Ногоон нүдэн лам

by Oyungerel Tsedevdamba

“Заримдаа чухал зүйл хийхэд ганцхан үг нөлөөлдөг гэдгийг “Ногоон нүдэн лам” номын жишээ надад харуулсан. 1996 оны есдүгээр сарын аравны өдөр Сүхбаатарын талбай дээр болсон улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалд зориулсан цуглааны үеэр тэр үеийн УИХ-ын дарга, Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын дарга Ц.Элбэгдорж нэгэн үг хэлсэн юм. Тэр нь “Төр ард түмнээсээ уучлал эрснийг, уучлал гуйж байгааг уламжилъя” гэсэн үг байлаа.

Энэ богинохон үг надад өвөг дээдсийнхээ тухай намтрыг судлах эрч хүч, зориг хайрласан юм. Үүн шиг үгийг ээж минь амьд байхдаа сонсож амжсан сан бол миний өнөөдрийн нээж байгаа номноос ч сайхан номыг бүтээж чадах байсан эрдэм мэдлэгтэй, цэцэн билэгтэй хүн байлаа”. Оюунгэрэл Цэдэвдамба

Genres: Fiction, Historical Fiction, Asia, Historical, Novels, Book Club

544 pages, Paperback

First published January 1, 2008

Reviews

[Enkh-Ider Jargalsaikhan · Rating 4 out of 5]

Миний хувьд их гоё ном санагдлаа. Хэлмэгдүүлэлтийн үед яг л ингэж байсан болов уу гээд уйлмаар зүйлүүд ч байна... Энэ номыг уншаад Чойбалсан гуайг бол новш байжээ л гэж бодохоор байлаа. Тэр үед нь байгаагүй болохоор таашгүй нь. Хайр дурлалынх нь асуудлууд л их сонин, харсаараан байгаад л хайртай хүнээ алдаж байгаамдаа. Энэ хэлмэгдүүлэлтээс болж хэдэн мянган хүн гэр бүлээсээ хагацаж, хэдэн мянган монголын үнэт өв шатааж устгагдсан бол гэж бодохоор л үнэхээр харамсмаар. Хүмүүсийг алах алахдаа дандаа тэр үеийн сор болсон эрдэмтэй чадалтай хүмүүсийг нь алж байсан гэхээр их муухай.

[Пүрэвбазар · Rating 4 out of 5]

Ээж маань Хөвсгөлийн хүн л дээ. Уул ус, ургамал ногоо тэгширсэн Хөвсгөлийн ногоон тайгад бүтэн хоног явчихаад ирсэн мэт боллоо. Олон муухай зүйл, тэр дундаа үнэлж баршгүй өв соёл, түүхийн дурсгалт газруудаа үгүй хийснээс илүүтэйгээр Монгол хүмүүс монгол хүмүүсээ устгасан дэндүү харамсалтай түүхэн үе өнгөрөөд аль хэдийн наян жил өнгөрчээ.

Өнгөрсөн үеийн түүхийг уран зохиолын номыг барьж зөв бурууг шүүх боломжгүй ч бидний залуу үеийнхэн энэ номыг заавал унших хэрэгтэй. Хичнээн олон мянган хүний халуун амь, өв соёлоороо сольж авчирсан байж болох тусгаар тогтнолоо хайрлахаас бус улс төрийн нарийн дүгнэлт хийж хэн нэгнийг буруутгахыг би хүссэнгүй.

