هیچکاک فلسفی: سرگیجه و اضطراب‌های بی‌خبری

by Robert B. Pippin, امیر خضرایی‌منش (Translator)

می‌گویند در هر رابطۀ عاشقانه میان دو آدم شش شخص دخیل‌اند، خودِ آن دو شخص و دو شخص چنان‌که خودشان خود را می‌بینند و دو شخص نیز چنان‌که به‌چشم یکدیگر می‌آیند. و این بابی است که اگر گشوده شود آسان فراز نمی‌آید. می‌توان گفت برای هر کدام شخصی هم هست که هریک آرزو دارد چون او به‌چشم دیگری بیاید. این می‌تواند یکسر متفاوت با آن شخصی باشد که هر کدام واقعاً هست، و شخصی که هر کدام خود را چون او می‌بیند. تا اینجای کار هشت‌ نفر داریم. اگر چیزی تحت عنوان خودفریبی وجود داشته باشد، آن‌وقت، می‌تواند تفاوت باشد میان شخصی که خودشان گمان می‌کنند چون او به‌چشم دیگری می‌آیند و شخصی که واقعاً چون او به‌چشم دیگری می‌آیند. و ممکن است __ در رمزوراز معمولِ فریب‌دادنِ خود __ به‌نوعی این را بدانند و بر تصحیح این تلقیِ ایدئال پافشاری نکنند. به‌این‌ترتیب ده نفر داریم. و اگر فرضیات فرویدی را هم در بحث دخیل کنیم، آن‌وقت، پای والد ناهم‌جنس هر یک از دو طرف هم به‌میان می‌آید و درنتیجه دوازده نفر خواهیم داشت __ فارغ از اندازۀ اتاق پذیرایی یا اتاق خواب، این برای خودش جمعیتی است.‏

پیچیدگی‌ای ازاین‌دست برای فهم رابطۀ میان اسکاتی و مادلین،‌ دو نقش‌آفرینِ اصلی در سرگیجۀ آلفرد هیچکاک، ضروری است.‏
‌
رابرت ب. پیپین (ت. ۱۹۴۳) فیلسوف و استاد فلسفهٔ دانشگاه شیکاگو، و رئیس فعلی کمیتهٔ اندیشهٔ اجتماعی این دانشگاه است. او، که به‌قول ریچارد رورتی «یکی از اصیل‌ترین و خلاق‌ترین فلاسفهٔ امروز» به‌شمار می‌آید، صاحب تألیفاتی متعدد (به‌انگلیسی و فرانسه و آلمانی) درباب هگل و کانت و نیچه و همچنین مسئلهٔ فلسفی مدرنیته و نظریه‌های مرتبط با مقولات خودآگاهی و آزادی است. علاوه‌براین‌ها، پیپین اهتمامی جدی به ادبیات (به‌ویژه مارسل پروست و هنری جیمز) و همچنین سینما داشته است.‏

Genres: Philosophy, Film, Nonfiction

216 pages, Paperback

First published December 1, 2017

About the author

Robert B. Pippin is the Evelyn Stefansson Nef Distinguished Service Professor in the Committee on Social Thought, the Department of Philosophy, and the College at the University of Chicago. He is the author of several books and articles on German idealism and later German philosophy, including Kant's Theory of Form; Hegel's Idealism: The Satisfactions of Self-Consciousness; Modernism as a Philosophical Problem; and Idealism as Modernism: Hegelian Variations. In addition he has published on issues in political philosophy, theories of self-consciousness, the nature of conceptual change, and the problem of freedom. He also wrote a book about literature and philosophy: Henry James and Modern Moral Life. A collection of his essays in German, Die Verwirklichung der Freiheit, appeared in 2005, as did The Persistence of Subjectivity: On the Kantian Aftermath, and his book on Nietzsche, Nietzsche, moraliste français: La conception nietzschéenne d'une psychologie philosophique, appeared in 2006. Fatalism in American Film Noir: Some Cinematic Philosophy appeared in 2012. He was twice an Alexander von Humboldt fellow, is a winner of the Mellon Distinguished Achievement Award in the Humanities, and was recently a fellow at the Wissenschaftskolleg zu Berlin. He is a fellow of the American Academy of Arts and Sciences and is a member of the American Philosophical Society. He is also a member of the German National Academy of Arts and Sciences.

