκειμένου να καταλάβει τον ρόλο του πατέρα του στην ναζιστική κατοχή στην Ολλανδία (απο τα λίγα που διάβασα η προσωπική ιστορία των παιδικών χρόνων του Μούλις είναι αρκετά ενδιαφέρουσα).
Στην ίδια ακριβώς δίκη βρίσκεται και η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ, η οποία θα γράψει το έργο της για την Κοινοτυπία του Κακού με αφορμή την δίκη Άιχμαν. Δύο άτομα με διαφορετική οπτική γωνία, διαφορετικές εμπειρίες και διαφορετικές νοοτροπίες βρέθηκαν στον ίδιο χώρο.
Είναι πραγματικά φανταστικό πως δουλεύει μερικές φορές η ιστορία.
Harry Mulisch schrijft dit verhaal in een vrij ingewikkelde stijl. Enkele fragmenten zijn Duits; men kan dit als moeilijk beschouwen, maar deze fragmenten kunnen een meerwaarde geven aan het verhaal. Dat waren de oorspronkelijke woorden van Eichmann en Mulisch wilde hier waarschijnlijk niets van verloren laten gaan door het te vertalen. Hij citeert ook filosofen en andere wijsgeren om de persoonlijkheid van Eichmann te doorgronden, wat het ook een psychologisch verhaal maakt. Hij confronteert de lezer met andere kant van ‘de slechterik’ en de slechtheid van de mensheid zelf. Dit is daarom een boek als geen ander dat weet af te rekenen met veel vooroordelen. EEn meesterwer van Harry Mulisch! in 1 ruk uitgelezen.
Om nou een literair oordeel te geven over een boek dat het proces van een van de belangrijkste nazi's beschrijft... Nee. Voor mij was het na het lezen van dit boek duidelijk dat het Eichmann de verkeerde persoon op de verkeerde plaats op de verkeerde tijd is geweest. De ergste categorie mens, juist omdat hij niet zegt te geloven in de massavernietiging van de joden, maar gewoon het bevel van Hitler opvolgt. Ook vind ik het onbegrijpelijk dat juist tijdens dit proces (1961) voor het eerst publiekelijk werd gesproken over de holocaust. Als je dit boek hebt gelezen, begrijp je het onbegrijpbare een beetje beter.
Ik wil graag even mijn bewondering uiten voor Harry Mulisch. Nooit heeft iemand een boek geschreven dat ik soms bijzonder interessant vond en dat ik op andere momenten met een grote boog in het Amsterdam-Rijn Kanaal wilde gooien.
Ervaringsverslag van Harry Mulisch over de rechtszaak tegen Eichmann.
"Een ervaringsverslag is iets anders dan een gedachtengang: zij verandert. Aan het eind er van staat iemand anders, voor een deel ook met andere gedachten, dan aan het begin". Zo start Harry Mulisch zijn introductie in dit boek. Ik heb mij in deze review beperkt tot het proberen weer te geven, in hoeverre Harry Mulisch door het proces bepaalde zaken anders is gaan zien.
Een proces kenmerkt zich tot een schuldige en aanklager. In het proces Eichmann is dit Adolf Eichmann tegen de Joodse staat. Maar al snel blijkt dat dit niet voldoende is. Het gaat hier om een beweging (nazisme) tegen de samenleving (de overwinnaars). Het vonnis is voor Eichmann bestemd, de executie voor ons.
Harry Mulisch plaatst het proces in een groter geheel, verheft het tot een niveau waar de vraag van schuld en onschuld verbleekt, waar de grens tussen schuldige en onschuldige niet meer zo duidelijk getrokken kan worden.
Zo schrijft hij over de joodse staat (de aanklagers): De dag zal (...) komen, dat ook wij weer van de joden mogen zeggen dat zij iets ploertigs hebben gedaan, bijvoorbeeld een arabisch [sic] dorp uitgemoord en platgebrand hebben (...) pas als die dag er is, zullen wij over hen spreken als over andere mensen, die goed en slecht zijn (pag. 76)
En over Eichmann en zijn proces: Eichmann is definitief geschiedenis geworden. Waar praat ik nog over? Mensen bedreigen mensen met een vernietiging, waarnaast de jodenmoord een bagatel zal worden, een herinnering uit de goede oude tijd. En geen amerikaan of rus die, komt het bevel, zal weigeren de bommen in het zachte vlees van hele volkeren te werpen - zo min als Eichmann weigerde (pag. 204)
En over de invloed van Eichmann op hemzelf: Hij hoort tot de twee of drie mensen, die mij veranderd hebben Hoe dan? Hij heeft mij vooral van veel genezen: van vrijblijvende verontwaardiging, maar ook van veel zorgeloosheid. Ook een zekere waakzaamheid heeft hij mij bijgebracht, mijn ogen zijn iets verder open gegaan. Ik zie zowel hem, als anderen, in een feller licht (pag. 207)
En dat is een verandering die anno nu nog steeds door velen ondergaan mag worden.
