What do you think?
Rate this book
In opstand!
In de Lage Landen van de zestiende eeuw kwam een bonte groep rebellen in opstand. Ze noemden zich geuzen en streden tegen de katholieke onderdrukking, het bewind van de Spaanse vorst Filips II en zijn behoudsgezinde regering in Brussel.
Wat volgde, was een jarenlange spiraal van geweld met beeldenstormen, zeeroverij en bloedbaden. Die geuzenopstand mondde uit in religieuze polarisatie, een brutale burgeroorlog en een woelige strijd tegen het machtige Spanje. De daaropvolgende breuk tussen Noord en Zuid bepaalde de verdere geschiedenis van de Lage Landen.
Wat volgde, was een jarenlange spiraal van geweld met beeldenstormen, zeeroverij en bloedbaden. Die geuzenopstand mondde uit in religieuze polarisatie, een brutale burgeroorlog en een woelige strijd tegen het machtige Spanje. De daaropvolgende breuk tussen Noord en Zuid bepaalde de verdere geschiedenis van de Lage Landen.
- GenresHistoryNonfiction
766 pages, Kindle Edition
Published October 25, 2022
12 people are currently reading
156 people want to read
Ratings & Reviews
Friends & Following
Create a free account to discover what your friends think of this book!
Community Reviews
Displaying 1 - 20 of 20 reviews
Read
October 31, 2022Nr 9 en heel bijzonder: mijn eerste boek dat niet over de wereldoorlogen gaat. Eerste hardcover! Wel nog steeds mijn typische stijl: een vergeten geschiedenis op de voorgrond brengen en werken met toenmalige getuigenissen. Na vier jaar hard werken ben ik zeer benieuwd wat iedereen van mijn geuzenboek vindt!
November 27, 2022
Op het moment van schrijven is het boek In opstand! nog niet uit, maar inmiddels heb ik genoeg van dit lijvige werk gelezen om er enthousiast over te schrijven. In de eerste plaats komt dat door de gedreven stijl van Pieter Serrien, hij heeft er zoveel plezier in.
Wie Serriens oeuvre kent, weet dat hij al meerdere boeken heeft gepubliceerd over de wereldoorlogen. Maar waar die in enkele jaren afgelopen zijn, bestrijkt de totale geschiedenis van de Opstand tachtig jaar, waarvan in dit boek de eerste dertien jaar inclusief aanloop worden behandeld. Een ingewikkelde geuzenhistorie waarover veel te vertellen valt. Niet voor niets telt In opstand! ruim 600 pagina’s.
Of de auteur een volgens de achterflap ‘totaal’ nieuwe blik op de geschiedenis biedt, weet ik niet goed aangezien ik de complete historiografie over de geuzen niet in de kast heb, maar het is wel evident dat Serrien veel ruimte geeft aan de verhalen van de gewone man en vrouw die per definitie ondersneeuwen. Vele ooggetuigenverslagen van dagboekschrijvers staan in het boek verwerkt, zoals de brieven van predikant Guido de Brès die hij schreef voordat hij opgehangen werd.
Wat ook nieuw is, is dat het opstandsverhaal niet alleen als het ontstaansverhaal van de Nederlandse staat gepresenteerd wordt. Steden, bossen en wateren op het Belgisch grondgebied speelden net zo goed een belangrijke rol. Er kan zelfs gesteld worden dat zonder de Belgen het calvinistische vuur van de rebellie in de Lage Landen snel uitgedoofd zou zijn.
Het boek is in vijf stukken opgedeeld waarin Serrien beschrijft wat er maandelijks, soms zelfs dagelijks, plaatsvindt. Gezien het bronnenmateriaal aan dagboeken is de chronologie ook haast onvermijdelijk en daarbij kent iedereen in grote lijnen de geschiedenis wel. (De katholieke Spaanse koning Filips II regeert over de Lage Landen en geeft de Nederlandse edelen geen vrijheid; zij bieden een smeekschrift aan landvoogdes Margaretha van Parma aan met het verzoek om meer godsdienstvrijheid; Filips stuurt Alva en de kettervervolgingen bereiken een hoogtepunt; Willem van Oranje leidt de Opstand en na lange tijd sluiten de Zuidelijke Nederlanden zich aan bij Spanje en gaat het protestantse Noorden zelfstandig verder. Er vliegen veel kogels rond.)
Hier leer je dus nieuwe feiten. Willem van Oranje liet zich na lange tijd pas vermurwen als aanvoerder op te treden, de opstand begon namelijk met de edellieden Jan en Filips van Marnix, Nicolas de Hames, Gilles le Clercq. Zij overtuigden andere edelen mee te doen aan ongehoorzaamheid jegens de vorst en met bedelnappen rond te lopen. Eigenlijk waren het de door de regering georganiseerde bloedbaden bij steden als Valenciennes (Valencijn) die de bos- en watergeuzen deden ontstaan. Ook was er in die tijd een propagandamachine opgetuigd waardoor de onderling verschillende bevolking zich massaal aansloot bij de opstandelingen.
Zoals Serrien in het voorwoord schrijft, is het uit sommige tijdsperiodes lastig om verhalen over vrouwen te vinden. Op pagina 36 komt ene Petronella van Praet ten tonele, waar ik toen nog “bijrolletje” over optekende. Niks bijrol! Deze edelvrouwe blijkt steeds belangrijker in het verspreiden van het calvinistische gedachtegoed. Ze propageert het nieuwe geloof actief en hield haar vier kinderen daarin ook niet erg tegen. Waarom hebben we niet eerder over haar gehoord?
Enfin, er valt erg veel te vertellen. Wat ook benoemd moet worden is de fijne papiersoort en de vele kaarten en gravures die afgedrukt zijn. Het gewicht van het geheel valt alleszins mee: amper 900 gram!
Zijn er nog nadelen te benoemen? Tja, het is nogal een groot verhaal dat zich niet makkelijk laat samenvouwen zodra je je er goed in verdiept. Toch weet de auteur de lijn te behouden. Bovendien vind je achterin een uitgebreid register en bronnenlijst en zijn de geuzen en ooggetuigen kort samengevat. Op zijn site kun je het ook nog eens terugvinden.
Dit is een historisch wetenschappelijk naslagwerk zoals je het wilt zien!