Reviews

[Amir · Rating 5 out of 5]

در نگاه نخست، «هیچکاک فلسفی» خوانش مو به‌موی «سرگیجه»، شاهکار آلفرد هیچکاک، است. امّا این اثر در عین حال جُستاری است به قلمِ رابرت پیپین، که از تیزبین‌ترین و خلاق‌ترین فلاسفۀ معاصر ماست. پیپین می‌پرسد که انسان‌ها به‌راستی چقدر قادر به فهمی درست از یکدیگرند و در باب خطرات و سوءتفاهماتِ حاصل از پیچیدگیِ جوامعِ مدرن امروزی کاوش می‌کند. او فقط خوانشی ژرف از تک‌تکِ فصول فیلمِ «سرگیجه» ــ و داستانِ عشق و فانتزیِ جاری در آن ــ فراهم نمی‌آورد، بلکه در مقیاسی گسترده‌تر درباب جهان مدرنی تأمل می‌کند که هیچکاک در آثارش به نمایش می‌گذارد. پیپین نشان می‌دهد که کاراکترهای هیچکاک به‌دفعات با مشکلات و خطراتی مواجه می‌شوند که در ناکامیِ کلّیِ انسان در فهمِ درستِ دیگران ــ و حتی خودش ــ ریشه دارد. «سرگیجه»، با جعلِ هویت‌ها و فریب‌ها و فانتزی‌هایش، تجسم‌بخشِ نبردی کلّی و مشترک است بر سر فهم متقابل در جهانِ امروز، که جهانی است لبریز از وابستگی‌های پیچیدۀ روزافزون. به زعم پیپین، هیچکاک با روایتِ سینمایی‌اش به ما نشان می‌دهد که وقتی می‌کوشیم به شناخت لازم و ضروری برای عشق و اعتماد و تعهد دست بیابیم، در معرض چه سوءِتفاهمات‌ و خودفریبی‌های عمیقِ متقابلی قرار می‌گیریم، او به ما نشان می‌دهد که زیستن در این وضعیتِ بی‌خبری به چه معناست.‏
‌
هیچکاک فلسفی کندوکاوی درخشان و موشکافانه‌ در یکی از ستایش‌شده‌ترین آثار تاریخ سینما است که هم برای اهل فلسفه و هم سینمادوستان درک و شناختِ نویی را از «سرگیجه» به ارمغان می آورد.‏

متن بالا درواقع ترجمه و بازنویسی من است از شرح پشت جلد نسخۀ اصلی کتاب.‏

[Zahra · Rating 4 out of 5]

سرگیجه، شاهکار هیچکاک است و بنا به رای‌گیری‌های متعدد، یکی از ده فیلم برتر تاریخ سینما. ستایش از سناریو، کارگردانی و سایر وجوه سینمایی این فیلم فراوان است؛ اما پیپین جزو آن کسانی است که باور دارد در برخی فیلم‌ها «چیزی» هست که باعث می‌شود هنگام دیدنش (و بعد از آن) فکر کنیم اتفاقی فراتر از پیشبرد یک داستان در حال رخ‌دادن است؛ چیزی که «توجه و حضور زیبایی‌شناختی» بیننده را طلب می‌کند؛ چیزی که برای مثال باعث می‌شود از خود بپرسیم «چرا» هیچکاک چنین تیتراژ عجیبی برای شروع فیلم انتخاب کرده؟ «مقصود» هیچکاک از اینکه مادلن را ابتدا از پشت ــ با نشان‌دادن آن لباس‌شب سیاه و پشت‌باز ــ و اندکی بعد با مکث بر نیم‌رخ او به ما معرفی می‌کند و موسیقی سرشار از لطافت و رمز و رازِ برنارد هرمن را هم بر آن سوار می‌کند چیست؟ «چرا» اسکاتی باید با چنان وسواس دیوانه‌واری تلاش کند جودی را به هیئت مادلن دربیاورد، باآنکه می‌داند این کار بیهوده است؟ «چرا» جودی، پیچیده در آن هاله‌ی عجیب سبزرنگ، پیش چشم اسکاتی (و ما) ظاهر می‌شود؟

