As crônicas de Clarice Lispector publicadas no Jornal do Brasil de 1967 a 1973 nos permitem compreender melhor a escritura desta que se consagrou como uma das maiores escritoras do Brasil. Se nos contos e romances o mistério de uma narrativa envolve o leitor num processo quase que iniciático, nas crônicas esse mistério vai aos poucos sendo desvendado, revelando o mundo pessoal e subjetivo da autora enigmática que viveu no Leme, próximo às areias e ao mar de Copacabana, que tanto apreciava. Ao aceitar o convite do JB para escrever uma coluna aos sábados, Clarice Lispector sente a estranheza entre ser escritora e jornalista: “Na literatura de livros permaneço anônima e discreta. Nesta coluna, estou de algum modo me dando a conhecer”, comenta na crônica de 21 de setembro de 1968.
Gênero leve, ameno, de leitura mais fácil, a crônica traz quase sempre a interpretação de um fato conhecido por todos, investido pela subjetividade de quem comenta o assunto, dando um sabor novo ao acontecido. Com a sua despretensão, a crônica quebra o monumental, o extraordinário, celebrando o cotidiano, o dia a dia e mostra belezas insuspeitáveis através da argúcia, da graça, do humor de quem a escreve. A informalidade investe de leveza uma linguagem cuja densidade busca revelar o segredo das coisas mais simples, o cotidiano transfigurado pelo olhar de Clarice, que redescobre nas Macabéas de todo dia a luminosidade de uma presença estelar. Entre flanelas e vassouras, mulheres simples e humildes se transformam em personagens que se eternizam. Aninha, Jandira, Ivone ou Aparecida são algumas dessas estrelas que saem de suas vidas apagadas para serem reveladas pelo olhar atento e sensível, onde escapa, por vezes, um leve e sorrateiro toque de humor, como no caso da empregada que fazia análise, ou da “mineira calada”, que gostava de ler livros complicados.
Clarice Lispector was a Brazilian writer. Acclaimed internationally for her innovative novels and short stories, she was also a journalist. Born to a Jewish family in Podolia in Western Ukraine, she was brought to Brazil as an infant, amidst the disasters engulfing her native land following the First World War.
She grew up in northeastern Brazil, where her mother died when she was nine. The family moved to Rio de Janeiro when she was in her teens. While in law school in Rio she began publishing her first journalistic work and short stories, catapulting to fame at age 23 with the publication of her first novel, 'Near to the Wild Heart' (Perto do Coração Selvagem), written as an interior monologue in a style and language that was considered revolutionary in Brazil.
She left Brazil in 1944, following her marriage to a Brazilian diplomat, and spent the next decade and a half in Europe and the United States. Upon return to Rio de Janeiro in 1959, she began producing her most famous works, including the stories of Family Ties (Laços de Família), the great mystic novel The Passion According to G.H. (A Paixão Segundo G.H.), and the novel many consider to be her masterpiece, Água Viva. Injured in an accident in 1966, she spent the last decade of her life in frequent pain, steadily writing and publishing novels and stories until her premature death in 1977.
She has been the subject of numerous books and references to her, and her works are common in Brazilian literature and music. Several of her works have been turned into films, one being 'Hour of the Star' and she was the subject of a recent biography, Why This World, by Benjamin Moser.
Tengo desasosiego. Eso. No sabría de qué otra forma llamar a esto que siento. Y eso me viene cuando leo a Clarice. Leerla me causa felicidad, siempre, y mucho sentirme desacomodada, me desconcierta. Ella, parecería que habla desde un centro del universo. Como si de ella saliera la lava que sostiene al mundo. El calor necesario para la vida. De ella sale el misterio, la intuición, el instinto. Y será por eso, que cuando la leo, me involucra y me revuelve emociones que me toma un rato poder identificar. En sus crónicas, que son mucho más que eso, habla sobre trivialidades como el hecho de que le gusta usar perfume, o una charla que tuvo con un taxista. Una llamada telefónica de un cantautor brasileño (Caetano!). Chico Buarque, Tom Jobim, amigas que conoce de poco o mucho tiempo, anécdotas de sus hijos, animales, conversaciones con las mujeres que trabajan en su casa, fragmentos de novela o cuento. Y de repente, aunque esté hablando de lo más trivial, te lanza unas joyas que te hacen darte cuenta que ella está conectada con otra cosa, algo indescifrable, que se siente lejano, y lo dice de la manera más natural del mundo, como si cualquiera accediera a aquello que ella ve. “Pero, yendo a lo más profundo, llego muy pensativa a la conclusión de que no existe nada más difícil que entregarse totalmente. Esta dificultad es uno de los dolores humanos.”