Wie Serriens oeuvre kent, weet dat hij al meerdere boeken heeft gepubliceerd over de wereldoorlogen. Maar waar die in enkele jaren afgelopen zijn, bestrijkt de totale geschiedenis van de Opstand tachtig jaar, waarvan in dit boek de eerste dertien jaar inclusief aanloop worden behandeld. Een ingewikkelde geuzenhistorie waarover veel te vertellen valt. Niet voor niets telt In opstand! ruim 600 pagina’s.
Of de auteur een volgens de achterflap ‘totaal’ nieuwe blik op de geschiedenis biedt, weet ik niet goed aangezien ik de complete historiografie over de geuzen niet in de kast heb, maar het is wel evident dat Serrien veel ruimte geeft aan de verhalen van de gewone man en vrouw die per definitie ondersneeuwen. Vele ooggetuigenverslagen van dagboekschrijvers staan in het boek verwerkt, zoals de brieven van predikant Guido de Brès die hij schreef voordat hij opgehangen werd.
Wat ook nieuw is, is dat het opstandsverhaal niet alleen als het ontstaansverhaal van de Nederlandse staat gepresenteerd wordt. Steden, bossen en wateren op het Belgisch grondgebied speelden net zo goed een belangrijke rol. Er kan zelfs gesteld worden dat zonder de Belgen het calvinistische vuur van de rebellie in de Lage Landen snel uitgedoofd zou zijn.
Het boek is in vijf stukken opgedeeld waarin Serrien beschrijft wat er maandelijks, soms zelfs dagelijks, plaatsvindt. Gezien het bronnenmateriaal aan dagboeken is de chronologie ook haast onvermijdelijk en daarbij kent iedereen in grote lijnen de geschiedenis wel. (De katholieke Spaanse koning Filips II regeert over de Lage Landen en geeft de Nederlandse edelen geen vrijheid; zij bieden een smeekschrift aan landvoogdes Margaretha van Parma aan met het verzoek om meer godsdienstvrijheid; Filips stuurt Alva en de kettervervolgingen bereiken een hoogtepunt; Willem van Oranje leidt de Opstand en na lange tijd sluiten de Zuidelijke Nederlanden zich aan bij Spanje en gaat het protestantse Noorden zelfstandig verder. Er vliegen veel kogels rond.)
Hier leer je dus nieuwe feiten. Willem van Oranje liet zich na lange tijd pas vermurwen als aanvoerder op te treden, de opstand begon namelijk met de edellieden Jan en Filips van Marnix, Nicolas de Hames, Gilles le Clercq. Zij overtuigden andere edelen mee te doen aan ongehoorzaamheid jegens de vorst en met bedelnappen rond te lopen. Eigenlijk waren het de door de regering georganiseerde bloedbaden bij steden als Valenciennes (Valencijn) die de bos- en watergeuzen deden ontstaan. Ook was er in die tijd een propagandamachine opgetuigd waardoor de onderling verschillende bevolking zich massaal aansloot bij de opstandelingen.
Zoals Serrien in het voorwoord schrijft, is het uit sommige tijdsperiodes lastig om verhalen over vrouwen te vinden. Op pagina 36 komt ene Petronella van Praet ten tonele, waar ik toen nog “bijrolletje” over optekende. Niks bijrol! Deze edelvrouwe blijkt steeds belangrijker in het verspreiden van het calvinistische gedachtegoed. Ze propageert het nieuwe geloof actief en hield haar vier kinderen daarin ook niet erg tegen. Waarom hebben we niet eerder over haar gehoord?
Enfin, er valt erg veel te vertellen. Wat ook benoemd moet worden is de fijne papiersoort en de vele kaarten en gravures die afgedrukt zijn. Het gewicht van het geheel valt alleszins mee: amper 900 gram!
Zijn er nog nadelen te benoemen? Tja, het is nogal een groot verhaal dat zich niet makkelijk laat samenvouwen zodra je je er goed in verdiept. Toch weet de auteur de lijn te behouden. Bovendien vind je achterin een uitgebreid register en bronnenlijst en zijn de geuzen en ooggetuigen kort samengevat. Op zijn site kun je het ook nog eens terugvinden.
Dit is een historisch wetenschappelijk naslagwerk zoals je het wilt zien!
January 1, 2024
Vlot geschreven overzicht van woelige rebelse jaren. Heel gedetailleerd geschreven en toch mist het boek soms wat diepgang en worden bepaalde gebeurtenissen snel afgehandeld (bv executie Egmond of de beëindiging van de calvinistische stadstaden in het zuiden). Het spoort dan wel aan tot verder lezen over deze boeiende periode.
March 6, 2023
http://looneybooks79.blog/2023/03/06/...
Godsdienstoorlogen zijn er al sinds de mens het geloof in een hoger wezen nastreeft. De zestiende eeuw stond echter bol van de oorlogen en twisten en vooral moorden, plunderen en steden die platgebrand worden.
En daarmee heb ik dit boek ingeleid met de inhoud: moorden en plunderen… en dit op amper dertien jaar tijd! Serrien, die al vaak historische boeken over (voornamelijk) de Tweede Wereldoorlog schreef, keert 450 jaar terug in de tijd en laat ons meereizen naar het begin van wat later de Tachtigjarige Oorlog werd genoemd.
Alles begint met Johannes Calvijn die een reformatie wil in de kerk en niet meer kan leven volgens het Rooms-katholieke geloof. Calvijn krijgt een enorm groot gevolg hierin maar natuurlijk blijft dit niet ongestraft. De Calvijnen belijden hun geloof achter hagen, waar de term haagpreken vandaan komt. Ook in de Nederlanden (Vlaanderen en het huidige Nederland) krijgt Calvijn een enorm gevolg.
In Steenvoorde (in het huidige Frans-Vlaanderen) ontstaat een nieuw soort protest van deze protestanten (Lutheranen en Calvinisten vallen onder dit geloof) in de vorm van Beeldenstormen: het vernielen (of beroven) van de inboedel van kerken. Beelden werden op de grond gegooid of kapot geslaan, schilderijen werden aan stukken gereten en noem maar op… alles moest eraan!
Dit was (natuurlijk) niet naar de zin van de paus, de rooms-katholieken en vooral ook niet naar de zin van de koning van de Nederlanden, de Spaanse Filips II. Hij stuurde dan ook een vriend van hem naar deze streken: de hertog van Alva! Wat dan volgt is een schrikbewind waarbij niemand veilig is. De protestanten worden opgehangen, onthoofd, gevierendeeld… kortom je was maar beter katholiek of liet je ware geloof best niet luidop weten.