Номын ерөнхий агуулгад гарах монгол ёс заншил, ном эрдмийг шүтэх,ахмад настан аав ээжийгээ хүндэтгэх гээд өнөө үеийн залуус биднээс өдрөөс өдөрт холдон алсарсаар байгаа үнэт чанаруудыг харамгүй харуулсан мөрүүдийг харамсан уншиж суулаа. Тухайн үед хэлмэгдсэн далан мянган ламын нэгнийх нь амьдралыг монголын түүхэн дэх хамгийн хар бараан үйл явдалтай холбон харуулахдаа логик талаас нь маш сайн бодож бичсэн учраас уншчихаад эргээд бодход үнэхээр л номон дээрх бүх баатрууд оршиж, тэдний тойрон хүрээлэх бүх зүйлүүд болоод өнгөрсөн мэт санагдана. Бичилтээс нь илүүтэйгээр дурласан зүйл бол энэ. Зохиолын баатрууд өөрсдийнхөө зан чанарт номын сүүлийн хуудас эргэн эргэтэл үнэнч харин болж өнгөрсөн үйл явдлууд хоорондоо ямар сайн нягт холбоотой байсан гэдгийг магтахгүй өнгөрөх араггүй.

Зохиолчийн хэлэх гэсэн өөр нэгэн санаа бол хайр сэтгэл ямар ч хил хязгаарыг даван гарч зүрхэнд хүрдэг гэдгийг харуулах байсан болвуу. Үнэхээр хүмүүс нэгэндээ ингэж дурладаг гэж үү, бүтэн сартай шөнөөр дурлалт түүн дээрээ очоод хаашаа ч хамаагүй бусад бүх зүйлсээс зугтмаар тийм үе танд тохиолдож байсан уу? Тав, зургаа, найм бүр арван жил ч хамаагүй дурлалт хүнээ хүлээж чадах уу?

Ясанд нь тултал үүрүүлсэн зовлон дунд атга ч болов гэрэлтэй тэдний дурлалыг унших амттай байлаа. Арханы хаа нэгтээх ой шуугьж, цэцэг навч алгалсан уулын энгэрт Баасан, Сэндмаа хоёрын чанх дэргэд хэвтэж байгаагаар төсөөлөн номоо хаалаа.

[Bryn Hammond · Rating 5 out of 5]

This, that I thought might concentrate on the two love story protagonists, opened out into a large historical novel about Mongolia's early twentieth century, with several interweaving characters' lives followed. There is a short prologue in 1726, a reminiscence from 2003, and the main novel covers the years 1937-1946. I began to reach for the word 'epic', but I'll wait for the sequel(s), which take Mongolia's twentieth century onwards, to deploy that. It's a major fictional treatment of Mongolia's history through the struggle for independence, encroachments from every side, the communist takeover, the Second World War.

There are horrific incidents, but these need to be written honestly as in the past they have been suppressed. They are countered not only by the love story (nicely sexy) but by the loving portrayal of ongoing Mongolian daily life, and a range of human responses to political terror. Oyungerel has an awe-inspiring biography (see at Amazon https://www.amazon.com/Oyungerel-Tsed...), and says she only turned to novel-writing to take up this subject, through the lives of her own family members. I thought I'd have to make allowances for a non-novelist, but no, it's well-structured, full of suspense, moving.

Just a note: I liked the inclusion of shamanism amidst the Buddhist story, and the mutual respect between practitioners of these.

Highly recommended to learn about Mongolian life and Mongolia's vicissitudes in the twentieth century.

[Soko · Rating 4 out of 5]

Маш их таалагдаж хэдхэн хоногт салахгүй байгаад дуусгачихаж билээ... Шалгалттай байсан хэрнээ л ногоон нүдэн лам-аар шалгалт өгөх гэж байгаа юм шиг л учир зүггүй, ухаан мадаггүй уншиж байсан дурсамж тодхон...
Сүүлд уг номны шүүмжийг олон олон хүний сэтгэгдлийг нь блогоос нь уншиж багагүй эргэцүүлсэнсэн... яг анхны сэтгэгдлээрээ уг номны тоймыг бичсэн бол одоогийн миний энэ тойруулалаас сайхан байхсан...
Хэлмэгдүүлэлтийн тухай орчин үеийнхэн буюу бидний үеийнхэнд уран зохиолын байдлаар маш энгийнээр үнэн бодит байдлыг уг зохиолд өгүүлж чадсанаараа олны талархлыг татаж удаа дараа ШИЛДЭГ номын жагсаалтанд байсан болов уу одоо ч байгаа байх гэдэгтэй итгэлтэй байна...