En este libro, que como bien se sabe, son crónicas para un periódico que escribió durante varios años, por necesidad exonómica (un punto que menciona en varias de ellas) pero de alguna manera la hicieron accesible para mucha gente que no había podido leer sus novelas. Ella dice que eso es porque cuando lees en un periódico, tienes otra disposición, a entender, pero yo creo que es más que eso. Sí que hay algo de ella que se revela. Y es su mirada. También hay claves sobre su literatura, que va soltando como si hablara del café que se tomó con una amiga:
“Y cuando escribo no es la clásica novela. Aunque es novela. Solo que me guía al escribirla siempre un sentido de investigación y descubrimiento. No, no de sintaxis por la sintaxis en sí, sino de una sintaxis que se aproxime lo más posible y me aproxime a lo que estoy pensando en el momento de escribir.”
También me gusta mucho esta comparación que hace entre lo que le gusta leer, y lo que ella misma escribe:
“Convertir en atractivo un libro es un truco perfectamente legítimo. Prefiero, no obstante, escribir con el mínimo de trucos. Para mis lecturas, prefiero lo atractivo, pues me cansa menos, exige menos de mí como lectora, pide poco de mí en cuanto a participación íntima. Pero para escribir quiero prescindir de todo lo que yo pueda prescindir: para quien escribe, esta experiencia vale la pena.”
“la oración profunda no es la que pide, la oración más profunda es la que ya no pide.”
Parece estar en contacto con algo que nos conecta. Como si fuera una sacerdotisa, Me gusta que se sienta cotidiana, pero a la vez intuitiva, extraña, sabes que en ella se combina el quitarse importancia, con el conectar con el más allá. Siempre leerla es una aventura, pero no diría que es fácil. Con Clarice siempre hay que entregarse a la lectura, confiando que te va a llevar a lugares inesperados, incluso cuando esa lectura es estas crónicas, que son una manera maravillosa de acercarte a su lectura, si nunca la has leído, pero también son un gran acompañamiento para seguir cerca de ella. Me pasa que con su literatura he tenido que aprender a entregarme, pero con sus crónicas, sus cartas, he llegado a quererla mucho. Siempre Clarice, gente, es buena para la vida.
(Creo que una cosa que hipnotiza de su manera de escribir, es porque sus palabras tienen la certeza de una verdad como si fuera de siempre, como si fuera de antes de que se inventara el tiempo.)
“I'm so mysterious that I don't understand myself” A few weeks ago, Clarice Lispector had flabbergasted me with her The Passion According to G.H.. But after that inimitable existential monologue, this is a completely different book. It collects the articles Lispector wrote for a Brazilian newspaper between 1967 and 1973. Especially in the beginning these are kind of diary entries: the author mainly writes about events and incidents in her daily life or memories from her youth, and muses about the emotions she’s enduring, now and then. But gradually these are replaced by longer reflections and musings, and even full-fledged short stories. What struck me most is how hard Lispector is on herself: she regularly mentions how unsympathetic she feels she is, how flawed her writing is, and how she falls short in many other areas. Her introspection is not as merciless as that of Karl Ove Knausgaard, for example, but it comes close. There were some nice observations from time to time, illustrating the very intuitive way Lispector stood in life, and how she searched to capture reality through language. But overall this collection was a bit too heterogeneous for me to have the same impact as her masterpiece.
Dit is een parel van een boek. Het laat je huilen van ontroering en lachen van alle spitsvondigheden. Enerzijds zijn er geniale korte verhaaltjes waarvan je denkt ' hoe heeft ze het toch bedacht', anderzijds zijn er mijmeringen en feiten waarbij ze zo tot de essentie doordringt ... Het is meer dan alleen mooie woorden, het is wat ze er mee doet en hoe ze de taal gebruikt, zo soepel. Kortom, dit is echt veruit het beste boek dat ik dit jaar gelezen heb en het heeft me overtuigd ook de biografie en andere werken van haar te lezen. Ik zou zeggen: savoureren met een goed glas wijn... Maar ik ben er natuurlijk als een grote slokop doorheen gevlogen en de wijn is ook achterwege gebleven ...