Een aantal protestantse edelen komen samen en leggen een Eedverbond der Edelen af dat zich kant tegen de katholieke overheersing en vooral tegen de inquisitie (geloofsvervolging). Eén van deze edelen was Lodewijk van Nassau, de broer van de Prins van Oranje, Willem van Oranje of beter gekend als Willem de Zwijger! Deze Willem zal uiteindelijk de leider worden van de strijd tegen Alva en tegen Filips II.
De protestanten gaven zichzelf dan een nieuwe naam: De Geus! (Vive le gueux! Leve de Geus) De term ‘geus’ komt van het woord van armoedzaaier, schooier. Deze werd het eerst door Karel van Berlaymont gebruikt toen hij naar hen verwees bij Margareta van Parma. De naam bleef plakken…
Met deze achtergrond begon ik dit boek te lezen. Pieter Serrien legt ook deze basis voor ons kort uit en dan krijgen we ene chronologische opvolging van beleggen, bezettingen en de eerder vermelde moordpartijen. Maar Pieter vertelt niet alleen het verhaal van de leiders van deze strijd. Hij toont ook aan hoe de ‘gewone man’ meestreed en stierf voor deze zaak. Naast de grote veldslagen ter land en ter zee vertelt hij ook over de kleine verhalen die toen gaande waren. Wie volgde in de voetsporen van deze edelen en van Willem van Oranje? Waar en hoe verloren de geuzen de strijd en wat waren de gevolgen als ze verloren?
De strijd dat begon met een beeldenstorm in een uithoek van de Nederlanden spreidde zich algauw uit over gans Vlaanderen en dan verder tot in Nederland. De Spanjaarden bouwden burchten langs rivieren. Terechtstellingen werden publiekelijk uitgevoerd en vaak werden de doden daarna ook nog eens tentoongesteld. Ook edelen (denk maar aan het verhaal van Egmont en Hoorne) waren niet veilig. Zij belanden ook al snel op het schavot en verloren even snel hun hoofd. De wreedheden werden echter ook door de geuzen uitgevoerd. Gevangen genomen Spanjaarden mochten ook niet altijd rekenen op genade. Eén van de namen die genoemd wordt van een wrede geus was de watergeus Lumey. Deze geus werd algauw een zeepiraat genoemd wegens zijn manier van moorden en stelen waar zelfs de Prins van Oranje niet mee akkoord ging.
Naast de watergeuzen waren er ook bosgeuzen: een grote groep geuzen dat zich verschool in de bossen en van daaruit plunderingen deden die dan hun strijd financierden.
Maar vaker wonnen de Spanjaarden in de strijden omdat zij sterker waren, beter uitgerust én meer ervaren strijders hadden. Hoewel de Geuzen bleven strijdvaardig en gingen door. Hun steden werden belegerd en dan weer bevrijd.
Dat dit geen makkelijke materie is en dat dit boek niet voor iedereen is, dat staat vast. Dit is voor de geschiedenislovers en zij die graag lezen over oorlogen, gevechten, twisten en vooral de gevolgen ervan… ik ben eentje van die ‘history buffs’ dus dit boek lag me wel, hoewel ik ook mijn tijd heb genomen om het helemaal uit te lezen.
Voor zij die moeite hebben met de vele namen te onthouden die in het boek voorkomen (en het zijn er wel heel wat) heeft Pieter een mooie lijst met korte uitleg voorzien achteraan het boek, samen met een dertig bladzijden tellende bronnenvermelding. Deze bronnen gaan van officiële documenten en andere boeken die hij inkeek maar eveneens dagboeken van clerici, geuzen, strijders van alle zijden die goed bewaard bleven. De Hertog van Alva was ook heel goed in documenteren welke terechtstellingen hij liet uitvoeren. Met andere woorden: genoeg bronnen om deze periode uit te reconstrueren.
Eveneens staat het boek vol met prenten van de hand van Frans Hogenberg (ook de cover is van zijn hand) waar deze strijd in wordt afgebeeld. Ook deze zijn de moeite om eens met een loep te bekijken, de detaillering van de tekeningen is prachtig (hoewel de onderwerpen jammer genoeg minder prachtig zijn)!
Godsdienstoorlogen zijn er al sinds de mens het geloof in een hoger wezen nastreeft. De zestiende eeuw stond echter bol van de oorlogen en twisten en vooral moorden, plunderen en steden die platgebrand worden.
En daarmee heb ik dit boek ingeleid met de inhoud: moorden en plunderen… en dit op amper dertien jaar tijd! Serrien, die al vaak historische boeken over (voornamelijk) de Tweede Wereldoorlog schreef, keert 450 jaar terug in de tijd en laat ons meereizen naar het begin van wat later de Tachtigjarige Oorlog werd genoemd.
Alles begint met Johannes Calvijn die een reformatie wil in de kerk en niet meer kan leven volgens het Rooms-katholieke geloof. Calvijn krijgt een enorm groot gevolg hierin maar natuurlijk blijft dit niet ongestraft. De Calvijnen belijden hun geloof achter hagen, waar de term haagpreken vandaan komt. Ook in de Nederlanden (Vlaanderen en het huidige Nederland) krijgt Calvijn een enorm gevolg.
In Steenvoorde (in het huidige Frans-Vlaanderen) ontstaat een nieuw soort protest van deze protestanten (Lutheranen en Calvinisten vallen onder dit geloof) in de vorm van Beeldenstormen: het vernielen (of beroven) van de inboedel van kerken. Beelden werden op de grond gegooid of kapot geslaan, schilderijen werden aan stukken gereten en noem maar op… alles moest eraan!
Dit was (natuurlijk) niet naar de zin van de paus, de rooms-katholieken en vooral ook niet naar de zin van de koning van de Nederlanden, de Spaanse Filips II. Hij stuurde dan ook een vriend van hem naar deze streken: de hertog van Alva! Wat dan volgt is een schrikbewind waarbij niemand veilig is. De protestanten worden opgehangen, onthoofd, gevierendeeld… kortom je was maar beter katholiek of liet je ware geloof best niet luidop weten.
Een aantal protestantse edelen komen samen en leggen een Eedverbond der Edelen af dat zich kant tegen de katholieke overheersing en vooral tegen de inquisitie (geloofsvervolging). Eén van deze edelen was Lodewijk van Nassau, de broer van de Prins van Oranje, Willem van Oranje of beter gekend als Willem de Zwijger! Deze Willem zal uiteindelijk de leider worden van de strijd tegen Alva en tegen Filips II.