هیچ‌یک از اینها برای پیشبردِ صرفِ پلات فیلم «لازم» نیست اما به نظر می‌رسد هیچکاک به «دلیلِ» خاصی این تصمیم‌ها را گرفته است. پیپین در این کتاب می‌کوشد برداشت و تفسیر خود را از این دلیل یا دلایل تبیین کند و با تکیه بر خودِ فیلم، گره از نکات فلسفی، اخلاقی و زیبایی‌شناسی آن بگشاید، و در واقع نشان بدهد که فیلم ــ به‌عنوان یک مدیوم هنری ــ را نه‌تنها می‌توان با خوانشی فلسفی بررسی کرد، بلکه می‌توان آن را نوعی تفکر فلسفی دانست. نکته‌ای که خواندن این کتاب را برای من لذت‌بخش می‌کرد این بود که پیپین، برخلاف اغلب کسانی که می‌کوشند یک فیلم را از منظر فلسفی بکاوند، در پی تحمیل و خوراندنِ دیدگاه خود بر فیلم نبود بلکه دقیقا به دنبال «تفسیر» فیلم بود یعنی تلاش می‌کرد سرگیجه را با کمک‌گرفتن از عناصر خودِ فیلم و کارگردانی آن درک کند.

به‌خاطر مقدمه‌ی نسبتاً پیچیده و پرمطلبی که رابرت پیپین بر ترجمه‌ی فارسی نوشته و در ابتدای کتاب آمده، ممکن است اولین مواجهه با کتاب برای خواننده‌ی غیرفلسفی کمی دشوار و سنگین باشد. من هم مثل مترجم کتاب پیشنهاد می‌کنم اگر در خواندن مقدمه به مشکل و وقفه برخوردید دلسرد نشوید و بروید سراغ متن اصلی کتاب که خوانش دقیق و فصل به فصلِ خود فیلم «سرگیجه» است. نگاه و نحوه‌ی تحلیل پیپین، خودْ می‌تواند تا حد زیادی ما را با دیدگاه او درباره‌ی نسبت فیلم و فلسفه آشنا کند، و اگر بعد از خواندن متن اصلی برگردیم و مقدمه و پرولوگ را بخوانیم چیزهای بیشتری دستگیرمان می‌شود.

ترجمه‌ی امیر خضرائی‌منش، به نظر من، دقیق و عالی است و پانویس‌هایی که خودش به متن افزوده هم راهگشا و روشنگرند. نثر پیپین مشهور به پیچیدگی و توبَرتویی است و این خصوصیت طبعا به ترجمه‌ی آثار او نیز منتقل می‌شود و باید بشود، اما مترجم توانسته با تسلط خوبی که بر فارسی دارد، ابتدا مقصود نویسنده را دریابد و بعد آن را به شکلی سالم، قابل‌فهم و حتی‌الامکان وفادار به سبک نویسنده، به فارسی دربیاورد.

[Allie Grant · Rating 5 out of 5]

“I loved you so, Madeleine.”

What a miserable thing “reality” would be if there were no hope that our fantasies could find some footing in the real.

The psychological complications in Vertigo thus raise as a question the point of attempts at moral blame, and especially the question of, whatever blame can be assigned, what the point of holding someone forever accountable would be. At the end of the film, we are at the point when Scottie seems to be faced with that question, only to have the question rendered moot, giving one of the film’s refrains, “it’s too late,” yet another of its many meanings.

