Płomienie

by Stanisław Brzozowski

Historia polskich i rosyjskich rewolucjonistów o potężnym ładunku emocjonalnym i ideowym. Napisane w 1908 roku Płomienie nazwane zostały niegdyś „pierwszą polską powieścią intelektualną”. Brzozowski w swej literackiej odpowiedzi na Biesy Dostojewskiego z wielką pasją ukazał ideową panoramę okresu przełomu XIX i XX wieku, oddając w niej głos głównie krytykom kapitalizmu, tradycjonalizmu, ziemiańskiego konserwatyzmu i klerykalizmu. Nie jest to jednak tylko świadectwo sporów dawno minionej epoki – refleksje i kłótnie bohaterów Płomieni o polskość, pojęcie narodu, źródła społecznych konfliktów, związki pomiędzy ekonomią, kulturą, ideologią i polityką w wielu momentach pozostają równie inspirujące jak przed 100 laty. Do młodzieńczej fascynacji lekturą Brzozowskiego przyznają się m. in. Czesław Miłosz, Leszek Kołakowski, Andrzej Mencwel czy Adam Michnik. Głównym tematem książki „kultowej” dla kilku pokoleń lewicowej młodzieży XX wieku jest problem relacji pomiędzy jednostką i jej twórczym potencjałem, a zastanymi warunkami społecznymi, a także desperackie poszukiwanie dróg naprawy świata.

Genres: Polish Literature, Fiction

423 pages, Paperback

First published January 1, 1907

About the author

Stanisław Brzozowski was a Polish philosopher, writer, publicist, literary and theatre critic. He is considered to be one of the most important Polish philosophers of all time and is known for his concept of the 'philosophy of labour', rooted in Marxism. Besides Marx, among his major inspirations were Sorel, Nietzsche, Bergson, Carlyle, and Newman. Brzozowski's core idea was based on the concept of socially engaged intellectual (artist). Although he was in favour of historical materialism, he strongly argued against its deterministic interpretation. In his philosophical approaches, Brzozowski rejected all the concepts that were comodyfing a human being.

Polish intellectuals (Czesław Miłosz, Andrzej Walicki, Leszek Kołakowski) have stressed that Brzozowski's interpretations of Marx's early writings, not widely known at the time of their formulation, largely anticipated those presented later by György Lukács and Antonio Gramsci.

Reviews

[Jakub Horbów · Rating 5 out of 5]

W prozie Brzozowskiego jest wszystko. Humor, tragizm, dekadentyzm, wielki monolog wewnętrzny, będący trawestacją wielkiej improwizacji, godnej Konrada, gdyby wieszcz uczynił go socjalistą, świat idei i poświęcenie wielkiej sprawie kończące się uwikłaniem w terroryzm głównego bohatera. Jest w niej też o dorastaniu młodego człowieka, przygodzie, braterstwie, miłości, a wszystko to pełne refleksji opatrzonych młodopolską stylistyką.

Płomienie to też, a może nawet przede wszystkim, książką o filozofii i rewolucji [filozofii rewolucji?] i powieść historyczna, oddająca hołd organizacji i członkom Narodnej Woli dążącym do obalenia caratu i jej ostatecznej ewolucji do ugrupowania terrorystycznego w zamordystycznym państwie. Jednak Brzozowski, oddaje to wszystko w sposób bardzo zniuansowany, dając głos całej palecie niezliczonych rewolucjonistów i postępowców rosyjskiego imperium.

Genialna lektura zapominanego autora, obok której nie sposób przejść obojętnie.

Niektóre zakreślenia:

O rodzinie:

Rodzina taka, jaka jest w obecnym świecie, musi być zawsze ośrodkiem uczuć antyspołecznych. Rodzina w stosunku do pozostałego świata odgrywa rolę pieczary, do której drapieżca znosi swą zdobycz. Póki człowiek utrzymuje się przeważnie z tego, co w ten lub inny sposób innym ludziom wydrze, rodzina nie przestanie być tym laboratorium uczuciowym, w którym najdrapieżniejsze, najbardziej egoistyczne, zaborcze, antyludzkie instynkty przetwarzane są na modłę sielankową, nie zmieniając swej zasadniczej treści. W imię rodziny popełnia się najwięcej podłości. Ona dostarcza największej ilości usprawiedliwień. Tu przeobraża się w obowiązek względem matki, ojca, rodzeństwa i dzieci osłonięte lub nieosłonięte łupiestwo.

