Het wit tussen de regels

by Barbara van der Kruk

In een ultieme poging het levenslange zwijgen van haar hoogbejaarde moeder te doorbreken, een zwijgen dat vele families die zijn getekend door koloniale herkomst zullen herkennen, besluit Emma haar moeder te confronteren met verhalen uit de tijd waarin racisme en het voorwaardelijke bestaan van gemengdbloedigen de gewoonste zaak van de wereld waren. De verhalen van vroeger wisselt ze af met gesprekken van nu en langzaam ontstaat een beeld dat ze niet voor mogelijk had gehouden en dat de levenslange stilte, waarin haar moeder zich had gehuld, lijkt te verklaren. Of niet?

Het wit tussen de regels is een Indische familieroman die anderhalve eeuw omspant, waarin een belangrijk deel van onze koloniale geschiedenis is verweven. Het is een verhaal over vier generaties strijd, schaamte en stilte, over de betekenis van onuitgesproken woorden en de oorsprong van een oud zwijgen. Het wit tussen de regels is een universeel verhaal dat thema’s als waarheid, ongelijkheid, migratie en hoop met elkaar verbindt. Een ontzagwekkend literair debuut.

384 pages, Hardcover

Published September 1, 2022

About the author

Barbara van der Kruk studeerde Engelse taal en literatuur, maar stapte over op de lerarenopleiding tekenen en textiele werkvormen. Het schilderen is, naast het schrijven, een rode draad in haar leven en Van der Kruk exposeert regelmatig. In al haar werk staat de mens als inspiratiebron centraal.
(Source: Uitgeverij Prometheus)

Reviews

[Walther · Rating 4 out of 5]

3,5***
Een Indische familieroman, waarbij zwijgen en -nog- geen woorden hebben voor onbenoembaar leed in elkaars verlengde liggen.
Barbara van der Kruk schreef geen versimpeling van de werkelijkheid, maar schetst juist de complexiteit van de diep ingrijpende aanwezigheid van koloniale overheersing met sporen naar vandaag.

[Gwen · Rating 5 out of 5]

O dit zou prachtig geweest zijn voor mijn onderzoek tijdens de RMA! Ook mooi dat je bij het ontbreken van herinneringen over het verleden juist het wit tussen de regels nodig hebt (verhalen) om te herinneren. Past goed bij mijn thesis.

[Evy · Rating 4 out of 5]

Gelezen voor de Hebban Debuutprijs 2023

[Marianne · Rating 4 out of 5]

“Wij gedragen ons vanbuiten westers, maar voelen ons vanbinnen oosters.”

Het verhaal begint met Emma, de ‘ik-persoon’ in het verhaal. Haar hoogbejaarde moeder begint stilaan dingen te vergeten, hoog tijd dus voor Emma om te proberen om haar moeder eindelijk aan het vertellen te krijgen over haar leven in Indië. Een verleden waar niet mocht worden aan geraakt. Emma kent min of meer haar stamboom maar de familiegeschiedenis bestaat voornamelijk uit verzwegen verhalen. Ze besluit een verzonnen familiekroniek te schrijven en die in gedeelten aan haar moeder voor te lezen, in de hoop dat het haar moeder eindelijk aan het praten krijgt. Vanaf hier volg ik als lezer mee.

De stamboom die vooraan in het boek staat afgedrukt, samen met de kaarten van Sumatra en West – Java zijn geen overbodige luxe. De stamboom begint bij de betovergrootmoeder van Emma, Si Tounais. Zij is een tot slaaf gemaakte inlandse vrouw die na een aantal jaren trouwt met de Chinese Li Heng Zhou. Hun dochter Tianhou trouwt de Hollandse Frederik ten Hoven die het Nederlandse bloed in de stamboom brengt. Hun dochter Anne Mey trouwt op haar beurt met Christian Coopman die dan weer een zoon is van een Hollander en een inlandse vrouw. Al die verschillende bloedlijnen komen samen in Marlous, de moeder van Emma. Dat deze roman voornamelijk over vrouwen en hun leven gaat wordt door de stamboom al weggegeven. Het verschil met de meeste stambomen die in de mannelijke lijn afdalen, is dat bij Barbara van der Kruk de vrouwelijke lijn gevolgd wordt.

De kaarten van Sumatra en West – Java zal ik nog vaak nodig hebben. Het zijn de belangrijkste plaatsen waar de familiegeschiedenis zich zal afspelen. Het is een verrassend spannende familiegeschiedenis, verteld over vier grote delen die elk een lange periode beslaan. Beginnend bij het verhaal van Si Tounais in 1845 en eindigend bij Anne Mey in 1950. In elk deel vertelt iemand anders vanuit zijn of haar perspectief over de gebeurtenissen. Dat zorgt er voor dat de hele kroniek zichtbaar wordt. Mooi zijn de delen ‘Emma’ tussenin waarin de schrijfster aan haar moeder het verhaal vertelt ‘om haar lege hoofd te vullen’.