De protestanten gaven zichzelf dan een nieuwe naam: De Geus! (Vive le gueux! Leve de Geus) De term ‘geus’ komt van het woord van armoedzaaier, schooier. Deze werd het eerst door Karel van Berlaymont gebruikt toen hij naar hen verwees bij Margareta van Parma. De naam bleef plakken…
Met deze achtergrond begon ik dit boek te lezen. Pieter Serrien legt ook deze basis voor ons kort uit en dan krijgen we ene chronologische opvolging van beleggen, bezettingen en de eerder vermelde moordpartijen. Maar Pieter vertelt niet alleen het verhaal van de leiders van deze strijd. Hij toont ook aan hoe de ‘gewone man’ meestreed en stierf voor deze zaak. Naast de grote veldslagen ter land en ter zee vertelt hij ook over de kleine verhalen die toen gaande waren. Wie volgde in de voetsporen van deze edelen en van Willem van Oranje? Waar en hoe verloren de geuzen de strijd en wat waren de gevolgen als ze verloren?
De strijd dat begon met een beeldenstorm in een uithoek van de Nederlanden spreidde zich algauw uit over gans Vlaanderen en dan verder tot in Nederland. De Spanjaarden bouwden burchten langs rivieren. Terechtstellingen werden publiekelijk uitgevoerd en vaak werden de doden daarna ook nog eens tentoongesteld. Ook edelen (denk maar aan het verhaal van Egmont en Hoorne) waren niet veilig. Zij belanden ook al snel op het schavot en verloren even snel hun hoofd. De wreedheden werden echter ook door de geuzen uitgevoerd. Gevangen genomen Spanjaarden mochten ook niet altijd rekenen op genade. Eén van de namen die genoemd wordt van een wrede geus was de watergeus Lumey. Deze geus werd algauw een zeepiraat genoemd wegens zijn manier van moorden en stelen waar zelfs de Prins van Oranje niet mee akkoord ging.
Naast de watergeuzen waren er ook bosgeuzen: een grote groep geuzen dat zich verschool in de bossen en van daaruit plunderingen deden die dan hun strijd financierden.
Maar vaker wonnen de Spanjaarden in de strijden omdat zij sterker waren, beter uitgerust én meer ervaren strijders hadden. Hoewel de Geuzen bleven strijdvaardig en gingen door. Hun steden werden belegerd en dan weer bevrijd.
Dat dit geen makkelijke materie is en dat dit boek niet voor iedereen is, dat staat vast. Dit is voor de geschiedenislovers en zij die graag lezen over oorlogen, gevechten, twisten en vooral de gevolgen ervan… ik ben eentje van die ‘history buffs’ dus dit boek lag me wel, hoewel ik ook mijn tijd heb genomen om het helemaal uit te lezen.
Voor zij die moeite hebben met de vele namen te onthouden die in het boek voorkomen (en het zijn er wel heel wat) heeft Pieter een mooie lijst met korte uitleg voorzien achteraan het boek, samen met een dertig bladzijden tellende bronnenvermelding. Deze bronnen gaan van officiële documenten en andere boeken die hij inkeek maar eveneens dagboeken van clerici, geuzen, strijders van alle zijden die goed bewaard bleven. De Hertog van Alva was ook heel goed in documenteren welke terechtstellingen hij liet uitvoeren. Met andere woorden: genoeg bronnen om deze periode uit te reconstrueren.
Eveneens staat het boek vol met prenten van de hand van Frans Hogenberg (ook de cover is van zijn hand) waar deze strijd in wordt afgebeeld. Ook deze zijn de moeite om eens met een loep te bekijken, de detaillering van de tekeningen is prachtig (hoewel de onderwerpen jammer genoeg minder prachtig zijn)!
August 26, 2023
Pieter Serrien neemt je meteen mee in de vergeten geschiedenis van de Geuzen. Vanaf dat je het boek In Opstand! openslaat, treed je binnen in de 16de eeuw. Ik was niet aan mijn proefstuk toe met die tijdsperiode. Eerst las ik Jeroen Olyslaegers' Wildevrouw, dan Michael Pye's Antwerpen en als kers op de geschiedenis-van-de-lage-landen-taart; In Opstand! Het vult de twee vorige werken naadloos aan. Serrien wist me met zijn vuistdikke boek te boeien van het begin tot het einde. Ik waande me op veldslagen, in belegerde steden, in koude kampementen, in mistige bossen, in martelkamers en in de comfortabele vertrekken waar edelen onderhandelden... Ik waande me in een lang vervlogen tijd die een enorme stempel drukte op ons politieke en sociaal-economische verleden. Een stempel die we vandaag nog steeds voelen... Er is een tijd van vóór In opstand te lezen en een tijd erna. Ik zal niet meer onwetend door de lage landen kunnen reizen. Elke stad van de Westhoek in België tot het Hoge Noorden in Nederland zal me herinneren aan de hoofdstukken van dit boek. Aan de verhalen vertelt door Serrien alsof hij in mijn woonkamer stond... Dit is een blijver in mijn boekenkast en must-read voor iedereen met interesse in de geschiedenis van Europa!
March 25, 2023
Knap staaltje schrijfwerk van Pieter Serrien om zo’n complexe materie samen te brengen in een vlot leesbaar en boeiend verhaal. “Dus, hang die bedeltas om, drink wijn uit een houten nap, en laat een weelderige Turkse snor groeien. Vive le geus!” En lees vooral ook dit boek 😉
June 8, 2023
In Opstand! Geuzen in de Lage Landen 1565 – 1578. Pieter Serrien
Een mooi verhaal, samengesprokkeld uit vele geschriften, niet alleen van toenmalige geschiedschrijvers, maar ook dagboeken en brieven van betrokkenen, zoals het een goede historicus betaamt. Zo ontstaat een erg levendig beeld van die tijd, in de traditie (nou ja) van Bart Van Loo, Francis Weyns, Johan Op de Beeck en co. Ze zijn niet alleen historici, maar ook verhalenvertellers. En het is altijd een goed idee om je onderwerp te beperken in ruimte en tijd, niet zoals Vlaanderen in de Middeleeuwen van David Nicholas. Daar krijg je honderden figuren voorgeschoteld, waarvan de meesten niet meer dan een alinea krijgen. Dan dreigt het een droge opsomming te worden. De winst zit hem in dit boek in diepgang, detail en persoonlijke verhalen. Hoewel Pieter Serrien het zelf ongetwijfeld niet als een beperkt onderwerpje zal ervaren hebben 😀: 555 blz. tekst plus noten plus lijsten van personages en een zeer ruime bibliografie!