O śmierci:

Usiłowałem myśleć o świecie, jaki będzie po mojej śmierci, i nie byłem w stanie przemóc żalu, że mnie już nie będzie. I nie tylko dlatego żałowałem, że świat stanie się ciekawszy, szczęśliwszy, lepszy, a ja już nie będę tego widział. Nie, po prostu krwawił się we mnie ból, że ja nie będę widział, mniejsza już o to, czego.

O rodzicielstwie, śmierci i odpowiedzialności:

Powinniśmy byli się zabić, ale ona bała się śmierci. Przeszło kilka miesięcy, ona miała być matką. Zbierałem pieniądze i chciałem wyjechać. Nie miałem prawa kazać tu żyć mojemu dziecku. Ale to też byłoby źle i byłoby odebrało mi spokój. Uciekałem stąd i pozostawiałem poza sobą płacz, głód i nędzę. Jak mogą mieć niewolnicy dzieci? Jak można mieć dzieci dziś i siedząc nad kołyską myśleć: to może być prostytutka, szpieg albo obojętny zjadacz cudzej pracy? Bo jesteśmy bezsilni już nad losem, gdy zjawi się w świecie taka jasna, do nas należąca główka. Mieć dzieci — to znaczy ufać życiu. Ja nie ufałem i gardziłem nim. Nie znałem takiego zakątka, w którym można by być bezpiecznym. My powinniśmy tylko myśleć, pracować i walczyć. Ale dziecko przyszło na świat martwe — i ona umarła też. Błogosławiłem losowi, że mi ich zabrał. To nie było okrucieństwo ani brak serca. Czy może być coś lepszego dziś niż niezawiniona śmierć? Ona uwalnia. Otwiera drzwi i mówi: już nie odpowiadasz za nic. Dopóki żyjesz, odpowiadasz za wszystko, za każdą rzecz, która ci się rzuci w oczy. A to, co otacza nas, jest nieustającą hańbą i zbrodnią. I my bierzemy w niej udział.

Ojciec mój umarł w rok później. Ja byłem już w Petersburgu. Postąpiłem niesłusznie, mówiąc wtedy, że nim gardzę. On był taki, jaki być musiał, naprawdę wierzył, że potrzeba bić kobiety i dzieci. Na pogardę zasługuje tylko ten, kto wie lepiej, a robi gorzej.

O idei:

Nie idzie o to, aby rozpłynąć się w jakiejś idei. Nie. Trzeba właśnie jako pojedynczy człowiek prowadzić walkę nie o urzeczywistnienie jakiejś idei, to jest rządzącej ludźmi formy, lecz właśnie swobodnego panowania rzeczywistych, żywych ludzi nad życiem, wszystkimi formami.

O śmierci współtowarzyszy:

Ludzie mieszkający w młynach nie słyszą podobno wreszcie wcale — turkotu i huku jego kół. I my nie słyszymy druzgotania nieustannego istnień, chlupotu krwi, przelewającej się poprzez szprychy i koła.

[Sebastian Wilk · Rating 5 out of 5]

Polska szkoła nadal karze czytać patriotyczne pierdololo Sienkiewicza i to pod różnymi postaciami, a o Brzozowskim ledwo można cokolwiek usłyszeć. Niestety.

[Krystian Stelzer · Rating 5 out of 5]

Arcydzieło

[Wojciech Sieradzan · Rating 5 out of 5]

Niesamowita książka. Brakuje tej pozycji w lekturach szkolnych, ponieważ pokazałaby zupełnie inną perspektywę na Polskę, niż „pokrzepiające serca” sienkiewiczowskie powieści. Autor zachwyca erudycją, złożonością wątków i stworzeniem świetnego pola do rozważań nad skonfliktowanymi perspektywami ludzi żyjących w trudnych czasach.

[Adrianna · Rating 5 out of 5]

Uczta dla umysłu,
Ale mój ledwo dawał radę.

