گفتمان و ترجمه

by علی صلح‌جو

Genres: Linguistics

117 pages

First published January 1, 1377

About the author

علی صلح‌جو (زادهٔ ۳ تیر ۱۳۲۳ در قزوین) زبان‌شناس، ویراستار، نویسنده، مترجم و پژوهشگر ترجمه ایرانی است. صلح‌جو دارای مدرک کارشناسی در رشتهٔ زبان و ادبیات انگلیسی از مدرسهٔ عالی ادبیات و زبان‌های خارجی، و کارشناسی ارشد در زبان‌شناسی از دانشگاه تهران، ویراستاری را در سال ۱۳۴۲ از مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین آغاز کرد و پس از انحلال این مؤسسه در ۱۳۵۴ همین حرفه را در دانشگاه آزاد ایرانِ سابق، مرکز نشر دانشگاهی، مجلهٔ پیام یونسکو، و دانشگاه پیام نور ادامه داد.

Reviews

[رزی - Woman, Life, Liberty · Rating 3 out of 5]

کتابی درباره اهمیت ترجمه آزاد

این کتاب خودش ترجمه‌آزاد/تفسیر/برداشت/... از کتاب Discourse and the Translator محسوب می‌شه، کتابی که خودم نخوندم ولی صلح‌جو ادعا داره که سعی کرده محتوای اون کتاب رو در فرم و فضا و مثال‌های فارسی مناسب خواننده‌ی ایرانی برسونه ولی کارش ترجمه نیست.


فصل یک: زبان در عمل
اول گفتمان (Discourse) تعریف می‌شه، واحدی بزرگ‌تر از جمله. تعریفش کمی مبهمه: «چگونگی تولید و سامان گرفتن متن»، «گفتمان پویا و متن ایستاست» اما در کل منظور رو متوجه می‌شید.
در این فصل، نکته‌های پراکنده با تیترهای گوناگون توضیح داده می‌شن. خلاصه‌ای ازشون می‌نویسم.

توانش زبانی و توانش ارتباطی:
صلح‌جو بررسی نوآم چامسکی از زبان رو به‌خاطر زیادی آرمانی بودنش نقد می‌کنه. کاربرد زبان توی دنیای واقعی با چیزی که چامسکی تصور کرده فرق داره.

پیش‌فرض:
هرکسی که می‌خواد به کمک زبان پیامی برسونه، می‌دونه که مسلماً مخاطب بعضی حقایق رو به‌طور پیشفرض می‌دونه. مثلاً وقتی می‌گیم «علی دانش‌آموز کلاس سوم دبستان است» نیازی نیست که بگیم اون پسره و مدرسه‌ش پسرونه‌ست چون واضحه. نیازی نیست بیش از حد و تا ته جزئیات اطلاعاتی بدی که خواننده یا می‌دونه یا لازم نداره.

زمینه قبلی:
مخاطب می‌تونه به کمک اطلاعات قبلی، ناگفته‌ها رو از متن استخراج کنه. مثلاً اگه تلویزیون رو روشن کنی و بشنوی «البته درس‌هایی که آزمایشگاه دارند شهریه بیشتری دارند» حتماً حدس می‌زنی محتوا درباره دانشگاهه با این‌که اسمی از دانشگاه نشنیدی. حتی می‌تونی حدس بزنی منظور دانشگاه آزاده. ما انتظار داریم متن منسجم باشه و جملاتی که می‌شنویم به هم ربط داشته باشند.

اصل همکاری:
گوینده و شنونده، یا نویسنده و خواننده باید با هم همکاری کنن. نویسنده باید شرایط بافت متن رو طوری فراهم کنه که خواننده کج نفهمه و خواننده هم باید بخواد که بفهمه. خیلی وقت‌ها کژتابی در زبان دست نویسنده نیست و خواننده خودش باید بخواد که بفهمه.
شرط‌های چهارگانه:
ارتباط سالم و کامل چهار شرط دارد:
۱) کمیت =﷼ بیشتر و کمتر از حد لازم نگو.
۲) کیفیت = راست بگو یا دست‌کم بهش باور داشته باش.
۳) ربط = جمله‌های مربوط به هم بگو نه پرت و پلا.
۴) شیوه بیان = با نظم و ترتیب حرف بزن.
البته ممکنه در متنی این شرط‌ها به‌ظاهر برقرار نباشه اما مخاطب خوب دریافتش کنه چون جای خالی در مطلب رو خودش پر می‌کنه. مثلاً:
زن پشت تلفن: عباس آقا کاهوهای خوبی داشت.
مرد: من امشب دیر میام.
زن: باشه پس خودم می‌خرم.
منظور از جمله اول اینه که کاهو بخر. جواب مرد بی‌ربطه، اما زن می‌فهمه چون فضای خالی رو خودش پُر کرده. دستور زبان بهت نمی‌گه مرد منظورش این بود که وقت نمی‌کنم کاهو بخرم. مخاطب خودش می‌فهمه. یوجین نایدا می‌گه ۸۰ درصد اطلاعات در زبان نیست و مخاطب با شناخت شخصی جبران می‌کنه.