Bueno, cuando se dice crónicas, no son esto exactamente. Clarice lleva todo a un siguiente nivel, y no podía ser de otra forma en el espacio que ocupó escribiendo para un diario en Brasil. Digamos que tiene un espacio, ese lugar será bien aprovechado sí o sí. Tengo que decirlo igual, ella es una mística, de las palabras, de las ideas, del lenguaje, y en estas crónicas ya está hablando de cosas más cercanas, y lejanas a la vez. Lo dice una fanática de Clarice, que es lo que soy, y no hay manera de serlo a medias. No hay nada a medias con Clarice,en realidad. Porque solo ella despierta verdades que viven en quien la lee, y su voz es pura certeza. Creo que hay otros libros que tienen más anécdotas, aquí hay algunas muy buenas, entrevistas, y muchas ideas que desarrolla a su manera.
Es como más hacia adentro, que otros libros de crónicas que había leído suyos.
Es precioso todo lo que escribe, un terremoto, y para mí leer este lado de su escritura, es una parte muy importante de conocer su trabajo.
Não lhes chamaria exactamente crónicas. A escrita de Lispector leva-nos na sua corrente. É íntima, cheia de uma luz morna. Ao longo de quase 700 páginas vamos conhecendo melhor a escritora. Há coisas do quotidiano, mas que através da voz de Lispector são importantíssimas, há insónia, há política, há um Deus ao qual não consegue rezar, entre muitas outras coisas bonitas, ora leves, ora pesadas. Fez da linguagem um milagre.
~
"... e o amor, em vez de dar, exige. E quem gosta de nós quer que sejamos alguma coisa de que eles precisam."
"E tudo é muito menos para um coração de repente enfraquecido que só suporta o menos, só pode querer o pouco e aos poucos."
"Ira, transforma-te em mim em perdão, já que és o sofrimento de não amar."
"... morrerei numa ida para uma tonta felicidade de primavera. Mas não me apressarei de um instante a vinda dessa felicidade - pois esperá-la vivendo é a minha vigília de vestal."
É um livro que muda o modo de ver o mundo e a realidade que nos cerca, é algo para ler uma frase em 1 minuto e pensar sobre ela por mais 10. Mas aviso, Clarice não nasceu para ser entendida e sim para ser sentida. Tenho uma imensa admiração.
Li esse livro como eu costumava ler os salmos da Bíblia; abrindo uma página ao acaso, buscando nas palavras daquele dia uma correlação com o meu estado de espírito.
Me llevo muchas cosas de sus escritos. Pensamientos y descripciones de memorias que me identifican. Tiene momentos de altos y bajos, pero vale la pena su lectura. Mí calificación: ⭐⭐⭐🌹(la rosa merece ocupar el lugar de la cuarta estrella)
'Wat wilde ik bereiken toen ik begon te schrijven? Ik wilde iets schrijven wat rustig en tijdloos was, iets als de herinnering aan een groot monument, dat groter lijkt omdat het een herinnering is. Maar ik wilde dat monument terloops ook echt beroerd hebben. Ik weet werkelijk niet wat het woord 'monument' voor mij symboliseerde en uiteindelijk heb ik totaal andere dingen geschreven.' (p.120)
De ontdekking van Clarice Lispectors wereld is een klap. Haar mijmer- en herinneringen slaan je recht in je gezicht. Zo hard dat iedere zin blijft natrillen lang nadat je haar woord voor woord hebt geproefd. En niet omdat ze bruusk, hard of choquerend schrijft. Noch omdat ze verrast of met verstomming slaat. Allerminst. Zo verfijnd, zo alledaags, zo doordacht. Aangrijpend emotioneel, diep-filosofisch en even vaak luchtig komisch. Je bent van slag omdat ze zo geweldig schrijft.
Haast met trots loop je met die rode kaak de nieuw ontdekte wereld tegemoet. (Of is het eerder een gezonde jaloezie?)
AL LINOTIPISTA Disculpe que me equivoque tanto en la máquina. Primero porque mi mano derecha resultó quemada. Segundo, no sé por qué. Ahora un pedido: no me corrija. La puntuación es la respiración de la frase, y mi frase respira así. Y si a usted le parezco rara, respéteme también. Incluso yo me vi obligada a respetarme. Escribir es una maldición.
"A Descoberta do Mundo", livro que reúne as crónicas de Clarice Lispector, foi finalmente publicado em Portugal. Centenas de pensamentos originais, numa mistura de discurso autobiográfico e um profundo conhecimento intutivo das profundezas do ser humano. A não perder. Aqui vai um exemplo: "Saudade é um pouco como fome. Só passa quando se come a presença. Mas às vezes a saudade é tão profunda que a presença é pouco: quer-se absorver a outra pessoa toda. Essa vontade de um ser o outro para uma unificação inteira é um dos sentimentos mais urgentes que se tem na vida."