Ik ben nog niet erg ver gevorderd (p. 100 momenteel), maar er zijn toch al veel dingen die mij erg bevallen:
- De indeling: er zijn 5 grote delen, elk met een tiental hoofdstukken. Deze zijn relatief kort en overzichtelijk, wat een oude geest als de mijne altijd apprecieert. Ook andere keuzes bevorderen de overzichtelijkheid.
- De chronologie, waarbij de gebeurtenissen mekaar logisch opvolgen. Dit weeral in tegenstelling tot David Nicholas, die eerder thematisch werkt, waardoor je de onderlinge verbanden en de evolutie van instellingen, gewoonten enz. wat dreigt kwijt te raken.
- De noten zijn doorlopend genummerd en niet per hoofdstuk, zoals meestal. Erg handig. Het zijn er 732!
- Achteraan zijn er lijsten van de belangrijkste geuzen en commentatoren.
- De illustraties van Frans Hogenberg, weinig bekend maar zeer illustratief.
- Kaarten van troepenbewegingen.
- De hogere edelen worden meestal aangeduid met hun herkomst eerder dan met hun familienaam, net als bij Dan Jones en in Wolf Hall van Hilary Mantel. Maar Serrien is wel veel meer consequent dan Hilary Mantel, die er een sport van maakt de lezer te plagen met drie verschillende namen van dezelfde persoon: zijn voornaam, zijn achternaam en zijn domein, of hoe moet je dat noemen. Zo is de hertog van Norfolk soms Norfolk, soms Thomas en soms Howard. Charles Brandon, de Hertog van Suffolk kan dus Suffolk, Brandon of Charles zijn, al naargelang wie tegen hem spreekt en waar.
De lagere adel, zoals de Marnixen, worden wel bij hun eigennaam genoemd.
- De kleine IJstijd vanaf ongeveer 1570, het onderwerp van Philipp Bloms boek De Opstand van de Natuur, komt hier ook aan bod.
Ik ben er nu bijna doorheen, en dit is een uitstekend boek, zeer informatief over een periode waarover de modale sterveling enkel een summier idee heeft. Dat de geuzenopstand niet beperkt bleef tot de Spaanse gebieden, maar dat met name ook Hasselt, horend bij het prinsbisdom Luik, een opstandige en ketterse stad was, wist ik niet. Ook in de Westhoek zijn er vele dorpsnamen die een belletje doen rinkelen: Reningelst, Dranouter, Poperinge, Proven, Kemmel, Nieuwkerke,… Voor iemand als ik, die in Limburg woont en graag op vakantie gaat naar de Westhoek, zijn er dus veel herkenningspunten. (De Spanjaardsdale, een vallei tussen Poperinge en Proven, moet ik onlangs nog gepasseerd zijn!)
Serrien heeft een heldere en vlotte stijl, en door zijn hang naar duidelijkheid en overzichtelijkheid is het verhaal ook voor een wat oudere en tragere geest als de mijne vrij gemakkelijk te volgen, ondanks de grote aantallen personages. De lijst achteraan is hierbij behulpzaam
Serrien trapt ook niet in de val van de hautaine historicus (zoals Michael Pye bv.), die vanuit vogelperspectief van alle verbanden, oorzaken en gevolgen meent te zien die er niet noodzakelijk waren. Bij Serrien sta je als lezer altijd tussen de deelnemers en niet erboven, waardoor alles veel gedetailleerder, menselijker (wat niet noodzakelijk humaner betekent: de gruwelen spatten van de bladzijden af) en vooral realistischer wordt. Het toeval, misverstanden, impulsieve invallen of dwaasheden van individuen komen hier tot hun volle recht. Met name de episode van de geplande en grandioos verknoeide invasie van Middelburg door de geuzen vanuit Oosterweel illustreert dit voortreffelijk.
Een echte aanrader voor wie van geschiedenis houdt.
Een mooi verhaal, samengesprokkeld uit vele geschriften, niet alleen van toenmalige geschiedschrijvers, maar ook dagboeken en brieven van betrokkenen, zoals het een goede historicus betaamt. Zo ontstaat een erg levendig beeld van die tijd, in de traditie (nou ja) van Bart Van Loo, Francis Weyns, Johan Op de Beeck en co. Ze zijn niet alleen historici, maar ook verhalenvertellers. En het is altijd een goed idee om je onderwerp te beperken in ruimte en tijd, niet zoals Vlaanderen in de Middeleeuwen van David Nicholas. Daar krijg je honderden figuren voorgeschoteld, waarvan de meesten niet meer dan een alinea krijgen. Dan dreigt het een droge opsomming te worden. De winst zit hem in dit boek in diepgang, detail en persoonlijke verhalen. Hoewel Pieter Serrien het zelf ongetwijfeld niet als een beperkt onderwerpje zal ervaren hebben 😀: 555 blz. tekst plus noten plus lijsten van personages en een zeer ruime bibliografie!
Ik ben nog niet erg ver gevorderd (p. 100 momenteel), maar er zijn toch al veel dingen die mij erg bevallen:
- De indeling: er zijn 5 grote delen, elk met een tiental hoofdstukken. Deze zijn relatief kort en overzichtelijk, wat een oude geest als de mijne altijd apprecieert. Ook andere keuzes bevorderen de overzichtelijkheid.
- De chronologie, waarbij de gebeurtenissen mekaar logisch opvolgen. Dit weeral in tegenstelling tot David Nicholas, die eerder thematisch werkt, waardoor je de onderlinge verbanden en de evolutie van instellingen, gewoonten enz. wat dreigt kwijt te raken.
- De noten zijn doorlopend genummerd en niet per hoofdstuk, zoals meestal. Erg handig. Het zijn er 732!
- Achteraan zijn er lijsten van de belangrijkste geuzen en commentatoren.
- De illustraties van Frans Hogenberg, weinig bekend maar zeer illustratief.
- Kaarten van troepenbewegingen.