چرا بیان نباید کامل باشد؟:
انسان ترجیح می‌ده مطلبش رو به کوتاه‌ترین شکل بگه. اونایی هم که پرگویی می‌کنن تو ذهن خودشون باید زیاد بگن تا مخاطب بفهمه. صلح‌جو همچنین اشاره می‌کنه که کلام غیرمستقیم رو به اهداف مختفی استفاده می‌کنیم مثل رعایت ادب: «می‌تونید نمک رو بهم بدید؟» مطمئناً مخاطب می‌تونه. اگه برداشتش از جمله قدرت بازو باشه برخورد طبیعی با زبان نداره.

پیوند و پیوستگی:
پیوند به دستور زبان مربوطه و پیوستگی به بلاغت. پیوند دستوری، واژگانی و ربطی یعنی مثلاً حذف به قرینه بکنی و واژگان مرتبط به کار ببری و...، اما پیوستگی یعنی متن در ابعادی بزرگ‌تر و با در نظر گرفتن پیشفرض‌ها منطقی و مرتبط باشه، بدون این تعادل حتی با جمله‌های درست متن نیست.

فصل دو: متن و فرهنگ

نظام گفتمانی زبان‌های مختلف، با هم فرق داره. مثال ساده: انگلیسی جنسیت داره و ممکنه بگه she or he در حالی که واسه ما طبیعی نیست بگیم آن زن یا مرد، می‌گیم او. مثال‌ها البته زیادند.
اصول همکاری رو یادتونه؟ اونا کاملاً نسبی‌اند.
شکستن اصل کمیت: خیلی وقت‌ها باید برای ترجمه‌ی یک موضوع به فرهنگ مقصد توضیح اضافه بدیم تا چیزی رو که اونا باهاش آشنایی ندارن ولی توی متن اصلی بوده، درک کنن. مثلاً یه بورکینافاسویی بدون توضیح نمی‌فهمه «اونا رفتن مک‌دونالد» یعنی چی.
شکستن اصل باورکردنی بودن: جایی که شکسپیر معشوقش رو با روز تابستونی مقایسه می‌کنه، یه عرب گرمسیرنشین نمی‌فهمه چرا.
شکستن اصل ربط داشتن: ما قبل از حرف حال‌به‌هم‌زن می‌گیم «گلاب به روتون»، چیزی که واسه یه خارجی بی‌ربطه.
شکستن اصل شیوه بیان: مثلاً این‌که کی چی گفت توی انگلیسی بعد از دیالوگ میاد و توی فارسی قبلش. موقع ترجمه باید نظم اصلی رو به هم ریخت و طبق نظم زبان مقصد رعایت کرد. یا مثلاً آدرس دادن فارسی کل به جزء هست اما انگلیسی برعکس. سوال اینجاست که کدوم درسته؟ فعلاً چون فرهنگ قوی‌تر گفتمان قوی‌تره داره غلبه با اونه و خیلی‌ها موقع ترجمه انگلیسی به فارسی همون ترتیب انگلیسی رو می‌نویسن.

میلان کوندرا در شکایت از ترجمه‌هایش می‌نویسد: در ۱۹۶۸ و ۱۹۶۹ کتاب شوخی به تمام زبان‌های غربی ترجمه شد. واقعاً که شگفت بود، در فرانسه مترجم فرانسوی اثر مرا بازنویسی و سبک مرا بزک کرد. در انگلستان ناشر بخش‌هایی را که در آنها به تأمل پرداخته بودم حذف کرد، فصل‌های مربوط به موسیقی‌شناسی را کنار گذاشت، ترتیب نوشته را بر هم زد و ترکیب رمان را دگرگون ساخت. در کشوری دیگر با مترجم اثرم که کلمه‌ای از زبان چک نمی‌دانست روبه‌رو شدم و از او پرسیدم پس چگونه آن را ترجمه کردی و او پاسخ داد: «با قلبم» سپس عکس مرا از جیبش بیرون کشید.