I love this book. Although is about so many little things, it shows how concerned was Clarice with the "estado de graca", with the miracle. A miracle that had nothing to do with any God. Her voice is transmitted to the reader in this books almost a secret. A secret published every week in a national journal. And yet a secret, a very intimate one. One of my favorite readings. A book that I will be forever "currently reading".
O livro é riquíssimo. É notável a evolução do conforto da autora nessa escrita rotineira, curta e picada pra o jornal a deixando mais desnuda e transparente, mais real. Também vale ressaltar o quanto ela fala de outros artistas, com outros artistas, relata entrevistas com figuras grandes da arte no Brasil. Acho um enorme privilégio, por exemplo, a oportunidade de ler uma conversa transcrita dela com Tom Jobim.
Eu diria que esse livro é o mais brasileiro que li nos últimos tempos, brasileiro aqui como um adjetivo que reúna o que há de bom no nosso país: a simplicidade, a nossa arte, o calor, o mar, uma fazenda, a amizade. Não acho que minha impressão é usual, Clarice pode ser pesada, mas esse livro eu diria que é leve. Talvez porque eu aprendi a entendê-la, a acompanhar seu derrame de pensamentos, talvez porque é leve mesmo.
Eu o li rapidamente, mas indico como uma leitura de cabeceira em um longo período de tempo com doses de 15 minutos diárias. Tem alegria, profundidade, tristeza, revolta e, sobretudo, tem riqueza.
Este foi o livro de Clarice que mais tive prazer na leitura até agora, ficarei com saudades. Criei um laço com a autora depois desse, nos primeiros que li tinha uma espécie de medo/vergonha dela e agora não, estou confortável com cada sentimento que a leitura me proporciona. Acho que peguei o jeito de entendê-la, a meu modo é claro.
Acho que Clarice ou você ama ou não entendeu nada. Melhor dizendo, ou você ama ou não sentiu nada, os textos delas são feitos pra sentir.
Vale nota que o livro é denso, longo e de letra miúda.
I would like to start by thanking my brother for gifting me this amazing meeting with Clarice, you know me too well and I love you. Reading all of the chronicles she has ever published in the Newspaper was an spiritual experience. Clarice tends to be quite reserved in her books and even though I always felt connected to her and to her (maybe because she is one of the few female authors writing from my cultural perspective), this book made me feel like I know her. Many of the stories take a form of private conversation, an intrusive thought in her head, a debrief. There is a lot of mystery surrounding her and reading what she wrote during the years where different historical and personal aspects were changing was extremely interesting. Many argue that she is not political enough for not addressing politics directly. To me the beauty in Clarice’s writing was always the things that she never said but made you understand. She often talks about inequality, about the difficult times, about the loss of freedom. Reading about her friendships with many amazing artists and watching her portray then through her eyes was an amazing experience. I goes to show that all Brasilian woman have indeed been in love with a Chico at least once. One thing that she makes clear in her book is her confusion, and her love. Love for her children, for her country for life. I love you Clarice
lendo um pouco de Clarice de uma forma mais fragmentada temos uma imagem mais concreta de seu universo. aqui há tudo de miscelâneo, de cotidiano, memórias, aforismos, entrevistas, até estudos de cenas e personagens - e a autora parece transbordar por entre todos esses fragmentos sem emendas. é bem prazeroso ver como pequenos pensamentos diários são posteriormente remodelados em outras alegorias ou em textos narrativos mais estruturados. não parece ser um estilo o que une essa obra em algo conciso, mas um fervor bem humano e gelado de alguém à procura de si e à procura de se dizer o indizível, fervor que parece estar sempre pronto a surgir em qualquer momento de seu dia, mês após mês, ano após ano. A Descoberta do Mundo me forçou a lê-lo como algum salmo ou como um mapa de algum lugar que ainda não visitei. dei uma colherada por dia e mesmo assim é difícil digerir e aceitar um livro que parece ser tão honesto e cru mas que deliberadamente mantém tantos segredos. O que li foi emprestado por um amigo, porém pretendo ter um de cabeceira - sabe-se lá quando precisarei consultar esse tal hermetismo tão arcano das palavras que pescam não-palavras, mas inexplicavelmente me sinto seguro o mantendo por perto, sei lá - não sei, mas aceito.