[Adamsloj]

Początek słuchałem na audiobookach polskiego radia, ale potem się okazało, że są tam tylko 3 z 28 rozdziałów. Z racji, że jestem zbyt leniwy (poza tym tak mniej się traci czasu), by czytać tak długie książki, zaprzągłem do pracy Elevenreader. Jest to słuchalne i da się coś zrozumieć na szczęście. Choć są jakieś błędy i przeskakuje czasem kilka linijek, więc nie wiem, czy czegoś nie pominąłem, choć to z radia też mogło być pocięte pod słuchowisko.

Pierwsza rzecz jaka mi przyszła do głowy, że to dość odważne pisać o pewnych rzeczach księży na dziewczynkach. Szczególnie zaraz po rewolucji 1905 roku, a w realiach lat 2. połowy XIX wieku. Ale po zastanowieniu stwierdziłem, że w XVIII wieku antyklerykalizm już się pojawiał. Choć ciekawe jest przedstawienie reakcji ludności nieinteligenckiej.

W "Płomieniach" śledzimy historię Michała Kaniowskiego od jego młodości z różnych perspektyw, Punktem kulminacyjnym jego życia jest udział w zamachu narodników (1881). Daje to od początku kierunek tematyki powieści w zdradzającym koniec wstępie. Samego Michała poznajemy głębiej, gdy dojrzewa intelektualnie, zaczyna rozumieć świat i dołącza do działalności rewolucyjnej podczas studiów w Petersburgu. Na jego nieszczęście nasz bohater zdekonspirowany musi uciekać i dzięki temu poznaje różne kraje europejskie – Szwajcarie, Francje podczas komuny paryskiej – i ich ruchy lewicowe.

„Byłoby rzeczą nienormalną, gdyby mógł istnieć przy dzisiejszym stanie rzeczy człowiek psychicznie zdrowy, gdyż już i fizyczne zdrowie jest nieprawdopodobieństwem i istnieje jako abstrakcja".

W dodatku chyba to wymyślona postać odkryła prawdziwą przyczynę laicyzacji społeczeństwa! To czystość! Wraz z ograniczeniem brudu, ograniczana jest potrzeba religii. Lepiej nie mówić tego żadnym reakcjonistom. Choć szczerze to mniej redukcjonistyczne podejście przyjmuje się chyba nieironicznie w socjologii.

Ilość tematów poruszonych w tej powieści jest naprawdę ogromna. Choć trzyma się wyznaczonego lejtmotywu, to w jego ramach znaleźć można wielką ilość przemyśleń, perspektyw i postulatów. Nie każdy równo się wypowiada, lewica dostaje najwięcej głosu, ale musi się od czegoś odbijać. Mimo wszystko to, co inne służy tutaj przede wszystkim odbiciu i pokazaniu potrzeby zmian. Nie wszystkie nielewicowe postawy są krytykowane, ale książka nadal ma jednoznaczny wydźwięk.

"Co rano mówią mi to samo, co wiem. Z wolna, z wolna człowiek uczy się rozumieć, że nie ma nikogo i niczego prócz siebie, że własnymi tylko rozporządza siłami i uczy się je cenić."

Mamy też wymiar bardziej osobisty. Świat wykreowany, a może właśnie dostrzegany, przez Brzozowskiego nie opiera się wyłącznie na wielkim konflikcie mas. W ramach tego nadrzędnego konfliktu mamy obecne najróżniejsze dramaty, mniej lub bardziej osobiste, które sprawiają, że chcemy zagłębiać się w historię bohaterów. Bohaterów, którzy są po prostu ludzcy. Nie tylko ci na pierwszym planie.

"Człowiek najbardziej trwa, gdy ginie."

Wspomniane na początku audiobooki Polskiego Radia (yt) mogą być dobrym początkiem i jeśli kogoś ta opowieść wciągnie, to może spróbować kontynuować tę podróż w najróżniejszy sposób. Książka ta, choć mówi w dużej mierze o przeszłości i jej nadziejach, to ma w sobie element aktualności. Czyż cierpienie ludzi nie jest przecież zawsze stałe?

[Wojtek Konieczny · Rating 4 out of 5]

7/10

[Aniela Markowska · Rating 5 out of 5]

ano już wszystko chyba powiedziane, ale powinno się rosnąć dużym i silnym

[Maja · Rating 5 out of 5]

Totalna petarda.... Proszę więcej Brzozowskiego

[martynahotlos · Rating 5 out of 5]

miazga