Wat dit verhaal zo interessant maakt is dat ik er heel wat van opsteek. Natuurlijk wist ik in grote lijnen van de geschiedenis van Nederlands–Indië maar deze roman focust op de ‘petite histoire’ en dat geeft toch een heel andere inkijk. Elke periode heeft zijn eigen moeilijkheden. Si Tounais wordt ontvoerd en als slavin verkocht in een periode dat de koloniale houding van de Europeanen het normaal vindt om hen als ‘nai’ te hebben en nadien gewoon achter te laten wanneer ze terug naar Europa vertrekken. Ook na haar huwelijk met de Chinese Li Heng Zou geven de voornamelijk culturele verschillen problemen. Zo weigert ze om de voeten van haar dochters te laten inbinden wat hen min of meer buiten de Chinese gemeenschap zet.

Al van in het begin is er stilzwijgen over het verleden. Si Tounais wil niet praten over het verleden en dat zorgt bij Tianhou voor onzekerheid over haar identiteit. Is ze nu Chinees of niet? In de zendelingenschool waar ze naartoe wordt gestuurd leert ze de Hollandse gebruiken. Sumatra en Java veranderen snel. Europeanen brengen hoe langer hoe meer hun vrouwen mee sedert de slavernij werd afgeschaft en via Frederik komen ze ook haar leefwereld binnen. Na de geboorte van Anne Mey besluit ze om niet meer op zoek te gaan naar de familiegeheimen ‘Dit verhaal zou de harmonie in het gezin kunnen verstoren, ze wilde geen onrust’. Frederik staat er op dat zijn kinderen alle drie de Hollandse nationaliteit krijgen. Geen overbodige maatregel want kinderen van gemengd bloed worden van hun moeders weggehaald en in weeshuizen gestopt die door de zendelingen worden geleid.

In 1903 belanden we bij het verhaal van Anne Mey. Ze leert Christian Coopman kennen, een overlevende van de vreselijke oorlog in Atjeh. De Atjeh-oorlog, van 1873 tot 1942, kan met recht een dieptepunt uit de Nederlandse koloniale geschiedenis genoemd worden. Ongeveer 100.000 inlanders lieten in de nu en dan oplaaiende strijd het leven. Anton Stolwijk, die jarenlang in Atjeh woonde schreef daar ‘Atjeh – De bloedigste strijd uit de Nederlandse koloniale geschiedenis‘ over. Door Christian met zijn Hollandse paspoort ziet Anne Mey hoe duidelijk het verschil is tussen de Hollandse mensen zoals Christian en de Indische mensen zoals zij die van gemengd Hollands en inlands bloed zijn. Racisme is dan ook een zwaar gegeven in deze roman. Er duiken steeds meer nationalistische groeperingen op van inlanders die het beu zijn om in kampen te leven en Anne Mey beseft dat het belangrijk is om te weten waar ze vandaan komt en hoeveel inlands bloed ze heeft maar ook zij stuit op de onwil om de verdwenen verhalen boven te halen.

Stilaan komt Emma te weten hoe raciaal het leven in Indië was. Nederlands-Indië hing aan elkaar van kleine en grote wetten en regeltjes die mensen op kleur rangschikten. Hoe blanker hoe beter. “Ja, je hebt Indisch en Indisch. Indisch heeft vooral met kleur en status te maken. Hoe meer kleur je had, hoe minder je in Indië waard was.”.

Tijdens de Japanse bezetting zijn Nederlandse papieren een gevaar. Papieren die een bewijs geven van meer inlands bloed kan hun leven redden of hen althans voor de kampen behoeden.

Wanneer de strijd voor een onafhankelijk Indonesië losbarst is het leven van mensen met gemengd bloed niet meer zeker. De republiek Indonesië is onder de leiding van Soekarno een feit en met het ondertekenen van de onafhankelijkheid door koningin Wilhelmina eindigt 350 jaar van kolonisatie. Noch helemaal inlander noch helemaal Hollander blijft er voor Anne Mey en haar gezin niets anders over dan met één van de laatste schepen te vluchten naar een Nederland waar ze evenmin met open armen worden ontvangen. Het leven in Nederland is moeilijk. In de jaren vijftig blijven kleur en afkomst een koloniaal ding. Voor Marloes hakt de raciale uitsluiting er erg in, zo erg dat ze alles wat aan de Indische tijd herinnert uit haar huis en omgeving verwijdert en niets aan Emma wil vertellen over ‘toen’. Je moest erbij horen maar hoorde er niet echt bij. Hetzelfde doen maar vooral niet zo zijn waardoor ‘blending in’ resulteerde in ‘blending out’. De kwetsbaarheid die Marloes voelt omdat de bruine buitenkant moest worden weggepoets kan ze niet in woorden vatten dus houdt ze haar mond.

