Natuuramnesie

by Marc Argeloo

In Natuuramnesie schrijft Marc Argeloo over het fenomeen ‘shifting baseline syndrome’: de kennis van de rijkdom van de natuur verdwijnt uit ons collectieve bewustzijn. Elke nieuwe generatie weet niet meer hoe anders, en vaak rijker, de natuur was ten tijde van de jeugd van hun ouders of grootouders. Iedereen kent de dodo, maar wie weet er van de uitgestorven dunbekwulp, de Tahitistrandloper en de honderden andere (bijna) verdwenen soorten? Ook natuurbeschermers kijken zelden verder terug dan veertig jaar geleden, omdat er van voor die tijd weinig ‘officiële’ cijfers zijn. Natuurbeleid wordt gebaseerd op nulmetingen uit de jaren zeventig, en soms uit de jaren tachtig of negentig. Marc Argeloo doet al jaren onderzoek naar het shifting baseline syndrome en komt tot belangrijke en confronterende inzichten. Hij pleit bijvoorbeeld voor een grotere rol van historisch en archeologisch onderzoek in de ecologie. Natuuramnesie biedt een onmisbare bijdrage aan de nationale en internationale natuurbescherming.

Genres: Nonfiction, Nature

437 pages, Kindle Edition

First published September 5, 2022

Reviews

[Csilla Bekker · Rating 5 out of 5]

6 sterren! Lees het alsjeblieft. Maak er een film van. Vertel over op school. Spread the word.

Het zou nog wel iets toegankelijker kunnen worden verteld, er wordt te veel en te vaak naar allerlei onderzoeken verwezen. Ik vind die referenties ook onwijs interessant en vaak benadrukken de aantallen en specifieke voorvallen ook de boodschap, maar het duizelt je soms wel en ik kan mij goed voorstellen dat het voor veel lezers te taai kan worden.

Ook moest ik zelf alle bizarre confrontaties met hoe slecht we met z'n alle bezig zijn echt lang laten bezinken en kon soms niet meer dan een paar pagina's achter elkaar lezen. Je moet dit boek echt kunnen verteren.

Toch vond ik het constant zo treffend dat ik het met genot gelezen heb. Een van de weinig boeken die ik wil gaan herlezen.

[Danny Jacobs · Rating 5 out of 5]

De voorbije maand las ik Natuuramnesie van Marc Argeloo, voormalig hoofd Bescherming van Vogelbescherming Nederland. Argeloo werkte meer dan 10 jaar aan het boek.

Als we over achteruitgang van biodiversiteit en de stand van bepaalde diersoorten spreken, dan kijken we meestal niet meer dan veertig tot hooguit honderd jaar terug. Binnen enkele generaties zijn we vergeten hoe het vroeger en daarvoor was. Wij, als mensheid, lijden aan geheugenverlies.

‘Officiële’ ecologische data gaan vaak niet langer dan dertig tot vijftig jaar terug. En dat is te kort om de werkelijke teloorgang van onze rijke natuur goed in beeld te brengen, omdat de teruggang daarvoor al lang aan de gang was.

Ook natuurbeschermers kijken zelden verder terug dan een jaar of veertig, simpelweg omdat er van voor die tijd weinig ‘officiële’ cijfers zijn. Natuurbeleid wordt gebaseerd op nulmetingen uit de jaren zeventig, en af en toe uit de jaren tachtig of negentig.

Argeloo pleit voor een grotere rol van historisch en archeologisch onderzoek in de ecologie, waarin museumcollecties, archieven en archeologische resten ook met natuurgenezer worden bekeken. Bovendien zit veel kennis verstopt in de hoofden van oude mensen, en niet in onderzoeksgegevens. Natuuramnesie is een confronterend boek, maar het biedt bovenal een onmisbare bijdrage aan de nationale en internationale natuurbescherming.

Ik vond het erg boeiend en het heeft geen enkel moment mijn aandacht verloren.

[Joep · Rating 4 out of 5]

Confronterend en weinig vrolijk makend, maar daardoor extra belangrijk dat dit boek geschreven is. Ga dat lezen!

[Edo Schoone · Rating 3 out of 5]

Zeer interessant boek waarin de gevolgen van de shifting baseline op hedendaags natuurbeleid uit de doeken wordt gedaan, gestaafd aan de hand van goed gekozen verhalen. Een kritische editor had er wel nog een keer door mogen gaan om de eindeloze herhalingen en soms zeer onduidelijke structuur er uit te mogen kammen. Schrijfstijl was soms ook slecht.