NB: Het viel mij op dat Harry Mulisch in zijn boek de volkeren aanduidingen in bijvoegelijke zin consequent met kleine letters schreef (de amerikaanse, de duitse, de arabische). Volgens de wetten van de Nderlandse grammatica moeten deze met een hoofdletter worden geschreven, met een uitzondering: de joodse. Harry Mulisch zal dit zeker bewust gedaan hebben.
interesting eye-witness take on the proceedings, but a bit sloppy in its philosophizing (in addition to a somewhat poor translation) and, as a collections of dispatches, the book doesn't hold together as a whole all that well
Eichmann ‘blijkt een mens: een wat groezelige, verkouden man met een bril op’. Wellicht komt het omdat ik wat verder af sta van de materie, maar de zoektocht naar 'het kwaad' dat in Eichmann zou schuilen was voor mij niet de voornaamste reden om dit boek te lezen. Sterker nog, ik denk dat dit boek mij aanspreekt omdat het geen genoegen neemt met een conclusie waarin Eichmann met 'het kwaad' wordt vereenzelvigd. Deze conclusie wordt echter wel onderzocht, maar op velerlei manieren verworpen om uiteindelijk te worden vervangen door boeiende deelconclusies. De bovenstaande conclusie is voor mij de kernachtigste.
Misschien komt het omdat er sinds het proces van Eichmann is gebleken dat 'nie wieder' niet echt opging. Zo verklaarde de Canadese VN generaal Dallaire dat hij in God geloofde omdat hij in Rwanda de hand van de duivel had geschud en liet Slobodan Milosevic optekenen dat hij het Joegoslavië Tribunaal een vals tribunaal vond en de aanklacht van het tribunaal ook een valse aanklacht. De kracht van dit werk schuilt voor mij dan ook in de volgende passage: “Zulke gruwelen worden graag ‘onmenselijk’ genoemd – maar zo is ‘menselijkheid’ meer wens dan werkelijkheid. Dieren hebben zoiets nog nooit in hun hoofd kunnen halen, ‘beestachtig’ is het pas in de laatste plaats. Omdat ook van planten en stenen niets dergelijks bekend is, is het misschien het beste om eenvoudig vast te stellen, dat het typisch menselijk is. Misschien schuilt het huiveringwekkende van de Wannsee-conferentie hierin, dat deze menselijkheid daar in haar tot dusver zuiverste, meest abstracte vorm zichtbaar is geworden: zonder slachtoffer aanwezig, zonder druppel bloed, louter als idee: groepjes heren met een glas cognac in de hand, te midden van antieke mozaïeken.”
Van Mulisch heb ik op de middelbare school best wel wat gelezen en ik dacht hem te kennen als iemand die te koop loopt met thematiek, kennis en woordkeus. Dit boek kwam dan ook een beetje als een verrassing voor mij omdat hij zich erin bijna ingetogen en reflectief toont. Het vakmanschap spat van de taal af en de analyses zijn spannend en van literair onderzoek gespeend. Het boek durft grote thema's aan en maakt ze afwisselend groot en klein, zodat er achter elke passage zich weer iets nieuws aankondigt. Hierdoor zijn sommige gedachtegangen beter uitgediept dan anderen, maar stimulerend zijn ze allemaal. En dat is ontzettend mooi.
Tot slot: het fraaiste aan dit werk vind ik de combinatie van twee zaken. Het feit dat Eichmann niet gezien moet worden als degene die in zijn eentje schuldig is en het feit dat Eichmann een mens was die opereerde in een door mensen gemaakt systeem. Het is eenvoudig om de schuld af te schuiven op een persoon. Als deze persoon wordt berecht en er niet meer is, verdwijnt met hem het gevaar dat hij vormt voor ons. Mulisch kijkt naar Eichmann en ziet veel dingen, waaronder gevaar. Een gevaar dat niet verdwijnt met het berechten van nazi's, maar een gevaar dat toeneemt naarmate onze systemen groter worden en mensen kleiner.
Die ontdekking alleen al maakt het lezen van De zaak 40/61 tot een wonderlijke ervaring.