Nationaliteit en identificatie is in dit verhaal één van de grote thema’s. Zo was het in 1899 uiterst belangrijk om als kind van gemengd bloed Hollandse papieren te hebben en is het beter om je Nederlandse bloed te benadrukken. Dat verandert wanneer de Tweede Wereldoorlog losbarst. Tijdens de Japanse bezetting is het al snel zo klaar als een klontje dat je veiliger bent onder de vlag van je Indische afkomst wil je niet worden gedood of naar de kampen afgevoerd. Die dualiteit zit ook nog altijd in Emma’s moeder.
“Ze maakt duidelijk onderscheid tussen de ‘Indische’ mensen en de ‘Hollanders’. “Door haar beide Hollandse grootvaders had ze zichzelf altijd als een Europeaan beschouwd. Het woord Hollander gebruikte ze voor Nederlanders die ze onbeschaafd, kasar, vond. Innerlijke beschaving kon je tenslotte niet kopen. Er waren ook beschaafde Hollanders en uiteraard hadden wij die soort in onze familie. Als mijn moeder het sporadisch over Indië had zei ze steevast ‘vergis je niet, wij waren daar Europeanen’ en dan liet ze het voorvoegsel Indo achterwege.”

Het boek bevat achteraan een lijst met Indische woorden maar die lijst is nogal summier. Heel veel Indische woorden in het boek (en er zijn er veel) kunnen begrepen worden door de context maar als Vlaamse lezer blijf ik toch vaak met onbegrepen woorden zitten. Dat nam wel wat weg van het leesplezier. Als debuut kan deze roman tellen. Het is duidelijk dat de auteur flink wat opzoekwerk in archieven, persoonlijke verhalen en wetenschappelijke werken heeft gedaan en niet over één nacht ijs is gelopen. Voor wie wat meer wil weten over hoe het was te leven in het vroegere Nederlands – Indië is dit zeker een aanrader.
https://uitgeverijprometheus.nl/boeke...

[JannieTr · Rating 4 out of 5]

Nederlandstalige debuten lees ik graag, omdat ik hoop op een verrassing. En doordat ik me vooraf oriënteer waar het verhaal over gaat en wat de achtergrond van de auteur is, word ik zelden teleurgesteld. Dat geldt zeker ook voor Het wit tussen de regels, om uiteenlopende redenen. Niet alleen het verhaal boeit, ook de erin verwerkte koloniale geschiedenis komt goed uit de verf. En dan vooral de tot nog toe onderbelichte kanten, beschreven vanuit het perspectief van Indische mensen zelf. Zwijgen over pijnlijke zaken lijkt in hun aard te zitten. Is het de pijn die steeds opnieuw gevoeld wordt als er over gesproken wordt? Zoals dat ook geldt voor Joodse mensen die de Tweede Wereldoorlog overleefden? Even moest ik denken aan Van oude mensen de dingen die voorbij gaan en De stille kracht van Louis Couperus. Maar Barbara van der Kruk is erin geslaagd op een andere, geloofwaardige manier de generaties vóór haar een stem te geven.

Een Indische familieroman

Vooropgesteld: dit is een roman. Maar wel eentje die stoelt op onderzoek, zowel in de persoonlijke geschiedenis van de auteur als in archieven en wetenschappelijke artikelen. Dat samen brengen in een spannende roman is een prestatie op zich. Met de verdienste dat de lezer spelenderwijs bijleert. Omdat het een roman moest worden, heeft Van der Kruk de namen van de hoofdpersonen veranderd en voert ze zichzelf op als dochter Emma. Dat geeft haar de vrijheid feiten en fictie naar believen te mengen.

Omdat Emma's moeder nooit veel heeft willen vertellen over haar familiegeschiedenis en het duidelijk is dat haar geestelijke vermogens achteruit gaan, besluit ze een uiterste poging te doen haar moeder aan het praten te krijgen. Ze doet dat door het voorlezen van de stukken die ze schrijft voor een roman, zoals ze haar moeder vertelt. Ze wil haar mening: klopt dit ongeveer? Soms helpt dat om een reactie te krijgen.