- De hogere edelen worden meestal aangeduid met hun herkomst eerder dan met hun familienaam, net als bij Dan Jones en in Wolf Hall van Hilary Mantel. Maar Serrien is wel veel meer consequent dan Hilary Mantel, die er een sport van maakt de lezer te plagen met drie verschillende namen van dezelfde persoon: zijn voornaam, zijn achternaam en zijn domein, of hoe moet je dat noemen. Zo is de hertog van Norfolk soms Norfolk, soms Thomas en soms Howard. Charles Brandon, de Hertog van Suffolk kan dus Suffolk, Brandon of Charles zijn, al naargelang wie tegen hem spreekt en waar.
De lagere adel, zoals de Marnixen, worden wel bij hun eigennaam genoemd.
- De kleine IJstijd vanaf ongeveer 1570, het onderwerp van Philipp Bloms boek De Opstand van de Natuur, komt hier ook aan bod.
Ik ben er nu bijna doorheen, en dit is een uitstekend boek, zeer informatief over een periode waarover de modale sterveling enkel een summier idee heeft. Dat de geuzenopstand niet beperkt bleef tot de Spaanse gebieden, maar dat met name ook Hasselt, horend bij het prinsbisdom Luik, een opstandige en ketterse stad was, wist ik niet. Ook in de Westhoek zijn er vele dorpsnamen die een belletje doen rinkelen: Reningelst, Dranouter, Poperinge, Proven, Kemmel, Nieuwkerke,… Voor iemand als ik, die in Limburg woont en graag op vakantie gaat naar de Westhoek, zijn er dus veel herkenningspunten. (De Spanjaardsdale, een vallei tussen Poperinge en Proven, moet ik onlangs nog gepasseerd zijn!)
Serrien heeft een heldere en vlotte stijl, en door zijn hang naar duidelijkheid en overzichtelijkheid is het verhaal ook voor een wat oudere en tragere geest als de mijne vrij gemakkelijk te volgen, ondanks de grote aantallen personages. De lijst achteraan is hierbij behulpzaam
Serrien trapt ook niet in de val van de hautaine historicus (zoals Michael Pye bv.), die vanuit vogelperspectief van alle verbanden, oorzaken en gevolgen meent te zien die er niet noodzakelijk waren. Bij Serrien sta je als lezer altijd tussen de deelnemers en niet erboven, waardoor alles veel gedetailleerder, menselijker (wat niet noodzakelijk humaner betekent: de gruwelen spatten van de bladzijden af) en vooral realistischer wordt. Het toeval, misverstanden, impulsieve invallen of dwaasheden van individuen komen hier tot hun volle recht. Met name de episode van de geplande en grandioos verknoeide invasie van Middelburg door de geuzen vanuit Oosterweel illustreert dit voortreffelijk.
Een echte aanrader voor wie van geschiedenis houdt.
March 1, 2023
Wat een geweldig boek.
Zoals gewoonlijk binnen handbereik: geschiedkundige atlas, Wikipedia, andere al gelezen boeken, …, alhoewel de bijgevoegde documentatie al erg uitgebreid is met prachtige prenten en kaarten.
Handig is zeker de personenlijst achter in het boek.
Bedankt ook om het belang van de sterke vrouwen naar voor te schuiven. Tot nu toe had ik (en waarschijnlijk nog vele anderen) niet beseft dat die er inderdaad waren.
Mijn 'Want to Read'-lijst is nog langer geworden, uitstappen worden gepland aan de hand van dit thema. We zijn jaren zoet.
Zoals gewoonlijk binnen handbereik: geschiedkundige atlas, Wikipedia, andere al gelezen boeken, …, alhoewel de bijgevoegde documentatie al erg uitgebreid is met prachtige prenten en kaarten.
Handig is zeker de personenlijst achter in het boek.
Bedankt ook om het belang van de sterke vrouwen naar voor te schuiven. Tot nu toe had ik (en waarschijnlijk nog vele anderen) niet beseft dat die er inderdaad waren.
Mijn 'Want to Read'-lijst is nog langer geworden, uitstappen worden gepland aan de hand van dit thema. We zijn jaren zoet.
October 5, 2024
Beknopte en toch uitvoerige beschrijving van de eerste jaren van de Opstand in de Nederlanden. Zeer vlot en toegankelijk geschreven, en aangenaam om te lezen!
October 22, 2023
Aangenaam geschreven. Kleine hoofdstukken met gravures maken het toegankelijk voor iedereen. Ikzelf wist al veel over de 80 jarige oorlog, maar de auteur weet buiten de grote lijnen ook details en weetjes waardoor het zelf voor de historici een referentiewerk kan zijn.
July 4, 2024
Uitvoerig boek over een complexe en warrige periode uit onze geschiedenis, mooi gelardeerd met persoonlijke verhalen uit dagboekfragmenten etc. Helaas maakt dat het geheel soms wel wat onoverzichtelijk, en dreigt het fait-divers te overheersen. De stukken waarin Serrien het ruimere kader schetst, zijn helaas kort, want in die analyse komt de verhalenverteller/geschiedenisleerkracht pas naar boven. Ze zijn ook nodig om het geheel een beetje te kunnen volgen.
Wat alle feiten wel duidelijk maken, is dat die Geuzen echt een zootje ongeregeld waren die al te vaak hele domme keuzes maakten en dat hun plannen nogal snel gelekt werden, waardoor een ongelofelijk deel van hun aanvalsplannen spaak liep. Een half mirakel dat de 'beweging' als geheel het zo lang uitgehouden heeft eigenlijk.
Wat alle feiten wel duidelijk maken, is dat die Geuzen echt een zootje ongeregeld waren die al te vaak hele domme keuzes maakten en dat hun plannen nogal snel gelekt werden, waardoor een ongelofelijk deel van hun aanvalsplannen spaak liep. Een half mirakel dat de 'beweging' als geheel het zo lang uitgehouden heeft eigenlijk.
June 18, 2023
Wat een geweldig boek! Dit is zo'n boek waarvan ik wilde dat ik het zelf geschreven had. Zonder het grote geheel uit het oog te verliezen is er enorm veel aandacht voor de persoonlijke verhalen. Veel nieuwe interessante feitjes te weet gekomen. Zo leerde ik als kind het liedje over Den Briel en Lumey die aan de poorten stond en nu pas realiseer ik me dat dit best maf is, o.a. gezien het feit ik nog geen 20 kilometer ben opgegroeid van Gorcum, jawel, het Gorcum van de martelaren die door toedoen van Lumey om het leven zijn gebracht.
