Ο ελληνικός εμφύλιος: Μνήμες σε πόλεμο και σύγχρονες πολιτικές ταυτότητες

by Ραϋμόνδος Αλβανός

Γιατί είναι χρήσιμη η Ιστορία; Τι συνέβη κατά τη δεκαετία του '40 και γιατί οι δύο αντίθετες πολιτικές παρατάξεις του Εμφυλίου κλιμάκωσαν την αντιπαράθεσή τους που εξελίχθηκε σε ένοπλη και αιματηρή σύγκρουση; Πώς νοηματοδοτούσαν την τότε πραγματικότητα και πώς αντιλαμβάνονταν τους αντιπάλους τους; Πώς ο Εμφύλιος επηρεάζει σήμερα εμάς και τους άλλους γύρω μας;

Αυτό το βιβλίο είναι ένα ταξίδι σε ένα δύσκολο παρελθόν για το οποίο υπάρχουν συγκρουόμενες μνήμες που αντιστοιχούν σε συγκρουόμενες ταυτότητες. Είναι μια προσπάθεια αφήγησης με απλό τρόπο τόσο των βασικών γεγονότων (για τα οποία δεν υπάρχει αμφισβήτηση από καμία πλευρά ότι έγιναν) όσο και των διαφορετικών ερμηνειών τους. Ταυτόχρονα είναι μια πρόσκληση αναστοχασμού, ενδοσκόπησης και κριτικής ανάλυσης των βεβαιοτήτων και των εικόνων που έχουμε τόσο για τον εαυτό μας όσο και για τους άλλους.

Genres: History

184 pages, Paperback

First published April 1, 2022

About the author

Ο Ραϋμόνδος Αλβανός γεννήθηκε στην Αθήνα και αποφοίτησε από το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ συνέχισε τις μεταπτυχιακές σπουδές του στην Αγγλία, στο Τμήμα Συγκριτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Έσσεξ. To 2005 ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.

Ζει στην Καστοριά και διδάσκει, ως επιστημονικός συνεργάτης, στο Τμήμα Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας (πρώην Δημοσίων Σχέσεων και Επικοινωνίας) του ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας (Καστοριά). Επίσης είναι επιστημονικός συνεργάτης του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, υπεύθυνος για τις ξεναγήσεις και τις εκδηλώσεις του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης στον Γράμμο. Έχει συμμετάσχει σε πολλούς συλλογικούς τόμους.

Reviews

[Maria Chadji · Rating 5 out of 5]

Μόλις τέλειωσα το βιβλίο “Ο Ελληνικός Εμφύλιος” του Ραϋμόνδου Αλβανού.
Το βιβλίο μου άρεσε πολύ και το σκέφτομαι σαν δώρο για αρκετούς ανοιχτόμυαλους φίλους μου.

Απευθύνεται σε αναγνώστες-πολίτες μιας χώρας διχασμένης, με πληγές βαθιές, ανοιχτές και για πολύ ακόμη ανοιχτές και αυτό που θέλει είναι να καταδείξει το σκεπτικό, το αίσθημα και τις πεποιθήσεις τις “δικές μας” και του “εχθρού”. Θαύμασα γιατί δεν στοχεύει να δικαιολογήσει τις αποτρόπαιες πράξεις κανενός, όμως σε κάποια σημεία μπορεί κανείς (αναλόγως θέσης) διαβάζοντας, να νιώσει έτσι, κι αυτό είναι που βρήκα τόσο γενναίο εκ μέρους του συγγραφέα. Ξέρει τον κίνδυνο αλλά πιστεύει και επιμένει στη συμφιλίωση.
Το βιβλίο είναι βασισμένο στην ξενάγηση που έκανε ο συγγραφέας στους επισκέπτες του “Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης ” στο Νεστόριο της Καστοριάς. Μερικές φορές συμβαίνουν και ωραία πράγματα με ευθύνη κρατική.

Αν είχα πάει στο “πάρκο” και απλά άκουγα την ξενάγηση -αφήγηση, ίσως κάποιες στιγμές -σε κάποια σημεία- και να μην ένιωθα άνετα, αλλά με το διάβασμα είναι αλλιώς. Σου δίνει χρόνο και δεν έχεις τον συγγραφέα πρόχειρο να του απευθύνεις τον λόγο ή και να του ζητήσεις τον λόγο. Κλείνει κανείς το βιβλίο, σκέφτεται, το ξανανοίγει.
Είναι μια επιστημονική, μεθοδολογική δουλειά σε κοινή γλώσσα χωρίς επιτηδεύσεις. Ο φυσικός, λιτός και βραχυπερίοδος λόγος που διατρέχει το κείμενο, ρέει και με ευχαρίστησε πολύ.