فصل سه: گفتمان‌ها تا چه حد می‌توانند به یکدیگر نزدیک شوند؟
این فصل به غلبه فرهنگ و گفتمان غرب اشاره می‌کنه.
سپس به لزوم تعدیل در ترجمه برای فهم بهتر مخاطب می‌پردازه. معتقده طبق دسته‌بندی یوجین نایدا، ترجمه‌ی پویا (Dynamic) عملی‌تر از صوری (Formal) عه. یوجین تجربه‌ی سرپرستی ترجمه کتاب مقدس داشته اما منتقدانش معمولاً خیر. اونا نایدا رو مبلغ می‌دونن نه مترجم امین؛ صفتی که صلح‌جو می‌گه به‌نظرش مترجم امین اونیه که پیام رو درست برسونه نه این‌که صفت رو به صفت و فعل رو به فعل ترجمه کنه!

«بهترین ترجمه هملت به زبان فارسی ترجمه‌ای است که خود شکسپیر چنان‌چه به زبان فارسی می‌نوشت، آن را آن‌گونه بیان می‌کرد.»

مرزش کجاست؟ چی می‌شه که تصمیم می‌گیری یه جا مناسب فرهنگ خودت ترجمه کنی اما یه جا نه؟ مرزها به شدت مبهمه. گاهی می‌شه هر انتخاب رو توجیه کرد اما توجیهی کلی نداریم.

دیگه خسته شدم سه ساعته دارم تایپ می‌کنم. بقیه‌ش مهم نیست.

[Ali Niazi · Rating 5 out of 5]

كتاب گفتمان و ترجمه نوشته علي صلح جو كتاب فوق العاده اي در زمينه اصول ترجمه و گفتمان ترجمه است، به نظرم به هر مترجمي در هر زمينه علمي، ادبي و .... خواندن كتاب را پيشنهاد مي كنم

[محمد یوسفی‌شیرازی · Rating 4 out of 5]

مؤلف این کتاب که خود سال‌ها دستی در ترجمه و ویرایش ترجمه داشته، بر نکته‌ای اساسی دراین‌باب انگشت می‌نهد. در یکی‌دو فصل آغازین این کتاب، به نقش گفت‌مان و عناصر گفت‌مانی در فرآیند انتقال پیام پرداخته می‌شود و سازِکار این پیام‌رسانی در بستر و زمینه‌ای که گفت‌مان‌ها فراهم می‌آورند، واکاوی می‌شود. دراین‌میان، با بهره‌گیری از دیدگاه‌های نظریه‌پردازان و زبان‌شناسانی که به ترجمه و اصول آن پرداخته‌اند، از نکته‌های جالب‌توجهی سخن می‌رود؛ چون: «پیش‌فرض» و «زمینه‌ی قبلی» و «اصل هم‌کاری». شاید اصلی‌ترین پیام این کتاب، نمایاندن روی‌کرد ناصوابی است که مترجمان سنتی‌اندیش به آن باورمندند و آن همان است که با عنوان «امانت در ترجمه» شناسانده شده است. بنا بر این اصل، مترجم ناگزیر است تا حد ممکن به متن مبدأ پای‌بند باشد و لفظ‌به‌لفظ و واژه‌به‌واژه‌ی آن را بی‌هیچ‌کم‌وکاست در ترجمه‌ی خود بیاورد. پی‌روان این روی‌کرد در ترجمه، معتقدند که مترجم نباید در مفاهیم ناآشنا و نارسای فرهنگی که در متن مبدأ موجود است، دست ببرد و آن‌ها را تغییر دهد؛ بل‌که این وظیفه‌ی مخاطب است که دانش و سواد خود را تا آن پایه افزون کند که قادر شود عنصرهای بیگانه را درک نماید. روی‌کرد دیگری که رویاروی این روی‌کرد قرار می‌گیرد، ترجمه‌ی آزاد است؛ از آن نوع ترجمه‌هایی که گاه به اقتباس و بازآفرینی نزدیک می‌شود و رنگ‌وبوی ترجمه‌ای آن یک‌سره از بین می‌رود و شخصیت برجسته‌ی آن در میان مترجمان، ذبیح‌الله منصوری است. صلح‌جو با استدلال‌ و نمونه‌آوردن از جاهای مختلف، روی‌کرد میانه‌ای را پیش‌نهاد می‌کند. مطابق این دیدگاه، ترجمه برپایه‌ی گفت‌مان صورت می‌گیرد و در آن، تا حد ممکن، هم مؤلفه‌های فرهنگی خاص در اثر حفظ می‌شود و هم ترجمه‌ی آن، به‌اندازه‌ای بیگانه و دیریاب نمی‌شود که ارتباط مخاطبان با آن قطع شود.
از برخی تکرارها که از میانه‌های کتاب دیده می‌شود که چشم بپوشیم، روی‌‌هم‌رفته، کتاب شسته‌رفته و کمابیش منسجمی است درباره‌ی ترجمه و راه‌کارهای عملی و کارآمدی بر مترجمان می‌گشاید.