[Boudewijn Boon · Rating 2 out of 5]

Belangrijk thema, en het boek geeft veel referenties om verder te lezen. Helaas leest het boek niet prettig. Veel citaten hadden beter weggelaten kunnen worden, want zo interessant zijn ze vaak niet en er wordt vaak weinig context bij gegeven. Argumenten herhalen zich op schijnbaar willekeurige plekken in het boek, in plaats van dat de argumentatie zich langzaam opbouwt door de hoofdstukken heen. De casussen zij boeiend, maar dan weer net niet boeiend geschreven. Het boek had ook een stuk korter gemogen. Ik zou iedereen aanraden een samenvatting van het boek te lezen, mocht je die ergens kunnen vinden!

[Fien Danniau · Rating 5 out of 5]

Dit boek opent de ogen voor hoe dramatisch beperkend ons referentiepunt voor natuur is. Het inzicht in shifting baseline syndrome, natuur en natuurhistorie kan na het lezen niet worden ont-zien. Woke dus. Waarom stranden walvissen aan de Noordzee? Omdat ze daar horen natuurlijk! Met een belangrijke opdracht voor historici en interdisciplinair onderzoek. Want we hebben nog veel lessen te trekken uit het natuurverleden. Geschiedenis was lang blinde vlek voor biologen en ecologen, maar omgekeerd geldt evengoed dat historici blind zijn voor (perspectief van) natuur en milieu.
Kunnen we natuur tijd, rust en ruimte geven? Kan de mens de drang tot controle loslaten?

Essenties

I Shifting baseline syndrome
= de zieke natuur als referentiepunt
Als het op natuur aankomt, is het geheugen beperkt: elke nieuwe generatie weet niet meer hoe anders, en vaak rijker, de natuur was ten tijde van de jeugd van hun ouders of grootouders. De kennis van de rijkdom van de natuur verdwijnt uit ons collectieve bewustzijn. Zelfs wetenschappers zijn zich maar beperkt bewust van de natuurhistorie, waardoor beschermings- en hersteldoelen veel te weinig ambitieus zijn, nochtans ligt daar de sleutel tot natuurherstel.

SBS veroorzaakt een onderschatting van onze cumulatieve effecten op de planeet, beoordeelt de ecologie van soorten verkeerd en vermindert onze ambities voor bescherming’ (308)

Remedie: Rule of memory
Idee: natuurcanon
Dit boek kon op vele manieren hetzelfde verhaal vertellen. Het is hier en daar wat herhalend, er wordt veel geklopt op dezelfde nagels, maar wie weet onthoud ik het daardoor ook beter…

———————

SELECTIEVE SAMENVATTING

SBS < Daniel Pauly
Sinds introductie van SBS is grote hoeveelheid informatie over veranderingen in de natuur, in een moderne, historische en prehistorische context, op mondiale, continentale en nationale schaal beschikbaar gekomen. (260)
Het is niet eenvoudig om evolutie van de natuur te weten te komen.

Enkel het vinden van soorten, in oerwouden bv of dino’s/onder de grond, kleuren nieuws en natuurbegrip. Maar het uitsterven van soorten overstijgt die aantallen.
Daniel Pauly - ‘graduele adaptatie ad sluipende verdwijning van soorten’
‘Death by a thousand cuts’

‘The Sixth Extinction’

! De trekduif (passenger pigeon) was ooit de meest voorkomende vogelsoort ter wereld: 2-5 miljard exemplaren midden 19de eeuw. Na massale jacht, stierf in 1914 de laatste, Martha, in Britse zoo.

P128. “We laten ons verleiden en misleiden door gebieden waarvan we de schoonheid kunnen waarderen, zonder blik achterom, als schoonheid zonder inhoud.”
Op cit stephen Jay Gould: ‘vele grote onderwerpen in de natuur moeten bestudeerd worden met de gereedschappen van geschiedschrijving. De beste methodieken richten zich op het verhalende, niet op het experimentele, zoals meestal wordt aangenomen.’

II Consequenties en herstel. Natuurhistorisch bewustzijn als basis voor herstel

1. Oerrund

P184. Evolutie werd een ratrace met de mens als verbindende factor. “Door de hele geschiedenis van de moderne mens heen, over alle continenten, werden en worden bijna alle diergroepen geraakt.

