Apprendre à voir: Le point de vue du vivant

by Estelle Zhong Mengual

Une forêt ? Un paysage charmant. Un corbeau ? Un sinistre présage. Une rose ? L'être aimé. Le monde vivant est à la fois omniprésent dans notre culture et décidément absent. Car percevoir le vivant comme un décor, un symbole ou un support de nos émotions sont autant de manières de ne pas le voir. Et si nous apprenions à voir le vivant autrement ? Si nous entrions dans un monde réanimé, repeuplé par les points de vue d'autres êtres que nous ? Ce livre se propose d'équiper notre oeil pour saisir le vivant autour de nous comme foisonnant d'histoires immémoriales, de relations invisibles et de significations insoupçonnées. Sur le chemin de cette métamorphose, nous avons pour guides celles et ceux qui ont passé leur vie à apprendre à voir le vivant dans son abondance de signes et de sens : des artistes peintres et des femmes naturalistes du XIXe siècle anglais et américain. Le livre enquête sur leurs arts de l'atten tion, différents mais complémentaires, qui ont su tisser ensemble savoirs et sensibilité. À travers cette exploration, c'est une autre disponibilité au monde qui fait surface.
Chaque jour est une occasion inouïe et renouvelée d'apprendre à voir.

Genres: Art, Nature, Nonfiction

256 pages, Paperback

First published January 1, 2021

About the author

Estelle Zhong Mengual est normalienne et docteure en histoire de l’art. Elle enseigne à Sciences Po et aux Beaux-Arts de Paris, où elle est titulaire de la chaire "Habiter le paysage" – l’art à la rencontre du vivant.
Autrice de trois ouvrages, elle a fait une entrée très remarquée dans la collection "Mondes sauvages" d’Actes Sud avec l’essai Apprendre à voir. Le point de vue du vivant, paru en juin 2021.

Reviews

[Mari Janssen · Rating 5 out of 5]

magistraal en vooral ❤️❤️❤️

[Marnix Verplancke · Rating 5 out of 5]

Een ronduit grandioos boek waarin aangetoond wordt hoe onze kijk op de natuur de waarde bepaalt die we eraan hechten. Estelle Zhong Mengual benadert die kijk vanuit de kunstgeschiedenis en meer bepaald door na te gaan hoe de natuur over de eeuwen heen gerepresenteerd wordt in de schilderkunst. Het pastorale landschap zegt bijvoorbeeld veel over de machtsverhouding tussen mens en natuur, want dat landschap is een menselijke constructie die niets van doen heeft met de wilde natuur waar de Amerikaanse romantici zo dol op waren en waar de mens letterlijk en figuurlijk in verdween.

[Jan · Rating 5 out of 5]

De auteur is zoekende naar nieuwe perspectieven om de natuur te aanschouwen. De nieuwe kandidaat perspectieven worden nauwgezet en gedetailleerd onderzocht. Op zoek hoe deze ons leren om de natuur op een andere manier te zien. Anders dan wij, vanwege historie en cultuur , hebben aangeleerd te kijken. Zeer verfrissend en leerrijk.

[Lou Vague · Rating 5 out of 5]

Un livre génial qui reste colé à ma mémoire. Le livre survole de nombreux sujets tels que l'histoire de l'art et des sciences naturelles, l'importance des contes et de notre perception de la nature... Vraiment top !

[Faustine · Rating 5 out of 5]

Une perspective rafraichissante et tellement précieuse !

[Salomé · Rating 5 out of 5]

Fabuleux.

[Lune · Rating 5 out of 5]

Passionnant !!

[Pieter · Rating 3 out of 5]

Interesting views. A little less interesting for me was the part about fairies though

[Frederic De meyer · Rating 5 out of 5]

Het is een opmerkelijke vaststelling: het zien van een levend hert in de natuur roept ongetwijfeld veel minder associaties bij ons op dan bijvoorbeeld een wachtende trein in een station. Nochtans hebben we al was het maar biologisch veel meer gemeen met het hert, maar iedereen heeft ooit wel eens met een trein gereisd, waardoor het beeld van de trein een keten herinneringen initieert die dan weer veralgemeend kunnen worden.