[نرگس پ · Rating 3 out of 5]

نویسنده در کل کتاب بر این نکته تاکید می‌کنه که به دلیل تفاوت‌های گفتمانی مترجم مجبوره یه جاهایی رو جرح و تعدیل کنه. فکر نکنم آدم‌های زیادی اونقدر اصالت‌گرا باشن که با این قضیه مخالف باشن. مشکل من اون‌جاست که چرا مشخص نمی‌کنه که حد این کار کجاست. از کجا به بعد این کار نوعی سانسور می‌تونه دونسته بشه. مترجم ممکنه گفتمان فرهنگی مخاطب رو برای خودش طور دیگه‌ای تعریف کنه یا فضای ذهنی خودش رو بر اون گفتمان غالب کنه. این حد کجاست دقیقا؟ آیا توانایی تعیین اون رو داریم؟

[Amin Dorosti · Rating 3 out of 5]

در کل کتاب بدی نبود، البته به طور کلی ساختار مشخص و منظمی نداشت و حرف چندان تازه‌ای هم در آن نبود. با این حال بر روی مسالۀ مهمی انگشت گذاشته بود: تاثیر گفتمان بر ترجمه

[Hoda · Rating 4 out of 5]

مفید و مختصر

[Saleh Sepehrifar · Rating 4 out of 5]

فکر می کنم هر مترجمی باید حداقل یک بار (!) این کتاب رو بخونه.

[Niloo · Rating 4 out of 5]

آقای صلح‌جوتوی این کتاب درباره قضیه‌ی امانت‌داری در ترجمه صحبت می‌کنه، درباره اصالت‌گرایی در ترجمه و درباره‌ی گفتمان‌ زبان‌ها و نزدیک بودن یا نبودنشون به همدیگه و... .
این کتاب بهم کمک کرد بعضی از مفاهیم مربوط به دیسکورس یا همون گفتمان رو بهتر درک کنم. خیلی از جاهاش رو هایلایت کردم که دوباره مرور کنم.
خوندنش رو به کسایی که علاقه‌مند به زبانشناسی و یا ترجمه هستند، پیشنهاد می‌کنم.

[MiNa Sal · Rating 3 out of 5]

کتاب خوبی فقط و فقط برای شروع آشنایی با مقوله ترجمه و مصائب و چالش‌های آن وضرورت تعدیل گفتمانی در امر ترجمه است.البته باید به سال نوشته شدن کتاب هم توجه کرد مطمئنا به این موضوعات بعد از 20سال گسترده تر و متفاوت‌تر پرداخته میشه

[Hamed Mirbabaie · Rating 4 out of 5]

گفتمان و ترجمه در درجه اول به شناساندن واحد گفتمان به عنوان واحدی دیگر از واحدهای مرسوم زبانی پرداخته و پس از آن تمرکز خود را بر روی تقابل میان دو موضوع "امانتداری به اصل متن " و "لزوم ایجاد تعدیلات در فرایند ترجمه" میگذارد. از اینرو این کتاب را به همه کسانی که قصد دست زدن به امر خطیر ترجمه دارند و کسانی که وجدانشان به آنها اجازه نمیدهد به هر قیمتی اسمشان روی کتابی بخورد پیشنهاد میکنم. گرچه به عنوان کسی که تا حدی درگیر کار ترجمه میباشد و همچنین از وضع بد ترجمه در سالهای اخیر به شکوه آمده است، ترجیح میدادم استاد گرامی آقای صلح جو بیشتر به بسط عملی موضوع میپرداختند تا مخاطب خاص کتاب که همانا مترجمان میباشند پس از خواندن کتاب بتواند به جمع بندی و تصمیم گیری عملی در شناختن راه خود در ترجمه برسد. البته ناگفته نماند که من نیز چون استاد صلح جو معتقدم که مترجم آگاه در خلال ترجمه هایش خود به روشی که مطلوب خواننده است خواهد رسید.

[Ahmad · Rating 5 out of 5]

عالی بود. واجبه همه افرادی که ترجمه می‌کنند، این کتاب رو بخونند.

[Mohammad Ghaffari · Rating 3 out of 5]

برای ده سال قبل کتاب خوبی بوده، و خب، البته نمونه‌های بومی خوبی هم در متن کتاب آورده شده، اما الان دیگه مطلب تازه‌ای نداره و صرفن تکرار مکرراته.

[Mohaddeseh (Ketab Varesh) · Rating 3 out of 5]

مختصر و مفید. نکات خوبی داشت برای کسی که می‌خواد ترجمه رو شروع کنه.

[MohammaDReza · Rating 4 out of 5]

خیلی جالب و مفید بود. حس می‌کنم مطالبی رو که تو این کتاب خوندم مروری بود از اونچه اساتیدمون درباره گفتمان و ترجمه می‌گفتن.