190. Grote herbivoren en carnivoren hebben grote impact op vorming van het landschap, op de natuurlijke kringloop van mineralen, de verplaatsing van voedingsstoffen wereldwijd.
=> herintroductie van oerrund is nog niet zo een slecht idee? Tegen de ‘ontwoonde landschappen’ en uitgeleefde en gefixeerde Europese natuur van vandaag?
! Post-domesticatie werkt beter dan DNA-laboaanpak gezien focus niet de-extinctie is, wel het toevoegen van een schakel in het systeem

2 Trekvissen - De steur

De strijd om de terugkeervan de Europese steur
- verdwenen door dijken en ultiem de deltawerken: geen brak water meer (wereldwijd uitzonderlijk ah worden!) aan de monding en onvoldoende connectie tussen zee en Europese rivieren.
- gekweekt in labo’s en uitgezet maar ze sneuvelen massaal in scheepsschroeven en wie de noorzee haalt heeft 20% kans op bevissing
- 20 j juridisch getouwtrek en gedoe om één kier…
- zo bedreigd dat de steur officieel niet voorkomt id Rijn dus moet Ndl geen maatregelen nemen om de beschermde diersoort te accomoderen.
- nieuw: vismigratierivier
! Dammen voor waterkracht verknallen wereldwijd rivieren

P 214. Natuur bescherm je niet, natuur geef je de ruimte.

! Terugkeerprogramma’s vinden plaats buiten natuurbeschermingsbeleid.

3. Waddenzee
Coenen: bron en tekeningen vele walvissen 16de eeuw
Heike Lotze - marien historische ecologie
Onderzoekt natuurhistorie v WZ
Inde jaren 2000 werd historische benadering in natuurondz nog als niet-wetenschappelijk beschouwd, als storytelling

Natuurkennis op gebieds- en soortniveau is laatste 50 jaar sterk toegenomen:
1) natuur is complex en inzicht innatuurlijk functioneren is vergroot.
2) meer weten = niet beter weten
=> geen knoppen om op te drukken
=> rust, ruimte, tijd

Besluit: wie verhalen van 123 niet kent als schakels tussen verleden en heden, blijft hangen in misleidend en incompleet hedendaags beeld
Bv: strandende potvissen, die ‘hier niet horen’ met allerlei reddingsplannen en karkasonderzoek ipv de dode dieren aan fauna en flora vd zee te laten

Bronnen natuurhistorie:
1) geheugen vn vissers en anekdotes
2) verslagen ontdekkingsreizigers
3) archeologisch onderzoek
4) paleontologisch onderzoek
5) 50 j waarnemingen en tellingen, oa door vrijwilligers
-> verandering kan per seizoen worden geregistreerd, in combo met klimatologische gegevens
=> gebruik de 5de bron als missing links 1-4 en vertel verhaal vd natuur als ononderbroken geschiedenis
=> telling stijgt boven zz uit en veranderingsblindheid tegengegaan en collectieve natuurgeheugen gevoed (241)

VIJFDE BRON = hedendaagse tellingen van plant- en diersoorten
Bv. VOGELS EN INSECTEN
Schijnbare toename afgelopen eeuw, maar dat verhult de teloorgang van de ‘specialisten’ (die specifieke landschappen nodig hebben) en opkomst ‘generalisten’ die op vele plekken gading vinden
Biogenetische homogenisatie= verschillen verkleinen, wereldwijd fenomeen, mawnatuurnivellering
< uitheemse soorten en cultuurlandschappen
Bv canadese gans, zilverreiger, buizerd, halsbandparkiet
Idem insecten: 75% verdwenen tss 81 en 2016 < pesticiden
=> heeft verblindend gewerkt voor onderzoekers en beschermers