[LuAnn · Rating 3 out of 5]

I'm between 2 and 3 stars on this. On one hand, the author poses intriguing questions and close readings of Vertigo about identity and what we know, don't know, and think we know about others. On the other, the dense academese, especially the complex syntax, make the author's line of thinking hard to follow. I understand the broad sweep of his survey but miss many of his finer points.

One thing he highlights that many other analyses don't is how Vertigo is a very different film on second and subsequent viewings which completely changes your view of three of the four major characters, their level of knowing, motives and many personas.

The examination of the film from a philosophical angle also reminds me why, in Steve Martin's immortal words, you might know "just enough philosophy to screw you up for the rest of your life." If you thought too much about the unknowingness in relationships of the numerous personas and personalities in them (who I am, who you are, who I think I am, who you think you are...who I think you are...who I think you think I am...) you will experience vertiginous anxiety!

I didn't agree with all interpretations of character's motives and meanings, but found the scene by scene review made me think deeper about my interpretations of their motives, something I would like to see from a psychological angle.

I find the character of Midge and her and Scottie's relationships particularly intriguing, and the light he shines there gives me more insight into it. Midge would be an interesting character to explore in a novel, as Sena Jeter Naslund has done for Ahab's Wife, or The Star-Gazer from Moby-Dick or, the Whale or Geraldine Brooks has done for Mr. March, father of Louisa May Alcott's Little Women.

Like modern art, while I didn't "get it" totally, it makes me think more than a straightforward rendering and analysis.

[Nat]

I've seen Vertigo a half dozen times, but it's only because I just read Pippin's book that I could describe the plot with any confidence (if you've seen it, see if you can do it from memory, then check your version against Pippin's five paragraph summary on pp.12-14).

I totally enjoy Pippin's approach to writing about film, which is like a great TV re-cap: scene-by scene descriptions pointing out all kinds of connections and minute detail that I would never have noticed, but all with the backing of a satisfying big-picture account of how all the detail hangs together. In this book the big-picture is "unknowingness":

Being deceived, being self-deceived, being uncertain, but partly right, living over an extended period of time in a kind of suspension, having to make decisions about trust or disapproval, while uncertain of the relevant act descriptions or ascriptions of responsibility on which they are based, but not devoid of some markers of what would be the appropriate response... (p.17).

(If epistemologists could somehow discuss these issues instead of standard topics in analytic epistemology, then I might be interested in the subject.)

Pippin changed some of my not very well-grounded feelings about Judy pretty effectively with this passage:

The moment [Scotty] transforms Judy into Madeleine, he fails, because he can then see that Madeleine is and was *Judy*. His bliss lasts only a few minutes. On the other hand, though, her plea to be loved "as she is", "for herself", can only mean: Can't you just love me, the woman who conspired with Elster to murder his wife, who tricked you into being a witness, who made love to you, deceived you, manipulated that love, and absconded afterward, leaving you a broken shell of what you once were? Couldn't you love *that* me? (p.110)

[Attasit Sittidumrong · Rating 4 out of 5]

หีงใจความสำคัญของหนังสือเล่มนี้คือการใช้สายตาแบบปรัชญามาอ่านภาพยนตร์ของอัลเฟร็ด ฮิตช์ค็อกซ์ ปรมาจารย์ผู้กำกับภาพยนตร์ ผู้ช่ำชองในการสร้างความรู้สึกหวาดระแวง ไม่แน่ใจ ไว้วางใจอะไรไม่ได้ ซึ่งหนังสือเสนอว่าความรู้สึกดังกล่าวนั้นสะท้อนสภาวะการดำรงอยู่แบบหวาดหวั่นอันเกิดจาความไม่รู้แน่ถึงสิ่งต่างๆที่เกิดขึ้นในโลกรอบตัวของมนุษย์ หรือก็คือสิ่งที่เรียกกันในภาษาทางวิชาการว่า the anxiety of unknowingness โดยหนังสือเส��อว่าประเด็นทางความคิดดังกล่าวนี้เป็นการสานต่อ นิมิตที่มีต่อโลกและสังคมการเมืองสมัยใหม่ที่เคยถูกนำเสนอผ่านงานเขียนของรุสโซ่ ดังนั้น ภาพยนตร์ของฮิตช์ค็อกจึงเป๋ยภาพยนตร์ที่จับนำเอาข้อเสนอของรุสโซมาทำให้เห็นเป็นภาพที่จับต้องได้อย่างเป็นรูปธรรมนั่นเอง