Είμαι κι εγώ ποτισμένη με τη θέση της οικογένειάς μου στο θέμα. Όσο κι αν κατάφερα μέσα από το βιβλίο να “δω” την άλλη άποψη, δεν την ενστερνίζομαι, φυσικά, και κυρίως αρνούμαι το δίκιο της. Αντιστέκομαι. Σκέφτομαι πως ίσως είναι πολύ νωρίς για μακροθυμία. Ίσως τελικά η λήθη να είναι το τέλος, η λύση, του εμφυλίου στη χώρα.

Όμως, θέλω να πω και να τονίσω, ότι το βιβλίο αυτό έσπειρε ένα σπόρο μέσα μου και υποθέτω και σε πολλούς άλλους, γι αυτό και είναι τόσο σπουδαίο.
Ο Ραϋμόνδος Αλβανός έχει τον θαυμασμό και της ευχαριστίες μου.

[Trfas Kras · Rating 5 out of 5]

Όταν τελείωσα το βιβλιο " Ο ελληνικός εμφύλιος" αισθάνθηκα να έχει αγαλλιάσει η ψυχή μου. Είμαι γεννημένος και μεγαλωμένος σε χωριό της δυτικής μακεδονίας με μια αίσθηση μυστικού ανομολόγητου παρελθόντος που εδώ και πολλά χρόνια με απασχολεί. Τελευταία άρχισα να καταγράφω και να ερευνώ την οικογενειακή μου ιστορία και φυσικά ο εμφύλιος αποτελεί μεγάλο κομμάτι της παρότι οι δικοί μου ισχυρίζονται ότι δεν τάχθηκαν σε καμία πλευρά. Το βιβλίο του κ. Αλβανού είναι ότι καλύτερο και ουδέτερο έχω διαβάσει και με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο αξιακά. Ευχαριστώ απ τα βάθη της καρδιάς μου γι αυτή την προσφορά και την έρευνα που έχει κάνει.

[Elias Toumasatos · Rating 5 out of 5]

Ένα εξαιρετικό βιβλίο που διαβάζεται απνευστί και θα μπορούσε να είναι ένα πολύτιμο βοήθημα για τους μαθητές ή και τους φοιτητές που θέλουν να γνωρίσουν την περίοδο του Εμφυλίου χωρίς τις παρωπίδες των μονόπλευρων προσεγγίσεων, αλλά και για όλους εμάς που αγαπάμε την Ιστορία, που έχουμε ακούσει τόσα πολλά από τόσες διαφορετικές πλευρές και προσπαθούμε να το επεξεργαστούμε, ή απλώς αποδεχόμαστε άκριτα τα εκαυέρωθεν στερεότυπα.
. Το βιβλίο του Ραϋμόνδου Αλβανού 'Ο ελληνικός εμφύλιος, μνήμες σε πόλεμο και σύγχρονες πολιτικές ταυτότητες' (εκδ. Επίκεντρο) είναι μια συναρπαστική και ευσύνοπτη προσέγγιση της αδελφοκτόνου αυτής συμφοράς, ενταγμένη μέσα στο ιστορικό και γεωπολιτικό της πλαίσιο, συνδεδεμένη με τις προηγούμενες περιπέτειες διχασμού της Ελλάδας.
Γραμμένο με τρόπο απλό και όχι φορτωμένο με πληθώρα ονομάτων και λεπτομερειών είναι η καλύτερη πρώτη γνωριμία που θα μπορούσε να έχει κανείς με τη σκοτεινή αυτή εποχή, γνωριμία που πετυχαίνει διπλό στόχο: καταλαβαίνει ο αναγνώστης 'τί παίχτηκε' και πώς και γιατί το βλέπουν διαφορετικά όλες οι πλευρές που ενεπλάκησαν, η καθεμιά με το βλέμμα της δικής της ταυτότητας. Επιπλέον, ο αναγνώστης θέλει να μάθει κι άλλα, προβληματίζεται και πάνω στο παρόν, αναρωτιέται και κατανοεί γιατί και σήμερα βλέπουμε αλλιώτικα τα ίδια τα γεγονότα που ζούμε...
Ενθουσιάστηκα με την καθαρή ματιά της γραφής του Ραϋμόνδου Αλβανού, μια ματιά που δείχνει την αγάπη για τη γνώση, την ενσυναίσθηση που ο ιστορικός ή κοινωνικός επιστήμονας πρέπει να έχει, κυρίως όμως την αγάπη για τον άνθρωπο και την παιδαγωγική αξία που έχει να κοιτάμε τέτοιες εθνικές συμφορές με το νου στο παρόν και στο μέλλον.
Μπορεί να ξενύχτησα απόψε για να το διαβάσω (δεν μπορούσα να το αφήσω από τα χέρια μου), αλλά... τέτοιες καταχρήσεις αξίζουν!!!
Διαβάστε χωρίς προκατάληψη...