Het liedje ken ik nog steeds helemaal, de liefde voor de geschiedenis van de Opstand is nooit meer weggegaan.
Het liedje ken ik nog steeds helemaal, de liefde voor de geschiedenis van de Opstand is nooit meer weggegaan.
July 6, 2023
Erg levendige vertelling over de eerste jaren van de opstand in de lage langen tegen de Spaanse vorst. Heel knap hoe de schrijver de geuzen tot leven weet te wekken via allerlei personages. Het lijkt wel
alsof hij er zelf bij is geweest.
Hoewel de geschiedenis van de opstand vrij ingewikkeld is verlopen, lukt het in dit boek heel goed om alle belangen die er speelden duidelijk te presenteren tot een overzichtelijk geheel. Ik snap nu in ieder geval veel beter hoe het is gelopen Bovendien heb ik het boek met veel plezier gelezen. Een echte aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van Nederland en België.
alsof hij er zelf bij is geweest.
Hoewel de geschiedenis van de opstand vrij ingewikkeld is verlopen, lukt het in dit boek heel goed om alle belangen die er speelden duidelijk te presenteren tot een overzichtelijk geheel. Ik snap nu in ieder geval veel beter hoe het is gelopen Bovendien heb ik het boek met veel plezier gelezen. Een echte aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van Nederland en België.
June 11, 2023
Pieter Serrien vertelt de (vergeten) geschiedenis van de bos- en watergeuzen, de rebellen die in de zestiende eeuw in opstand kwamen tegen de katholieke onderdrukking, het Spaanse bewind van koning Filips II en de behoudsgezinde regering in Brussel. De geuzen waren de beeldenstormers, de revolutionairen die samen met Willem van Oranje de Tachtigjarige Oorlog deden losbarsten. De geuzenopstand resulteerde in waanzinnig religieus geweld tussen katholieken en protestanten, een bloedige burgeroorlog en de uiteindelijke breuk tussen het noorden en zuiden van de Nederlanden.
Pieter Serrien verhaalt de opstand van de geuzen alsof je als lezer mee op de geuzenvloot vaart, mee op de stadsmuren staat om alles wat je lief is, je have en goed, met je eigen leven te verdedigen. Geschiedschrijving zoals ze moet zijn! Een 'grand-cru'.
Pieter Serrien verhaalt de opstand van de geuzen alsof je als lezer mee op de geuzenvloot vaart, mee op de stadsmuren staat om alles wat je lief is, je have en goed, met je eigen leven te verdedigen. Geschiedschrijving zoals ze moet zijn! Een 'grand-cru'.
February 21, 2023
Geen evidentie materie: de geuzen lijken als een wervelstorm door de nederlanden te jagen. Ik was -zoals wel vaker- blij dat ik al meer over de 16de eeuw en de geuzen gelezen had en mede daardoor niet verdwaalde in dit boek.
Toch knap hoe het gelukt is om in die hoeveelheid aan schermutselingen, namen en plaatsen een min of meer duidelijke lijn te trekken en er een leesbaar verhaal van te maken!
Toch knap hoe het gelukt is om in die hoeveelheid aan schermutselingen, namen en plaatsen een min of meer duidelijke lijn te trekken en er een leesbaar verhaal van te maken!
June 5, 2025
4,5* Een uitvoerige beschrijving van een revolutie met grote gevolgen maar waarover we zo weinig weten. Een bloedige geschiedenis van een burgeroorlog met veel onschuldige slachtoffers. Een onafhankelijkheidsstrijd? Misschien wel. Want ik durf zelfs te vergelijken met de situatie van hedendaagse Afrikaanse landen waar de onafhankelijkheid ook vaak geleid heeft tot elkaar bestrijdende al dan niet religieuze volksgroepen. Een heel boeiend boek. En al kan ik achteraf de vele strijdtonelen niet onderscheiden en onthouden, ze hebben me geleerd dat ook die Hollandse revolutie zeer veel leed en slachtoffers heeft gekost. Het pijnlijk begin van een gouden eeuw (voor een deel van de bevolking toch). Een sterk gepolariseerde eeuw! En het begin van de jammerlijke geschiedenis van een scheiding van de Lage Landen in een noordelijke vrije republiek en een zuidelijke katholieke vazalstaat.
April 15, 2023
Wapengekletter, plundertochten en slachtpartijen, verkrachtingen en terreur, massa-executies, folterpraktijken… Dit boek druipt van het bloed.
Peter Serrien verdiende al eeuwige hulde voor Tranen over Mortsel. Dit standaardwerk over het grootste bombardement ooit op Belgische bodem is inmiddels al aan zijn vierde uitgave toe. Voor In Opstand! zocht hij het niet altijd even aangename gezelschap van de geuzen op. Dit allegaartje idealisten, koppigaards, schorremorrie en avonturiers stak in de tweede helft van de 16de eeuw in de Lage Landen de lont aan het kruitvat. En hoe! De gevolgen dragen we nog.
Tegen een achtergrond van klimaatcrisis (die kleine ijstijd!) en pandemie (die pest!), met een woekerende inflatie (die graanprijzen!) als gevolg, en belastingperikelen (die tiende penning!) en talloze natuurrampen (die overstromingen!) laait een smeulend conflict al snel hoog op. Zowel de geuzen als hun tegenstanders verliezen zich dra in een opbod van gruwel en geweld.
De burgeroorlog is schaken in drie dimensies en met pionnen die af en toe van kleur veranderen (of tergend lang wachten om kleur te bekennen). Niets lijkt voorspelbaar, behalve dat er veel slachtoffers vallen.
De parallellen met onze huidige tijd zijn onrustwekkend. Om de gemoederen op te hitsen bedienen zowel de geuzen als hun tegenstanders zich gretig van fake news en nieuwe media. De aanvankelijk te begrijpen strijd voor geloofsvrijheid en meer tolerantie polariseert zo tot een blind gevecht tussen twee steeds extremer wordende kampen. Jan(ette) met de Pet doet mee of wordt geplet, maar is altijd de pineut. In Opstand aan hoe een relatief kleine minderheid (hier: de militante calvinisten) in een ontregeld klimaat perfect hun wil kan opleggen aan een veel grotere meerderheid van de bevolking.
Dit (lijvige) boek begint met de aanloop naar de beeldenstorm van 1566 en eindigt nogal bruusk amper 12 jaar later. De strijd in de Lage Landen is dan bijlange nog niet gestreden, maar de geuzen (die er nog overschieten) zijn daartegen grotendeels in het min of meer reguliere staatse leger van Oranje opgegaan.