ทั้งนี้ สำหรับผู้ที่เคยศึกษาปรัชญาและปรัชญาการเมืองของรุสโซ่ คงทราบเป็นอย่างดีว่าหนึ่งในประเด็นสำคัญที่รุสโซ่นำเสนอก็คือข้อวิพากษ์ถึงชีวิตทางสังคมในโลกสมัยใหม่ที่ตั้งอยู่บนความไร้เสรีภาพอย่างแท้จริง เนื่องจากสังคมสมัยใหม่เป็นสังคมที่วางอยู่บนการแบ่งงานกันทำ ซึ่งแปลว่าการใช้ชีวิตในสังคมดังกล่าว เป็นการใช้ชีวิตที่มนุษย์แต่ละคนจำเป็นต้องช่วยเหลือเกื้อกูล กระทั่งแลกเปลี่ยนผลผลิตของตนเองกับอีกฝ่ายอยู่เสมอ มนุษย์สมัยใหม่จึงเป็นมนุษย์ที่เติบโตภายใต้ความเป็น “มืออาชีพ” หรือผู้ชำนาญในด้านใดด้านหนึ่ง ซึ่งพร้อมๆไปกับการมีความเชี่ยวชาญดังกล่าว ก็ได้จำกัดทักษะ/ความสามารถในกิจกรรมด้านอื่นๆลงไปจนทำให้มนุษย์สมัยใหม่ไม่สามารถอยู่ได้ด้วยตนเองอย่างแท้จริง(เพราะต้องพึ่งพาผลผลิตจากมนุษย์คนอื่นอยู่เสมอ) ส่งผลให้มนุษย์สมัยใหม่ขาดเสรีภาพ ไม่สามารถพูดหรือกระทำสิ่งต่างๆได้ตามที่ใจปรารถนา (เนื่องจากการใช้เสรีภาพตรงนี้ย่อมส่งผลทำลายสายสัมพันธ์ที่มนุษย์ผู้นั้นมีกับผู้อื่น) มนุษย์สมัยใหม่ในสายตาของรุสโซ่ จึงเป็นมนุษย์ที่ไม่สามารถเป็นตัวของตัวเองได้อย่างแท้จริง เป็นมนุษย์ที่ต้องปั้นแต่งและสร้างอัตลักษณ์ของตนเองขึ้นมาเพื่อหล่อเลี้ยงความพอใจของผู้อื่นตลอดเวลา