[Urangoo · Rating 4 out of 5]

4.5/5

Хэлмэгдүүлэлтээс өмнөх үеийн Монголчуудын сэтгэлгээ, хэлмэгдүүлэлтийн үед юу болж байсныг Хөвсгөлийн Даян дээрхийн хүрээ болон Их хүрээ буюу Улаанбаатар хотод болж буй үйл явдлуудаар гаргасан ба зөвхөн лам, ноёд гэлгүй энгийн хийгээд хүмүүсийн амьдаралд хүртэл ямар нөлөө үзүүлж байсныг тод гаргажээ.

Өнөө үеийнхэнд тэртээ 1930-аад он хэтэрхий алс юм шиг ээ. Хэдийгээр хөдөө гадаа явж, амьдрал ахуйн зах зухаас мэддэг ч тэр үеийн Монголчуудын сэтгэлгээ, уламжлалт ёс өнөө үгүй болж, дунд нь ямар нэг орон зай үлдсэн шиг санагдаад явчихсан. Худал үгийг мянга хэлэхээр үнэн болдог гэгчээр биднээс дээхэн үеийнхэн сургаад байсан төр засагтаа шүтэх үзэл тэр үед бол харин өөрөөр шашинаа хүндлэх үзэл байсан мэт. Өөрөөр хэлбэл хоцрогдсон ч гэсэн итгэл үнэмшилтэй, ёс жудагтай ард түмэн байж дээ.

9-р Богдоо хүлээсэн лам нар, хүмүүсийн тэр их хүлээлтээр тухайн цаг үе хичнээн хэцүү байсныг үзүүлэх гэсэн бололтой. Гэхдээ одоо 9-р Богд тодроод байгаа хэр нь тэр нь Түвдээс тодорч, Монголын Богд хэмээгддэг ч Монголд ирэхэд хаалт саадтай байсаар байгааг яг юу гэж тайлбарлах бол? Нэгэн сайт дээр уншиж байснаар Монголчуудын маань буян хомсынх уу? Эсвэл ер нь өөр нэг газар бичсэнчлэн энэ шашин маань уналтанд орж, устаж байгаагаас уу?


Монголчуудын тусгаар тогтнолыг эцэг Чойбалсан авчирсан, эсвэл бүх нийтийн санал асуулгаар олдсон гэж. Тэр их хэлмэгдүүлэлт, эртний сурвалжит удам, гэгээрсэн лам нар, хурааж хуримтлагдсан мэдлэг, баялагийг устгуулан байж олдсон тусгаар тогтнолын талаар бас ч их юм бодууллаа.

За тэгээд "нэгдүгээр дэвтэр төгсөв" гээд дуусгасныг бодоход зохиолч энэ номоо цааш нь үргэлжлүүлэх юм байна. 2р дэвтэр гарсан гэж сонссогдсон. Үнэн болов уу? Хэрэв энэ зохиол үргэлжилбэл сонирхол татахуйц хэдэн асуудал нь
1. Баасан хэлмэгдэгсдийг цагаатгах хүртэл амьд байх болов уу?
2. Чулуунжий Баасантай суух гэж арга чарга хийх нь ойлгомжтой. Баасан тэгэхэд нь яах бол?
3. Бас бөөгийн чадварын тухай Од бөө, хүү Агваантайгаа холбогддог хэсэг хальт гардаг. Тэгээд цааш чадвар нь шилжсэн Агваан яах бол? Үнэхээр энэ онго буулгах чадварыг шилжүүлж болдог гэж үү?