Como explicar que Clarice Lispector es increíble. No puedo creer que haya existido una mente como tal. Es como si todo aquello que por instantes rozó nuestra mentes mientras vivíamos, hubiera sido tomado por Clarice, procesado en un amalgama de sentires e ideas fascinantes, y luego devuelto a nosotros; como puesto en una cotidianidad marcada por lo bello y lo astuto. Es fascinante esta mujer. Había crónicas que leía, y leía, y leía y no podía creer que hubiera leído algo tan profundo, tan ruidoso en su sutileza. Por ahora solo soy una persona absorta en sus palabras.
Ahlala… C’est le genre de livre qui me peine d’arrêter mais je sais, je sens que je n’accroche pas et qu’il est inutile de persévérer. Peut-être réessayerais-je un jour, peut-être n’était-ce pas le bon moment, peut-être que ce format de chroniques n’est pas ce que je préfère…
Over enkele jaren heen af en toe wat gelezen. Clarice haar fantasie en filosofische gedachtenstromen zijn zo interessant en aangrijpend. Veel onderlijnd.
"Lieve hemel, zei ze afwezig. Want ze was soms afwezig. Dan verloor haar gezicht zich in een rimpelloos, onpersoonlijk verdriet. Een verdriet dat ouder was dan haar geest. Haar ogen staarden leeg; ik zou zelfs durven zeggen een beetje nors. Wie dan bij haar was leed en kon niets doen. Alleen maar wachten."
"Ik stapte uit mijn donker in het licht en ontdekte dat dat ook van mij was"
"Maar ik moet eerst zeggen dat er niets frissers en echters bestaat dan de werkelijkheid, als die zonder angst ontsluierd wordt. Er komt geen droom aan te pas, zelfs niet als het om een verzonnen werkelijkheid gaat, en nauwelijks toekomst: het is altijd nu. En er is geen angst. Heel uitzonderlijk: in die zonder angst door de verbeelding ontsluierde werkelijkheid ligt de rijkdom niet langer achter ons, als een herinnering, of bestaat hij alleen nog maar als een wens voor de toekomst. Hij is er, huiverend"
"O, als ik het had geweten was ik niet geboren, als ik het had geweten was ik niet geboren. Waanzin ligt vlak naast de wreedste wijsheid"
"De woorden halen me in en zijn me voor, ze proberen me uit en veranderen me, en als ik niet oppas is het te laat: dan heb ik dingen gezegd zonder ze gezegd te hebben"
" 'Wat is het makkelijkst om te doen?' 'Bestaan als de angst over is.' 'Wat is het moeilijkst om te verwezelijken?' 'Je eigen betrekkelijke geluk dat voortkomt uit zelfkennis.' "
Sommige columns/kronieken waren zeker vier of vijf sterren waard, maar op andere momenten vond ik het te moeilijk, te fantastisch en daardoor dwaalden raar genoeg mijn gedachten soms af en legde ik de kronieken een hele tijd weg. Dat ligt ongetwijfeld aan mij. Niettemin vind ik haar beschrijvingen en bedenkingen over de zee prachtig, over maskers en de persona intrigerend. Vaak ontroert Clarice Lispector me, soms doet ze me lachen, zet ze me aan het denken. Algemeen een heel intelligente schrijver. Wel een boeiende vrouw met een ongelooflijke fantasie en een goede pen. Ik wou dat ik haar ooit had kunnen ontmoeten. Goed nawoord van de vertaler.
[The Discovery of the World.(named Selected Chronicas in the English version) -- source: wikipedia]
I finished this book last month, don't know exactly when, but it doesn't really matter. I've been reading it for two years, maybe more. It's been beside my bed and I would read sometimes one story, sometimes many. At other times, months would go by without touching it. It feels like an old friend by now.
I'm unsure as to what to do: start over? Get one of her other short stories book and read that? I don't know... For now, I've been pretending I'm in one of those hiatus and it hasn't ended.
“olhar-se ao espelho e dizer-se deslumbrada: como sou misteriosa. sou tão delicada e forte. e a curva dos lábios manteve a inocência. não há homem ou mulher que por acaso não se tenha olhado ao espelho e se surpreenda consigo próprio. por uma fração de segundo e gente se vê como a um objeto a ser olhado. a isto se chamaria talvez de narcisismo, mas eu chamaria de alegria de se ver. alegria de encontrar na figura exterior os ecos da figura interna: ah, então é verdade que eu não me imaginei, eu existo.”
A delicadeza e a visceralidade de Clarice cativam nestes textos breves de crônicas uma forma de ver e sentir por vezes necessárias para resgatar a compreensão do mundo e das coisas banais à simplicidade por vezes vertiginosa da vida.