[Μελίκα Σανταλίδου · Rating 5 out of 5]

Το βιβλίο δεν είναι μόνο μια συναρπαστική αφήγηση των πιο αιχμηρών γεγονότων του εμφυλίου, αλλά και μια τολμηρή επανατοποθέτηση πάνω στα διχαστικά ερωτήματα που μας κληροδότησε. Σε μια κοινωνία που τα αφηγήματά της είναι μονοπρισματικά ο συγγραφέας επιχειρεί να προσεγγίσει με κατανόηση τις διχασμένες μνήμες και τις μεταξύ τους συγκρουόμενες ταυτότητες όπως αυτές ζωντάνευαν με την αντιπαράθεσή τους στις ξεναγήσεις του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης στο Γράμμο. Αυτή είναι και η πρωτοτυπία στην ύλη του βιβλίου∙ αποτελεί ιστορικό ανάγνωσμα και συγχρόνως ξενάγηση στα μονοπάτια των βουνών που έγιναν οι μεγάλες συγκρούσεις.
Το ύφος της γραφής του (προφορικότητα) είναι κατανοητό και για όσους είναι πρωτόπειροι στα θέματα του εμφυλίου, αλλά και για τους μελετημένους αποτελούν πρόκληση οι ανατρεπτικές απαντήσεις που δίνονται σε παλιά συνθήματα και σε στερεότυπα ερωτήματα, όπως π.χ. «οι νεκροί μας κυβερνούν;» ή «είναι η βία μαμή της ιστορίας;»
Επιπλέον, δυσνόητα θέματα της ιστορίας όπως το Μακεδονικό ζήτημα που στον εμφύλιο περιπλέκεται με τα εθνοτικά, έχει γραφτεί έτσι ώστε να είναι εύληπτο και κατανοητό και καταχωρείται στην αντίληψη του αναγνώστη με συνοχή σ΄όλη του την εξέλιξη.
Και όσοι βρίσκουν παρελθόν μπροστά τους όποιο μέλλον κι αν ζητήσουν, στις αφηγήσεις των δραματικών συγκρούσεων του εμφυλίου θα αναγνωρίσουν τις ρίζες όλων των πολιτικών ταυτοτήτων του σήμερα.

[Roula T · Rating 4 out of 5]

Χρήσιμο, αν κάποιος δεν εχει σαφή εικόνα των γεγονότων του εμφυλίου. Σε όσους γνωρίζουν, δεν θα προσφέρει κάτι νέο. Το καινούριο είναι η προοπτική, η ματιά που δίνει στην ερμηνεία των γεγονότων, η προσπάθεια για κατανόηση και των δύο πλευρών (προσοχή, όχι δικαιολόγηση), στο πνεύμα μιας πραγματικής εθνικής συμφιλίωσης, της οποίας στόχος ηταν και η δημιουργία του Εθνικού Πάρκου.

[Damianos · Rating 5 out of 5]

Βιβλία σαν το συγκεκριμένο πρέπει να περιληφθούν στα «σχολικά βιβλία». Χθες …

[Marianna · Rating 2 out of 5]

Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό, το οποίο δίνει την αίσθηση να είναι γραμμένο στο πόδι, θυμήθηκα την περίφημη φράση: "Οι πιο καυτές θέσεις στην κόλαση είναι κρατημένες γι' αυτούς που διατηρούν ουδέτερη στάση". Πρώτη φορά διαβάζω βιβλίο ιστορίας το οποίο δεν θέλει να "θίξει" κανένα.

[Argyro Mzr · Rating 5 out of 5]

Έπεσα εντελώς τυχαία πάνω στο βιβλίο, το οποίο προτείνω ανεπιφύλακτα! Σχετικά μικρό, εύληπτο και εξαιρετικά ενδιαφέρον, πετυχαίνει νομίζω αυτό που ο συγγραφέας του αναφέρει στον επίλογο "να μην είναι αυτό ακόμη ένα βιβλίο για τον Εμφύλιο".