Over Eichmann had ik al wel gehoord, met name over zijn proces, maar nooit echt gelezen. En dat verbaasde mij, want als zijn proces blijkbaar zo spraakmakend was, waarom werd hij dan niet/amper genoemd in de andere boeken die ik over Nazi's gelezen heb? Het antwoord daarop blijkt daadwerkelijk onderdeel van Mulisch zijn betoog. Allereerst vind ik Mulisch' manier van schrijven heel fijn en goed; je leest echt mee met zijn gedachten en overpeinzingen van dat moment. In dit boek begreep ik eindelijk wat anderen altijd over Mulisch zeggen, namelijk dat hij nogal in een soort van cryptogrammen kan schrijven die alleen hijzelf begrijpt (en sommigen verwijten hem dat hij dat expres doet, maar daar ben ik het dan weer niet helemaal mee eens). Daarbij is het leuk en voelt het als een overwinning als je een van zijn vreemde omschrijvingen begrijpt, maar een groot deel van de tijd overheerst de gedachte: Waar héeft deze man het over?! Dit gebeurt in dit boek vooral in het middenstuk. De delen die meer memoireachtig zijn, zijn leuker om te lezen. Half een soort reisdagboek, maar dan op zijn Mulisch' weergegeven. Een ander (GROOT) minpunt vond ik de oneindigheid aan Duitse citaten, met name in het middenstuk. Ik heb dan nog het geluk een privé-vertaler in mijn huis te hebben, maar het zorgt ervoor dat het verhaal niet lekker doorloopt. Natuurlijk begrijp ik de meerwaarde van gesproken woorden onvertaald laten, maar het heeft de leesbaarheid van het boek geen goed gedaan. Inhoudelijk vond ik het zeer interessant om zijn visie te lezen: kortgezegd, Eichmann (de kleine man, de ambtenaar) als machine. Dat ik dit een nogal negatieve versie vond van wat eigenlijk ook mijn eigen visie is, werd later duidelijker, toen hij dit beeld linkte aan atoombommen. Het kwartje viel weer even dat hij dit vanuit de diepte van de Koude Oorlog heeft geschreven. De hoofdstukken over Hitler (eigenlijk een minibeschouwing van Mein Kampf) zijn boeiend. Het eennalaatste hoofdstuk, afspelend in Warschau, is geniaal.
Kortom, een bij vlagen frustrerend boek, afgewisseld met genialiteit. Typisch Mulisch.
Laat ik beginnen met iets positiefs. Het boek gaat in principe over iets interessants: de rechtzaak van Adolf Eichmann in Jeruzalem 1961. Ik heb meer geleerd over de geschiedenis hierdoor en zelfs een documentaire over deze rechtzaak erbij gekeken.
Maar dan… waar ik hoopte dat het dieper in zou gaan op deze interessante gebeurtenis uit de geschiedenis, ging het eerder in op de schrijver zelf: Harry Mulisch. Ik heb een review gelezen op Goodreads die maar 1 zin lang was:
“Harry Mulisch lezen zou een stuk leuker zijn als Harry Mulisch Harry Mulisch niet zo leuk zou vinden”.
Deze zin vind ik alomvattend, want jeetje wat prijst hij zichzelf de hemel in. Dit maakte het voor mij echt niet meer leuk om verder te lezen. Het boeit mij niet wat jij deed op 20 april 1960, Harry.
Dus ik heb een nieuwe titel voor het boek bedacht: “een autobiografie over Harry Mulisch van Harry Mulisch in de periode van het Eichmann-proces”.
In de eerste plaats interessant omdat Mulisch een eerstehands beschrijving geeft van het Eichmann-proces, maar ook de filosofisch-literaire zijwegen waarin hij Eichmann typeert als een machine blijven boeien. Des te meer als je je bedenkt dat dit een jaar eerder werd uitgegeven dan Arendts Banaliteit van het kwaad. Dat Mulisch zichzelf een groot Genie vindt blijft irritant, maar ik kan daar ondertussen redelijk goed overheen lezen en vergeleken met zijn latere boeken houdt hij zich nog in.
not the greatest way to start off the year. mulisch is not a cynic, on the contrary, but he does not shy away from detailing nazi horrors. i quit like his journalistic prose; it made me reappraise his style. mulisch' documentation of travelling in isreal is both interesting and topical (his politics both clear and vague). followed by the extensive philosophical groundwork for what forty years later would become his novel siegfried. at points he gets a bit incoherent, made up for by his undiluted dialectical reasoning. banger book
“En wanneer men onderzoekt, wat zij uiteindelijk tegenover de totalitaire barbarij denken te plaatsen, dan vindt men de collectieve zelfmoord.”
“Als hij in het Kremlin verschijnt, zullen de russen de kapitalisten dan er voor kunnen en hem mét hen te lijf gaan? Als hij verschijnt in het Witte Huis, zullen de amerikanen en wij er de communisten voor vergeten, hem mét hen vernietigen? Ik geloof er niets van.”
“Het is de eenzaamste plek op aarde, alleen door zwijgen te beschrijven.”
This entire review has been hidden because of spoilers.
Harry Mulisch beschrijft het proces van Adolf Eichmann, een naar Argentinië gevluchte Nazi die begin jaren '60 naar Israel wordt ontvoerd en daar moet terechtstaan voor zijn leidende rol in de Holocaust. Meer dan een verslag van dit proces is het een 'beleving' van het proces. Mulisch geeft zijn altijd scherpe commentaar en merkt dat hij verandert als mens. Erg interessant om te lezen.