NATUURHISTORISCH GAT
We wetenniet veel over historische verspreiding en status van diersoorten
! Terugblik gaat vaak niet verder dan 1980 (vogels) en 1990 (insecten)
- ecologie ~ 1870
- tellingen en bescherming ~ 1950
- kennis diversiteit + natuurhistorie (extinctie, shifting baseline, natuuramnesie) ~ 2000
=> oproep aan historici om niet afzijdig te blijven
=> maar exacte ecologen (met wiskundige modellen) en ambachtelijke historici (met sociale wetenschap en interpretatie) zijn erg verschillend
Cfr. ATHENA project (Jan Luiten van Zanden)
- ! Semantische discussie: historische ecologie of natuurhistorie/ecologische geschiedenis?
- nood aan specialisme gericht op beide om natuurgeheugen te beheren , volgens vZ ook internationaal geen beweging
“Het gebrek aan natuurhistorisch geheugen draagt bij aan een wereld waar de natuur vogelvrij is en waarin ruim baan kan ontstaan voor dwaalmeningen, oppervlakkige inzichten en kromme vergelijkingen “ (vZ, 266)
-“antropoceen”< Crutzen & Stoermer, 2000, centraal = broeikaseffect
- The Great Acceleration: aanvankelijk 1945, maar schuift naar achter <> Slow Motion
- The Sixth Extinction’: het gewicht v dieren die uitsterven daalt… kilo’s krimp als kenmerk van uitsterven
- het gebrek aan een collectief historisch bewustzijn over die SE, defaunation en uitstervingstsunami draagt in belangrijke mate bij aan het ontbreken van urgentiebesef’ (272)
=> ! We weten niet zoveel maar infeite zijn er aanknopingspunten genoeg voor herstel. Dat het niet vd grond komt is omdat de economische belangen primeren en het ondergesneeuwd raakt onder de urgentie van klimaatverandering, het onderspit delft in strijd om landbouw en visserij gebied…
? Leren uit verleden, ook al is voorspellende waarde beperkt

TEGENWOORDIGE TIJD
Met rust, ruimte en tijd pikt natuur draad vd historie weer op
! Mentale terugkeer, herstel v natuurbewustzijn = rule of memory
Soorten natuur, gelijkwaardige ideaaltypes
1) ongerepte (bestaat al lang niet meer => natuurlijkheid, (wilde) natuurlandschap
2) (arcadische) cultuurlandschap
3) (functionele) stadsnatuur

“Wilde natuur”,”rewilding””Geef mandaat aan de natuur” (‘machtsvraag’)
Historische basis is goed aanknopingspunt voor herstel, nt het geromaniseerd landelijke/weideland vd jaren 1850-1960. Menselijke duwtjes zijn soms nodig (bv bruggen over barrières, water ontpolderen)
“Eerst wordt alles bos, en dan komt de bever”
Maar wat speelt?
- Esthetiek (cfr voorkeur ‘arcadische ldschp’ met menselijke maat)
- Ethiek, cfr. zorgplicht vr individuele dieren ipv hun rol ih systeem
- wilde natuur wekt drang op om te cultiveren
=> het ‘onvervreemdbare bestaansrecht’ v wilde natuur vindt zijn legitimatie in natuurhistorie (229)
=> historische informatie maakt herstelpotentieel zichtbaar

LESSEN TREKKEN (302)
‘Groen’ = energiegroen, heeft niets te maken met natuur, met verkleinen van leefgebieden
Oorzaken bedreiging natuur?
Overexploitatie (boskap, visserij, jacht), landbouw, op nr 7 klimaatverandering
Groene energie verwoest elders natuur, natuur is opnieuw gebruiksvoorwerp dat voortbestaan vd mens moet verzekeren

Casus onderwatergeluidsvervuiling en voorkomen walvissen: als wevoor impact van windmolenvelden op walvissen enkel de kleine bruinvis als referentie nemen komt herstel van walvispopulaties niet vd grond

Casus wegen in Amazone, meer dan een lijntje, stroken van 11 km bosdegradatie, kettingreactie v verandering in landgebruik + Ndl betrokkenheid in sojaproductie en -transport, incl. mooipraterij v duurzaamheid.

Casus ‘eilandeffect’: snelle uitsterving op een klein leefgebied, komt nu ook op de continenten voor.
Cfr. Quammen, The song of the dodo.
Eilanden als belangrijke microkosmossen om processen en patronen te onderzoeken die gaande zijn op de continenten.

‘SBS veroorzaakt een onderschatting van onze cumulatieve effecten op de planeet, beoordeelt de ecologie van soorten verkeerd en vermindert onze ambities voor bescherming’ (308)