[Eny Rebel · Rating 3 out of 5]

Finally done... not bad at all. Зарим үед нуршууууууууууууу

За дажгүй сайхан бичилттэй уншчихад гэмгүй ном санагдлаа. 10 жилд л их хэлмэгдүүлэлт этр гээл түүхийн хичээл дээр хальт ороод Хэлмэгдэгсдийн музей этр орж үзээд бсн хэрнээ тэгж их сүртэй хүлээж авч бгаагүймдэг. Тэгсэн энийг уншаад за хөө ер л их л хэцүүхэн юм болж дээ гдгийг гүнээ ойлгоод хамаатай садан маань хэлмэгдээд алуулаад, тамлуулаад бгаам шиг мэдрэмжтэйгээр зарим нэг хэсгийг уншив. Өмнө болсон, одоо мартагдсан, уул нь мартаж боломгүй тэр нэг үйл явдлуудыг "түүхэн мэдээлэллийг" гэх юм уу даа энгийнээр өгүүлээд, тайлбарлачихсан ийм нэг айхтар юм болсон шүү гээд нэг remind хийчихсэн ач холбогдолтой л юм.
Тэр үед гэхдээ л нээрээ Монголчууд хэт туйлшраад шашинд хэт автсан бсн юм шиг бгаам, хар хүн бараг бхгүй тэр чигтээ лам хуврага болчихсон. Юун тэр шинэ соёл моёл, хөгжил дэвшил... Маань мэгзэмээ уншаад сүм хийддээ сууж бх нь л амьдралын утга учир, үнэнч шударга сайхан амьдрал маягийн. Тэр олон хүнийг алж хядкугаар яаж соёлжсон нийгэм рүү оруулах хэрэгтэй бсын бгаам.
Богдын гэр, Чойжин ламын сүм этрийг яаж музей этр болгож бгаа этртэй хэсэг сонирхолтой санагдсан шд. Мэддэг, одоо ч бдаг, очиж бсн газрууд болоод ч тэр үү. Өшөө ол��н сүм хийдүүдийг дэмий сүйтгэж бхаар одоо зарим нэг нь байжийсан бол бас л сонирхолтой бсн бхдаа өдийд. Үзэж харах юмтай гэж бодогдсон бас.
Уншиж дуусаад номны зузааныг нийт гаржаагаа агуулга үйл явдалуудтай харьцуулаад үзсэн чинь нэг талын хэт нуршихсан ч юмуу даа гэж бодсон бөлгөө хөө

[Tumeeb13 Bold · Rating 5 out of 5]

Анх уншаад маш их таалагдсан. Бараг л өдөрт нь нүд салгалгүй уншаад дууссан санагдаж байна. Буддын шашин, лам нарын энэрэнгүй, хүлцэнгүй байдал, бөө хүний гайхамшигт чадвар, тухайн үеийн хүмүүсийн айдас, хямрал, амьдрал гээд бүх л зүйлийг гайхалтай урнаар дүрсэлж чадсан энэ бүтээлийн хосгүй үнэ цэнийг дурсахгүй байж болохгүй юм. Тэр үеийн тухай, одоогоос 70 гаруй жилийн өмнөх үйл явдлыг одоо л бичиж үлдээхгүй юм бол хэтэрхий оройтож, утга учир, бодит байдлаа алдана. Тэр утгаараа хэдийгээр уран зохиолын бүтээл ч гэсэн, түүхэн ач холбогдол ихтэй бүтээл болсон гэж боддог. Нилээн их судалгаанд тулгуурлаж бичсэн учраас мэдээллийн чанартай зүйл олон байсан. Мэдээж Чойбалсангийн Их Сургуулийн өмнөх хөшөөг харах тоолондоо нэрээ биш зөвхөн 1946 гэж бичсэн учрыг нь боддог. Бас, Баасан ламд нэг хэсэг дурласан... ккк... Ногоон нүдтэй хүнийг их анзаарч хардаг болцон. :)

[Margad Esme · Rating 5 out of 5]

би энийг 8р ангидаа уншиж байлаа үнэхээр гайхалтай санагдсан энэхүү номон дотор ороод л...
хамгийн ихээр уйлуулж догдлуулсан хэсэг нь.. яг нөгөө лам нар буудуулж бхад ач хүүгээ бодоод буудуулдаг үед зүрхэнд нэг юм орчих шиг болсон.. үргэлжлэлийг хүлээсээр...