Στην ουσία το βιβλίο βασίζεται στις ξεναγήσεις του συγγραφέα στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης και, ενώ εστιάζει στα έτη του Εμφυλίου, κάνει μια πολύ ομαλή μετάβαση από την προγενέστερη του Εμφυλίου εποχή (από τους Βαλκανικούς στους Παγκοσμίους Πολέμους και την Κατοχή) προκειμένου να επιτύχει να αποδώσει τα "συμφραζόμενα" που "γέννησαν" την εμφυλιακή Ελλάδα.

Πιο σημαντικό για εμένα σε όλο το αφήγημα είναι η προσπάθεια του συγγραφέα να διατηρήσει τις ισορροπίες μεταξύ των επιχειρημάτων της κάθε πλευράς που δυστυχώς μέχρι σήμερα χρωματίζει την ελληνική κοινωνία και την καθιστά επιρρεπή σε πολώσεις και διχασμούς. Το βιβλίο καταλήγει στο θεμελιώδες (θεωρώ) συμπέρασμα ότι, όπως στην ψυχολογία, έτσι και στην κοινωνία, για να προχωρήσεις και να εξελιχθείς, πρέπει να μιλήσεις για το "τραύμα", να διαβάσεις, να έρθεις αντιμέτωπος με αυτό για να μπορέσεις να το γιατρέψεις. Προσωπικά θεωρώ ότι το βιβλίο καταφέρνει να "απο-δαιμονοποιήσει" τον Εμφύλιο σε μεγάλο βαθμό να αποκαταστήσει την έννοια της "Συμφιλίωσης" σαν κάτι που δεν χρειάζεται να έχει αρνητική χροιά -όπως συχνά το χρησιμοποιούμε- και να φέρει τον Έλληνα αντιμέτωπο με το μερίδιο ευθύνης που του αναλογεί (εν αντιθέσει με τις απόψεις περί της ανάμειξης εξωγενών παραγόντων στον ελληνικό Εμφύλιο).

Fun fact: Κομμάτι από την εισαγωγή του βιβλίου είχε πέσει σαν θέμα στην Έκθεση στις Πανελλήνιες Εξετάσεις, στο οποίο δεν είχε όμως περιληφθεί συγκεκριμένη παράγραφος από το επιλεχθέν απόσπασμα. Η παράγραφος που αφαιρέθηκε έκανε αναφορά στο ότι η σημασία της Ιστορίας φαίνεται από το γεγονός ότι σε όλα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα γινόταν συστηματική προσπάθεια από το κράτος και τους θεσμούς του να παρουσιαστεί και να εμπεδωθεί μια μόνο συγκεκριμένη εκδοχή του παρελθόντος ("Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει και το μέλλον"). Το βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέρον.

[Antonis · Rating 3 out of 5]

Ταλαντεύομαι ανάμεσα στα 2 και τα 4 αστεράκια:
Τα 4 αστεράκια διότι ο συγγραφέας «τολμά» να εκθέσει κατά το δυνατόν αμερόληπτα τις απόψεις και των δύο στρατοπέδων επιδιώκοντας μια ισόρροπη αφήγηση των γεγονότων. Δεν νομίζω ότι μαθαίνει κανείς κάτι καινούριο (όπως ο ίδιος επισημαίνει, η σχετική βιβλιογραφία είναι απέραντη), ωστόσο είναι πάντα ευχάριστο να ακούγεται και η altera pars.
Τα 2 αστεράκια διότι το κείμενο μοιάζει να είναι γραμμένο κυριολεκτικά στο πόδι (άλλωστε, ο ίδιος ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι το βιβλίο είναι, κατ’ ουσίαν, οι σημειώσεις του για τις ξεναγήσεις του)· αναφέρονται συχνά, χωρίς εξήγηση ή παρουσίαση, πρόσωπα ή πράγματα που μάλλον θα είναι άγνωστα στους νεότερους (π.χ. πόσοι νέοι ξέρουν σήμερα ποιος ήταν ο Ζαχαριάδης;)· πολλές εικόνες είναι δυσανάγνωστες ή δεν έχουν λεζάντα· και τέλος, το Κεφάλαιο 4, με τις αλλεπάλληλες κοινοτοπίες («πόσο απέραντο είναι το σύμπαν», «ένας επιστήμονας ποτέ δεν μπορεί να είναι απόλυτος») θα μπορούσε κάλλιστα να λείπει.