ในแง่นี้ พร้อมๆไปกับการไร้เสรีภาพอย่างแท้จริง มนุษย์สมัยใหม่ยังเป็นมนุษย์ที่ต้องใช้ชีวิตภายใต้เงื่อนไขที่ทำให้ตนเองต้องแปลกแยกไปจากสิ่งที่ตนเองเป็นจริงๆ มนุษย์สมัยใหม่คือมนุษย์ที่ต้องสร้างตัวตน/อัตลักษณ์บางอย่างขึ้นมาเพื่อให้สอดคล้องไปกับทัศนะ/ความเชื่อ/ความเห็นของบุคคลอื่นๆอยู่เสมอ ซึ่งประเด็นตรงนี้เองที่ฮิตช์ค็อกได้นำมาต่อยอดและสานต่อผ่านภาพยนตร์เรื่องต่างๆ ด้วยการนำเสนอบรรยากาศของความหวาดระแวง ไว้ใจอะไรไม่ได้ อันเกิดมาจากเงื่อนไขพื้นฐานของความไม่รู้แน่ กล่าวคือ ด้วยเหตุที่มนุษย์แต่ละคนในโลกสมัยใหม่ต่างก็ตระหนักกันดีถึงความจำเป็นที่ตนเองต้องปั้นแต่งตัวตน/อัตลักษณ์ของตนให้เข้ากับกระแสสังคม มนุษย์เหล่านั้นจึงย่อมตระหนักไปพร้อมๆกันว่าบุคคลอื่นๆที่ตนสัมพันธ์ด้วยนั้น เป็นบุคคลที่อยู่ภายใต้หน้ากากของตัวตน/อัตลักษณ์ที่ถูกปั้นแต่งขึ้นมาเสมอ การมีปฏิสัมพันธ์ของมนุษย์ในโลกสมัยใหม่จึงเป็นปฏิสัมพันธ์ที่ตั้งอยู่ในความหวาดระแวงอย่างไม่อาจหลีกเลี่ยงไปได้ ความหวาดระแวงต่างๆที่ถูกนำเสนอในภาพยนตร์ของฮิตช์ค็อก จึงเป็นความหวาดระแวงที่เป็นส่วนหนึ่งของสังคมสมัยใหม่เอง นั่นก็คือความหวาดระแวงจากความไม่รู้แน่ถึงอัตลักษณ์ที่แท้จริงของบุคคลอื่นๆ ซึ่งตัวฮิตช์ค็อกก็ประสบความสำเร็จอย่างล้นหลามจากการผลักประเด็นดังกล่าวไปให้ไกลที่สุด ด้วยการทำให้เห็นผ่านภาพยนตร์ว่าบุคคลที่เราประสบพบเจอ มีสัมพันธ์ด้วยนั้น อาจเป็นฆาตกรโรคจิต (Psycho), คนที่พร้อมจะฆ่าเรา ( Deals M for Murderer) หรือคนที่มุ่งจะใช้เราเป็นเครื่องมือเพื่อผลประโยชน์ของตัวเขา (Vertigo) ฯลฯ

[Speusippus · Rating 3 out of 5]

A very good study of Hitchcock's masterpiece Vertigo. This movie has generated immense literature, and this book is a delightful addition to the Vertigo studies

I find Pippin's discussion Hitchcock's cinematic techniques very particularly illuminating. For example, how Hitchcock succeeds in turning the spectators into people who co-experience the Hitchcockian world along with the characters by unfolding the narrative in strides and from the perspective of one character, or how the use of the camera can bring forth the small but profound dynamics between the characters, etc.

Pippin argues, towards the end of the book, that bringing forth the unknown, illuminating the truth behind an appearance ... may be a projection rather than a discovery, and may needlessly ruin a relationship. Doesn't this sentence right here tell us a good deal about the tendencies of this Hegel scholar? No wonder he tries to read Hegel as having very little metaphysical commitments!

This books clearly lacks an editor. Also, there is no reference list, despite the fact that he mentions various other studies of Vertigo throughout the book.

[Katie · Rating 4 out of 5]

Ended up taking the average between 3 and 5 stars because whole this was a fascinating take on a fascinating movie (and the bibliography has provided me with a very exciting to-read list), there were multiple sections where I had to reread because I could simply not follow the writing style. Perhaps I need to read more philosophy texts in general. The ending was rather abrupt as well, but then again, so was the movie's ending.

[Ash Reads Books · Rating 3 out of 5]

Yet another book that I am not done with but that I have read so many times over, by now. Not exactly what I needed for my project but helpful in some cases - Pippin focuses less on the effect of cinematography on the psyche and more on the effect of the narrative. Still, a couple chapters were helpful.

[Isaac Lambert · Rating 4 out of 5]

wish there were more books like this. one of my favorite movies-- and reading this enabled me to think about this even more. I hadn't seen this movie in a long while (and life changes us all, giving us other perspectives), so a rewatch whole reading this gave a new feeling. you can never get back your first time!