REALITEIT EN HOOP (318)
Zolang het beeld van de ware staat van de natuur grotendeels onzichtbaar blijft, blijft de mensheid zichzelf zand in de ogen strooien.
Goednieuwsverhalen geven vals gevoel van hoop.
Wanneer achteruitgang niet wordt waargenomen, zijn Urgentie en fondsen voor beschermingsprojecten minder hoog.
! Rol van natuurdocumentaires die goed gevoel geven en achteruitgang niet zichtbaar maken, ook al praat men er wel over.
! Ook in media, nieuws, canon is er geen aandacht voor natuur
! Natuurhistorisch besef is nuttig want bruikbaar! Idee: maak een natuurhistorische canon.
Blinde vlek bij historici en ecologen.
Internationaal rapport 2020: herstelpogingen van natuur zijn gigantische mislukking, ook al zijn er kleine nationale succesjes. Natuurherstel zit in diepe crisis.
! Belang van ambitie, groot natuurstructuurplan, ‘Groot Verhaal’ waarin de natuur niet ondergeschikt is ad mens, geen ‘bron’ is. Een les in nederigheid, in tijd en ruimte.
De ‘dood door duizend sneden’ ga je niet te lijf met een tirannie van kleine beslissingen.
- eerste van dit soort plannen krijgt vorm, maar blijft zitten in rapporten (cfr half earth)
(Gn vermelding van europees natuurherstelplan)

EPILOOG: EEN ECOLOGISCHE RAMP
Ironie van de geziene (ramp met containers) versus onopgemerkte (al 1000 jaar overexploitatie) ramp van de Waddenzee.

[Eloy Overvelde · Rating 5 out of 5]

Een belangrijk boek die iedereen die betrokken is met de Nederlandse natuur zou moeten lezen.

[Denise Tiggelman]

Erg boeiende informatie over het vergeten van de natuur en de gevolgen hiervan. Vrij recent boek meebewegend met de recente klimaatcrisis. Aan begin word de shifting baseline syndrome uitgelegd. Erna gaat het voor mij iets te lang door over cijfers, maar pakt Marc Argeloo dit weer op met interessante verhalen over de oerrund, Europese steur en de Waddenzee. Aan het eind in het hoofdstuk over hoop, mis ik het stukje hoop juist. Wat kunnen wij doen? Inspiratie kreeg ik wel toen verteld werd over het matig delen van geschiedenis van onze natuur in het nieuws en documentaires.

[Nelleke · Rating 3 out of 5]

Interessant boek met een belangrijke trieste boodschap. Overal waar de mens komt gaat het ten kosten van andere soorten. Soorten nemen in aantal af, worden kleiner en verdwijnen uiteindelijk. En de mens kan zich geen voorstelling maken hoe rijk het aan soorten en aantallen het vroeger was. Sommige hoofdstukken zijn boeiend om te lezen, zoals over de Steur en over de Waddenzee. Andere kunnen me niet heel erg boeien, wat waarschijnlijk door de schrijfstijl komt.

[Ilse · Rating 2 out of 5]

Inhoudelijk zeer relevant, maar ik blijf wat verward achter wat het punt nu precies is van dit boek.

Ik liep wat verloren. Telkens een redenering werd gestart volgden er zoveel illustraties en beschrijvingen van studies dat ik niet meer kon volgen wat het precieze punt was.

[Sjef · Rating 5 out of 5]

Boeiend en meeslepend geschreven, hier en daar zelfs met met humor.
Zet je weer tot nadenken.
Aanrader!

[Franca Van · Rating 5 out of 5]

Bevat veel interessante informatie! Echte eye-opener.

[Netty · Rating 5 out of 5]

Een boek dat eigenlijk iedereen zou moeten lezen.
Schokkend om te lezen hoe slecht de mens omgaat met de aarde.
Helder geschreven met vele voorbeelden.

[Archwood YIPPIE · Rating 4 out of 5]

leuk en interessant boek, zeer actueel

[Roald Leeuwerik · Rating 5 out of 5]

Interessant boek dat beschrijft hoeveel “we” eigenlijk vergeten zijn over de natuur van vroeger, en wat dat voor gevolgen heeft voor hoe we natuur zien en proberen te herstellen. Dit wordt uitgelegd als schuivende referentiekaders (shifting baselines) en geeft aan hoe eenvoudig we eigenlijk vergeten hoe de natuur was, in de loop van nieuwe generaties. Iedere nieuwe generatie accepteert daarbij eigenlijk een bestaande situatie als “normaal”. Argeloo geeft een aantal interessante voorbeelden van diersoorten en habitats waar in details op wordt ingegaan: het oerrund, de steur en het Waddengebied. Vele mensen zullen zich waarschijnlijk niet kunnen voorstellen dat er steuren van 3 meter in Nederland zwommen, of walvissen met kalf in de Waddenzee. Toch is dit zo blijkt uit historisch onderzoek.

Daarnaast gaat de auteur in op de rol voor natuurhistorisch onderzoek. Dit als aanvulling op bestaande kennis die vaak niet verder terug gaat dan een jaar of 50 en het beleid in belangrijke mate beïnvloedt.