De stamboom

Het is een dik boek geworden over vijf generaties. Gelukkig staat er voorin het boek een stamreeks vanaf de betovergrootmoeder tot Emma zelf. Inclusief de partners en kinderen. Een pluspunt: hierbij wordt de stamreeks langs de vrouwelijke lijn gevolgd! Ook staan er twee kaartjes in van Sumatra en West-Java, waar de belangrijkste gebeurtenissen zich afspelen. Achterin staat nog een lijst met Indische woorden, maar doorgaans is ook uit de tekst wel op te maken wat er bedoeld wordt.

Het boek bestaat uit vier delen, die elk een opeenvolgende periode beslaan, beginnend in 1845 en eindigend in 1950. Binnen de delen hebben de hoofdstukken als titel de naam van de persoon uit wiens perspectief we de gebeurtenissen bekijken. Onder de titel Emma komt het contact met haar moeder over de inhoud aan de orde.

Tijdlijn

De herkomst van de familieleden komt in de desbetreffende periode aan de orde. Te beginnen met de inlandse, slaafgemaakte betovergrootmoeder Si Tounais en haar latere man: de Chinese Li Heng Zhou. Hun halfbloed dochter Tianhou trouwt met een Hollander, waardoor het bloed van hun dochter Anne Mey opnieuw vermengd wordt. Zij trouwt op haar beurt weer met Christiaan Coopman, een zoon van een Hollander en een inlandse vrouw. Daaruit wordt tenslotte Marlous, de moeder van Emma, geboren.

Al deze vermengingen brengen specifieke problemen met zich mee, die in de roman allemaal een plek krijgen. Chinese tradities eisen hun tol, schrijnende toestanden ontstaan voor inlandse vrouwen, wiens kinderen met een Hollandse man afgenomen worden na zijn vertrek naar Nederland. De afschuwelijke oorlog in Atjeh kent aan beide zijden slachtoffers. Tot de Tweede Wereldoorlog is het leven beter als je je op je Nederlandse bloed kunt beroepen. Maar tijdens de Japanse bezetting kun je beter je Indische bloed benadrukken. Als de oorlog voorbij is en de strijd voor een onafhankelijk Indonesië losbarst, ben je echter als halfbloed je leven niet meer zeker en ziet er uiteindelijk niets anders op dan te vluchten naar Nederland, waar je ook al geen warme ontvangst wacht.

Het wit tussen de regels

Het laatste hoofdstuk, met de titel Het wit tussen de regels, is een ontroerende afsluiting van de hele geschiedenis. Het werpt licht op de verdringing van de angst en het verdriet van moeder Malou, maar ook op de gevolgen die het zwijgen gehad heeft voor dochter Emma. Het is duidelijk dat het verhaal dat nu indirect door haar dochter verteld is, iets voor Malou gedaan heeft. Al vermoedt Emma dat haar moeder al die weggestopte, nare verhalen toch steeds nog onverwacht tegenkomt in haar dromen.

"Het enige wat ik voor haar had kunnen doen was een klein verhaal in een grotere geschiedenis plaatsen. Ik had haar en mezelf een verleden gegeven waarin verhalen, overgedragen gebeurtenissen, feiten en fantasieën met elkaar waren verbonden. Een nieuw vroeger dat dichtbij de werkelijkheid kwam. Voor haar was het genoeg dat ze met een handvol verhalen over het leven en de sfeer in de tempodoeloejaren kon mijmeren. Zich geuren en kleuren kon herinneren. Het leven onder de tropische zon en de natuur weer voor zich kon zien. Uiteindelijk werd het mijn eigen drang te willen weten hoe dat onbesproken verleden in elkaar zat en het zwijgen daarover te doorbreken. De koloniale werkelijkheid woorden te geven die in haar leven mede door de oorlog en de dekolonisatie werden gesmoord. Om die oude verzonken wereld te kunnen begrijpen had ik een honderdjarige familiegeschiedenis nodig. Ik schreef een verhaal om haar hoofd te vullen en vond een geschiedenis waar ik niet van geweten had. Daarmee kreeg het wit tussen de regels de woorden om uit te drukken hoe we die oude wereld konden begrijpen. Ze gingen over onszelf en brachten de betekenissen die ik vroeger had gemist."

Tenslotte

Barbara van der Kruk heeft een indrukwekkend debuut geschreven. Voor wie via een spannend boek zijn kennis over de koloniale geschiedenis van Nederland in Indië wil bijspijkeren is het een aanrader. Maar zelfs als je alles al denkt te weten, bieden de perspectieven van de hoofdrolspelers uit dit verhaal toch weer nieuwe inzichten. Kortom: Geslaagd!

