Światło i płomień. Odrodzenie i zniszczenie Rzeczypospolitej

by Richard Butterwick, Michał Ronikier (Translator)

Podważająca mity o upadku Rzeczypospolitej opowieść o bezprecedensowej próbie odwrócenia biegu historii

Trudno będzie napisać lepsze studium polityki ostatnich sześciu dekad niepodległego państwa polsko-litewskiego — prof. Hamish Scott, Jesus College, Uniwersytet Oxfordzki

Ostatnie dekady dawnej Rzeczypospolitej to epoka, na którą patrzymy przez pryzmat straconych szans i podciętych skrzydeł. Czy Rzeczpospolita naprawdę była państwem upadłym, które samo przegrało swą wielkość i skazało się na zagładę?

Richard Butterwick, brytyjski profesor historii, absolwent Cambridge i studiów doktoranckich na Oxfordzie w swoim najnowszym dziele przekonuje, że zdecydowanie nie. Pozbawiony obciążeń i uprzedzeń kreśli obraz wielkiego potencjału Rzeczypospolitej, który na kilka lat zajaśniał pełnym blaskiem i spłonął – w ogniu rosyjskich dział w wojnie o konstytucję 1792 i powstaniu kościuszkowskim.

Wychodząc ze głębokiego kryzysu, w drugiej połowie XVIII wieku Rzeczpospolita była buzującym kotłem energii społecznej i przeciwstawnych idei. Szok wywołany I rozbiorem i ponownym zacieśnieniem rosyjskiej dominacji uruchomił desperacki wysiłek na rzecz ocalenia państwa – Sejm Wielki, który Butterwick nazywa „polską rewolucją”. Jak wyglądało ścieranie się idei oświecenia ze szlachecką kulturą polityczną i słynna walka „peruki z wąsami”?

Na historycznej szachownicy autor rozstawia zarówno najważniejsze, jak i poboczne figury: tragiczną postać króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, wielkich magnatów, wizjonerskich reformatorów i zwykłych szlachciców. Pamięta jednak o tym, że cała ta partia rozgrywała się w złowrogim cieniu agresywnych monarchii ościennych i pod czujnym okiem ich władców, z Katarzyną II na czele. Angielski historyk w nowatorski sposób wpisuje dzieje Rzeczypospolitej w szeroki kontekst europejski, wyjaśniając dyplomatyczne rozgrywki i strategiczne cele trzech wielkich mocarstw – Rosji, Prus i Austrii. Co ważne, czyni to, korzystając również ze źródeł litewskich oraz najnowszych ustaleń tamtejszych badaczy.

Światło i płomień to opowieść o końcu i początku – zniszczeniu polsko-litewskiego państwa i narodzinach nowoczesnego narodu

Genres: History, Nonfiction, Poland, Politics, Historical, European History

560 pages, Hardcover

First published January 5, 2021

Reviews

[Miszor · Rating 5 out of 5]

nie powstanie chyba za mojego życia lepsza synteza epoki sasko-stanisławowskiej. brawa i gratulacje, serdecznie polecam

[Олександр · Rating 5 out of 5]

Мені як українцю цей текст був надзвичайно цікавий. 18 ст. Правобережжя Дніпра вивчалось в школі дуже слабко, на жаль. Лише зараз поступово ми приходимо до того, що перша Річ Посполита це в тому числі наша українська спадщина, яку варто вивчати і вшановувати разом з поляками, литовцями, білорусами та іншими народами.

Читати місцями було важко, в першу чергу стилістично. Деколи автор занадто сильно скаче між роками, подіями. І можливо дещо менший текст зайшов би краще.

Але все рівно рука не повертається поставити цій книзі не максимальну оцінку. В кінці кінців читаєш про бійки на Сеймі, дивишся на Парламент і розумієш: живе в нас дух свободи Речі Посполитої, живе)

[Richard Heafield · Rating 3 out of 5]

The second half (which covers the 1791 constitution and the partitions) of this history is engaging and interesting, but the first half weighs the book down. Unless you already have fairly decent knowledge of the figures of the Commonwealth then various nobles, bishops and priests will be be referenced with no introduction and then not heard from again - the first half all feels too dense with little explanation of the relevance or importance of events.

Once it gets into the second half and Richard Butterwick gets to write about what he clearly is most interested in - extolling the virtues of the 3rd May Constitution and defending King Stanislaw August - the book picks up significantly.

It does end with an odd diatribe about defending objectivity in history - a call for people not to misrepresent reality to suit personal or political objectives is sandwiched between some very broad (and in my opinion inaccurate) statements about what Butterwick terms 'toxic post-modernist orthodoxy' and a compliant about 'violent video games'.

[Andrew Z · Rating 4 out of 5]

A thorough account of what I always thought was an under-appreciated chapter of history... So much of what is recounted here is eerily prescient for anyone with an interest in modern American and European government: the factions within Polish politics, the questions of governance and state-building, and the incursions on Poland's liberty by Austria, Prussia, and Russia.

The first half of the book was definitely slower to pick up than the second half, but this is history we are talking about. As difficult as it was to keep track of names of institutions, religious denominations, languages, dynasties, etc. (examples of each: "sejm," "Uniate," "Ruthenian," "Jagiellonian"), to see how these scattered elements coalesce into a functioning kingdom is nonetheless fascinating.

The second half touches on the more notable and perhaps glorious facets of the Commonwealth, particularly the Constitution of May 3, 1791 and the animated debate around it. It was only the second written constitution in the world (after the U.S. Constitution). I'm not sure how radical the resulting Constitution would seem today, but I was still amazed by the desire manifest in the Great Sejm (basically, a four-year constitutional convention) to secure the rights of various groups under the Commonwealth's umbrella.

It also recounts how the "light and flame" of this book's subtitle was, for the next century, relegated to "smoke and ash," as a result of Russia's ensuing invasion and the Third Partition of Poland.

Is it the most organized book out there? Maybe not, but I'm still glad I read it. A lot of lessons for the present.