Serrien schrijft in aangenaam korte en daardoor (relatief!) verteerbare hoofdstukjes. Net als in Tranen over Mortsel gaat hij op zoek naar ooggetuigen, liefst gewone mensen. Daarom citeert hij uitvoerig uit dagboekschrijvers, versjes en schimpliederen. Die heeft hij, gelukkig voor ons, in vlot hedendaags Nederlands omgezet.
Als rode draad doorheen het boek loopt een reeks prenten die de Brabander Frans Hogenberg in en over deze periode maakte. Ook die vormen een grote meerwaarde.
Hoewel de geuzen niet bepaald lieverdjes waren, heeft Serrien duidelijk sympathie voor hen opgevat en wil hij hun negatieve imago wat bijstellen. Zelf weet ik dat zo nog niet. Wat mij het meest zal bijblijven van dit indrukwekkende boek is de eindeloze rijen lijken, met op bijna elke bladzijde de achteloze getallen slachtoffers, de ellende.
Peter Serrien verdiende al eeuwige hulde voor Tranen over Mortsel. Dit standaardwerk over het grootste bombardement ooit op Belgische bodem is inmiddels al aan zijn vierde uitgave toe. Voor In Opstand! zocht hij het niet altijd even aangename gezelschap van de geuzen op. Dit allegaartje idealisten, koppigaards, schorremorrie en avonturiers stak in de tweede helft van de 16de eeuw in de Lage Landen de lont aan het kruitvat. En hoe! De gevolgen dragen we nog.
Tegen een achtergrond van klimaatcrisis (die kleine ijstijd!) en pandemie (die pest!), met een woekerende inflatie (die graanprijzen!) als gevolg, en belastingperikelen (die tiende penning!) en talloze natuurrampen (die overstromingen!) laait een smeulend conflict al snel hoog op. Zowel de geuzen als hun tegenstanders verliezen zich dra in een opbod van gruwel en geweld.
De burgeroorlog is schaken in drie dimensies en met pionnen die af en toe van kleur veranderen (of tergend lang wachten om kleur te bekennen). Niets lijkt voorspelbaar, behalve dat er veel slachtoffers vallen.
De parallellen met onze huidige tijd zijn onrustwekkend. Om de gemoederen op te hitsen bedienen zowel de geuzen als hun tegenstanders zich gretig van fake news en nieuwe media. De aanvankelijk te begrijpen strijd voor geloofsvrijheid en meer tolerantie polariseert zo tot een blind gevecht tussen twee steeds extremer wordende kampen. Jan(ette) met de Pet doet mee of wordt geplet, maar is altijd de pineut. In Opstand aan hoe een relatief kleine minderheid (hier: de militante calvinisten) in een ontregeld klimaat perfect hun wil kan opleggen aan een veel grotere meerderheid van de bevolking.
Dit (lijvige) boek begint met de aanloop naar de beeldenstorm van 1566 en eindigt nogal bruusk amper 12 jaar later. De strijd in de Lage Landen is dan bijlange nog niet gestreden, maar de geuzen (die er nog overschieten) zijn daartegen grotendeels in het min of meer reguliere staatse leger van Oranje opgegaan.
Serrien schrijft in aangenaam korte en daardoor (relatief!) verteerbare hoofdstukjes. Net als in Tranen over Mortsel gaat hij op zoek naar ooggetuigen, liefst gewone mensen. Daarom citeert hij uitvoerig uit dagboekschrijvers, versjes en schimpliederen. Die heeft hij, gelukkig voor ons, in vlot hedendaags Nederlands omgezet.
Als rode draad doorheen het boek loopt een reeks prenten die de Brabander Frans Hogenberg in en over deze periode maakte. Ook die vormen een grote meerwaarde.
Hoewel de geuzen niet bepaald lieverdjes waren, heeft Serrien duidelijk sympathie voor hen opgevat en wil hij hun negatieve imago wat bijstellen. Zelf weet ik dat zo nog niet. Wat mij het meest zal bijblijven van dit indrukwekkende boek is de eindeloze rijen lijken, met op bijna elke bladzijde de achteloze getallen slachtoffers, de ellende.
December 21, 2022
Uit de geschiedenislessen herinner ik me de verhalen van de wrede Spaanse hertog Alva die na de beeldenstorm in 1566 orde op zaken kwam zetten in de Lage landen. Dat zou uiteindelijk leiden tot de splitsing tussen wat nu Nederland en België is, de Gouden eeuw in het Noorden en het lange aanmodderen bij ons. Dit boek geeft letterlijk duizenden details prijs over alle religieuze ontwikkelingen, politieke kuiperijen en gewelddadige moordpartijen. De protestantse bos-, water en stadsgeuzen vochten tegen de katholieke Spanjaarden voor de vrijheid van hun religie. Dat leidde tot meer dan tien jaar vol angst waarin opstandige steden uitgemoord en leeggeplunderd werden. Op elke pagina merk je hoeveel tijd Pieter in zijn opzoekingswerk heeft gestoken. Bewonderenswaardig. De fantastische tekeningen van Frans Hogenberg, de pers van toen, zijn een enorme meerwaarde. Eén minpuntje? In het begin miste ik een inleidend hoofdstukje met wat uitleg over Luther en Calvijn, kwestie van al die oude kennis een beetje op te rakelen. Enkele gedachten tijdens het lezen? Polarisatie leidt nooit tot iets goeds. En religie is de bron van alle kwaad.
March 4, 2023
In zijn nawoord schrijft Pieter Serrien "Aan alle leerkrachten en in het bijzonder de geschiedenisleraars: wij zijn verhalenvertellers. Laten we dat vooral blijven!" Gelukkig heeft hij met dit boek een schat aan bijzondere verhalen verzameld die ik zeker in mijn lessen zal navertellen. Ik heb het boek ook direct voor de schoolbibliotheek aangeschaft zodat leerlingen ook zelf kunnen verdwalen in de geuzenverhalen. Wanneer wordt dit boek bewerkt tot een televisieserie? Game of Thrones is er niets bij.
December 2, 2025
Dat je zoveel veldslagen kan verliezen maar nog steeds de oorlog kan winnen blijft toch wel heel bijzonder. Laten we het maar houden op pieken (pun intended) op het goede moment.
Displaying 1 - 20 of 20 reviews