Deze recensie verscheen eerder op mijn blog: https://mijnboekenkast.blogspot.com/2...

[Carla · Rating 4 out of 5]

Met één boek is het hele beeld van de Nederlandse koloniale geschiedenis verschoven, complexer geworden, en vooral verduidelijkt. Nu opnieuw de H.Haasse lezen zal met een heel andere blik zijn!

[Bianca Ellerkamp · Rating 4 out of 5]

Barbara van der Kruk studeerde Engelse taal en literatuur, maar stapte over op de lerarenopleiding tekenen en textiele werkvormen. Het schilderen is, naast het schrijven, een rode draad in haar leven en Van der Kruk exposeert regelmatig. In al haar werk staat de mens als inspiratiebron centraal.

Emma probeert met verhalen over de tijd waarin racisme en het voorwaardelijke bestaan van gemengdbloedigen de gewoonste zaak van de wereld waren, haar hoogbejaarde moeder aan het praten te krijgen. Haar moeder heeft altijd gezwegen over haar verleden, haar familiegeschiedenis. Dit zwijgen staat centraal voor de families die zijn getekend door hun koloniale afkomst. Het verhaal gaat over vier generaties strijd, schaamte en stilte, waar tevens ook de oorsprong van het zwijgen vandaan komt. Zal het Emma lukken om nog op tijd haar moeder aan het praten te krijgen?

Het wit tussen de regels heeft vele thema’s maar waarheid, ongelijkheid, migratie en hoop springen er toch bovenuit.
Het boek bestaat uit vier delen, die elk een opeenvolgende periode beslaan, beginnend in 1845 en eindigend in 1950. Hierbinnen worden verschillende personen uitgelicht die elk hun verhaal vertellen. Emma heeft ook enkele hoofdstukken die voornamelijk gaan over het contact met haar moeder. Doordat deze hoofdstukken weinig voorkomen en redelijk kort zijn, voelt de oorspronkelijke reden van het verhaal vertellen ondergeschikt.
De schrijfstijl is wisselend, soms wat verwarrend, soms voortkabbelend en dan ineens een prachtig stuk over de geschiedenis van de Indische families in die tijd.
"Waarom lopen ze (een groep passerende koelies) niet rechtop?' vroeg hij. 'Ze mogen nooit met hun hoofd boven ons uitkomen, dat is de adat, het zou een gebrek aan respect zijn. Ze zijn dat zo gewend.'
Het zijn de vele personen en dus vele namen die hun verhaal vertellen die af en toe verwarrend zijn. Zeker bij het hoofdstuk van Baboe Ama, de Javaanse bediende van Frederik en zijn gezin. Zij noemt Anne Mey bij een andere naam, namelijk Si Ketjil en dus moest er soms teruggebladerd worden om te begrijpen wie nu hier bedoeld werd.
De vele switchen in tijd of het plotseling jaren vooruit gaan is soms moeilijk te volgen, sommige stukken zijn langzaam en kabbelen wat voort. Het overlijden van iemand in het verhaal wordt telkens op een summiere manier aangegeven alsof het niet belangrijk is.
Er staan regelmatig mooie zinnen in het verhaal.
"Vanaf een overhangende rots keek ze naar het bruisende water, waar regenbogen een welkomstgroet leken te kleuren."
Barbara van der Kruk heeft met Het wit tussen de regels een mooie Indische debuutroman geschreven.

[Sophie · Rating 3 out of 5]

Heel veel geleerd tijdens het lezen van dit boek. Vooral het begin en het eind vond ik interessant. De personages wisten me niet helemaal te binden, waardoor het voor mij niet altijd vlot doorlas.


“Nergens over praten, geen problemen maken, niet tegenspreken, eelt op je oren, vergeven en liefst vergeten en daarna zwijgen. Dus geen ongemakkelijke vragen stellen”

[Charlotte · Rating 5 out of 5]

Prachtig geschreven boek die woorden aan onuitgesproken gevoelens geeft. Ik herken veel uit het boek door de verhalen en het gedrag van mijn Indische oma. Waar de verhalen van mijn oma vaak oppervlakkige gebeurtenissen bleven zorgt dit boek voor een diepere vertaalslag en geeft het betekenis aan de gevoelswereld van vele Indische mensen.

[Paulien · Rating 3 out of 5]

Hoewel ik de schrijfstijl niet zo sterk vind heb ik het boek met plezier gelezen. Wat ik mooi vind is de beschrijving van de Chinese groep in het oude Indië en de beschrijving van wat het betekent om van gemengde komaf te zijn in een koloniale samenleving.