Het is maar een voorbeeld van hoe de hedendaagse -Westerse- mens de gevoeligheid voor het levende is verloren, en in een tekort aan wat de Franse kunsthistorica Estelle Zhong Mengual de ‘cultuur van het levende’ noemt.

Het is een relatief recent fenomeen. Zelfs tijdens de bloei van het industriële tijdperk hield een substantieel aantal mensen zich bezig met het herstellen of behouden van de connectie met het levende. Dit waren voornamelijk schilders en natuuronderzoekers, meent Zhong Mengual, en deze nauwgezet bestuderen helpt ons ook vandaag nog om dit aspect van het leven te herontdekken.

Waarom ook natuurwetenschappers behandelen in een kunsthistorisch werk? In een opmerkelijk hoofdstuk behandelt ze de talloze vrouwen die in de laat-negentiende eeuw succes oogstten met observaties van de natuur in hun onmiddellijke omgeving. Ze deden dit in de diepte, en vaak louter op gevoel. Deze natuurwetenschappers bezaten nog de kracht om ‘daadwerkelijk door te dringen in de wereld die ze waarnemen en waarmee ze relaties aangaan.’ Hiermee legt Zhong Mengual de link met de talrijke natuurschilders uit die periode, die zich overigens vaak lieten inspireren door deze schrijfsters.

Het gaat er hem om om door te dringen tot de mysteries van de natuur, en daarvoor moet je hier eerst en vooral ontvankelijk voor zijn. De wetenschap helpt hierin, niet zozeer door een mechanische omschrijving van de natuur, maar wel door de verbanden te zien, en de elementen uit de natuur een naam en plaats te geven. ‘De naam van de bloemen niet kennen sluit ons buiten, niet buiten de kring van geleerden, maar buiten de kring van de planten zelf.’ De natuur bij naam noemen laat ons toe om er een relatie mee aan te knopen.

De kunsthistorica staat heel lang stil bij twee kunstwerken die aantonen hoe deze relatie ook bij de representatie van de natuur kan werken. Een eerste is de Storm in de Rocky Mountains van Albert Bierstadt. Laag na laag pelt Estelle de verschillende betekenissen af van het werk, waarbij je steeds denkt dat ze een conclusie bereikt die ze zelf met verve afbreekt. De interpretatie van het werk gaat van naturalistisch (de detailweergave van elke plant die als een persoon wordt weergegeven), naar symbolisch (de roofvogel die naar het streepje zonlicht vliegt), en zelfs historisch-politiek (de indianenstam die een stukje aan het meer heeft gedomesticeerd).

Ze behandelt nauwgezet hoe de tijd een rol speelt in het schilderij: je zou denken dat deze noodgedwongen een momentopname is (een schilderij kan maar een enkel beeld bieden), maar door het effect dat de Duitse kunsthistoricus Julian Lessing het ‘vruchtbare moment’ noemde juist kan worden uitgerekt. ‘Hoe meer we zien, hoe meer wij er in gedachten aan moeten kunnen toevoegen. En naarmate we er meer bij denken, moeten wij het gevoel hebben dat wij meer te zien krijgen.’ Dit zou reeds een sterke conclusie zijn, maar ze gaat nog verder. In haar ogen is het hele tafereel opgebouwd vanuit het standpunt van de eeuwige berg. Een speculatieve stelling, geeft ze toe, maar het biedt een uitgangspunt voor een hele reeks nieuwe interpretaties.

Dezelfde diepgang van het kijken en het denken over het kijken past ze toe op een tweede schilderij, Orchideeën en kolobrie van Martin Johnson Heade, in dewelke ze nagenoeg de hele ontstaansgeschiedenis herkent vanuit het oogpunt van de natuurelementen zelf.

Dit ligt minder voor de hand dan het lijkt, en het vergt heel wat van de kijker om tot dit niveau van begrip te komen. Kijken is niet enkel zien, het is ontvankelijk zijn voor de verborgen signalen van de wereld buiten ons, en daarin kunnen zowel wetenschappers als kunstenaars ons helpen. Zonder dit begrip is het leven slechts een schrale beleving, stelt ze overtuigend, de ontvankelijkheid voor onze omgeving maakt ons leven juist bijzonder en waardevol.