[Kostas Kyriakopoulos · Rating 4 out of 5]

Οι λέξεις δεν έχουν την ίδια σημασία για όλους. Το ίδιο και τα γεγονότα. Ούτε και η ιστορική τους καταγραφή. Εμφύλιος, θάνατος, πόλεμος, εκδίκηση, Ιστορία. Ο Ραϋμόνδος Αλβανός τέμνει το θέμα της συλλογικής μνήμης και πώς αυτή ρυθμίζεται ανάλογα με τις ταυτοτικές ανάγκες του καθενός. Αυτό, μεταξύ άλλων, προσπαθεί να αναδείξει στο σύντομο βιβλίο του, πολλαπλώς χρήσιμου, μόνο και μόνο γιατί ανταποκρίνεται με εξαιρετικές επιδόσεις στον δύσκολο στόχο κάθε ιστορικού πονήματος: Μπορούν οι αναγωγές βάσει του ιστορικού παρελθόντος και μάλιστα σε ένα από τα πιο ελκώδη κεφάλαια της ελληνικής ιστορίας, να βοηθήσουν τον αναγνώστη να κατανοήσει το παρόν;
Σύντομο, περιεκτικό, συνεκτικό, συμπεριλαμβάνει και τις δύο βασικές απόψεις για τον ελληνικό Εμφύλιο αποφεύγοντας τους ισοπεδωτικούς σχετικισμούς. Ο ιστορικός, καθηγητής και συγγραφέας Ραϋμ. Αλβανός υπήρξε επιστημονικός υπεύθυνος του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης του Γράμμο από το 2012 έως το 2020. «Η Ιστορία», γράφει σε ένα σημείο ο συγγραφέας, «δεν είναι δικαστήριο». Η φράση του αυτή αποκτά άλλη διάσταση στις μέρες που ζούμε, όταν έχουν ακονιστεί για μία ακόμα φορά τα λεπίδια του μίσους και της εκδίκησης ως σανίδας σωτηρίας. Ούτε και τα πεζοδρόμια είναι δικαστήρια, θα έλεγε κάποιος άλλος. Διαφορετικά ο ξυλοδαρμός του Βαρουφάκη θα ήταν απλώς εκτέλεση δικαστικής απόφασης. Και ας ομνύουν ορισμένοι στην επανάληψη των λαϊκών δικαστηρίων. Ακόμα και απ’ αυτό το βάρος, η ανάγνωση του συγκεκριμένου αποκτά περισσότερα χαρακτηριστικά από όσα θα είχε σε περίοδο «ειρήνης».
-«Ο Εμφύλιος είναι ένα παράδειγμα της καταστροφής μπορεί να προκληθεί στην κοινωνία όταν δεν λειτουργούν αποτελεσματικά οι δημοκρατικοί θεσμοί ως εργαλεία επίλυσης των κοινωνικών συγκρούσεων. Η δημοκρατία μπορεί να μην είναι το τέλειο πολίτευμα, αλλά είναι το καλύτερο από όσα έχουν δοκιμαστεί μέχρι τώρα ώστε να αποφεύγεται η βίαιη επίλυση των κοινωνικών συγκρούσεων και να επιτυγχάνεται η ειρηνική αλλαγή των κυβερνήσεων».
-«Μήπως ήρθε η ώρα να δούμε διαφορετικά το παρελθόν; Μήπως πρέπει να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τον τρόπο σκέψης της κάθε παράταξης του Εμφυλίου χωρίς να θέλουμε εκ των προτέρων να αποδείξουμε τίποτα, χωρίς να θέλουμε να καταδικάσουμε ή να δικαιώσουμε; Μήπως ήρθε η ώρα να θεωρήσουμε δεδομένο ότι ευθύνες για τον πόλεμο είχαν όλοι οι εμπλεκόμενοι και ιδίως οι πιο φανατικοί στην κάθε παράταξη, αυτοί που επιδίωκαν την πολιτική και ορισμένες φορές και φυσική εξόντωση του αντιπάλου και δεν ήθελαν με τίποτα να γίνει ένας συμβιβασμός;».

[Efi Georgopoulou · Rating 5 out of 5]

Εξαιρετική προσέγγιση, σοβαρή επιστημονική τεκμηρίωση, ιστορικά άρτιο, καλογραμμένο και ευανάγνωστο! Τι συστήνω σε όλες και όλους! Να το διαβάστε με την πρώτη ευκαιρία! Ρίχνει φως σε πολλά αμφιλεγόμενα ζητήματα!