[Нараа Зорьсон Зорилготой · Rating 5 out of 5]

Үнэхээр гайхалтай ном болжээ. Дараагийн дэвтрийг тэсэн ядан хүлээж байна.

[Claire Baxter · Rating 5 out of 5]

Ahead of a planned trip to Mongolia I wanted to read something about Mongolian history other than Chinggis Khan. But such books were hard to find and I spend far too much money importing this one. But I'm really happy I did. It's both a book and a story that deserves much wider distribution. It gives an interesting insight into both the traditional life of herder communities and lamas, and also how the modern independent Mongolian state came to be.

[Danielle · Rating 3 out of 5]

What a story! I really knew nothing about Mongolia’s history in the early 20th century before reading this. The authors used the fictionalized account of the purge of Buddhist lamas to share this important history with the world without being subjected to censorship that a nonfiction book would have faced. Heartbreaking what happened when Mongolian leadership decided to appease communist Russia to the detriment of their own society.

[Ulziisaikhan Jargal · Rating 5 out of 5]

..."Үүнийг хар даа" гэж Агваан гэдэснийхээ доод руу заагаад, "Би зодуулаад шээж чадахгүй болчихсон байхад эндээс хаглаад шээс авсан юм" гэж тэр жижигхэн боловч гүн сорви үзүүллээ.
Баасан гэнэт Агвааныг тэврэн авлаа. Агваан Баасанг хариу тэврэв.
Даян дээрхийн хоёр лам бие биеэ налан мэгшин уйлна...

[Ichko · Rating 5 out of 5]

Ногоон нүдэн лам маш их таалагдсан.2 дугаар дэвтэр нь хурдан гараасай.

[Enerel · Rating 5 out of 5]

Уншиж байх явцдаа 2 газар зэрэг амьдарч байв. Их сайхан зохиол болжээ. Ер нь түүхийг түүхийн номноос биш уран зохиолын номоор дамжуулж мэдэж авбал илүү тусдаг юм шиг.

[Mergen Chuluun · Rating 5 out of 5]

My great grandfather was a non-practicing former lama. He passed away in early-to-mid 1980's when I was still a child. Wish I heard about stories from him directly. We all had heard about persecution of lama in the 30's and 40's but didn't really know what it was like.

Also during socialist times, our clan names were forbidden, so now all of the Mongols in Mongolia are lost - we don't know our family clan names anymore... Anyway, this book is really an amazing book that highlights history while being so engaging and vivid in showing and making us feel livelihood in those tough times. Huge thank you to author Oyungerel for bringing highlight to this turbulent and sad events of our history.

[Nomin Byambaa · Rating 2 out of 5]

100% duusgasan gej hudla yariad yahav. Talaas iluug n bol yag unshsaaan, nurshaad bhar n guilgechle. 2 doh boti ntr n garval unshku l um bn.

[Waterlemon · Rating 5 out of 5]

Нэг үг л уншаад эхэлсэн бол тавьж болдоггүй, инээлгэж, уйлуулж, айлгаж, юм бодогдуулсан гайхалтай ном санагдлаа. Монгол улсын тусгаар тогтнол ямар үнэтэй болох, мөн одоогийн энэ байдалд хүрэх гэж бидний эцэг өвгөд, ямар ч гэм буруугүй лам нар, Чингисийн угсааны хүмүүс хэрхэн харамсалтайгаар хэлмэгдэж амиа алдсаныг ойлгуулсан, үнэхээр л Монгол хүн болгоны унших хэрэгтэй ном байна. Энэ номыг уншихад яг л кино үзэж байгаа юм шиг, номонд гарч буй дүрүүд, үйл явдлууд мөн 40-өөд оны Улаанбаатар нүдэнд маш тодоор буусан нь номоо үргэлжлүүлээд уншаад л баймаар санагдуулсан. Дараагийн дэвтрийг нь хурдан авч уншина аа.

Сэтгэл хөдөлгөсөн хэсгүүд:
-Яг энэ мөчид Баасан Чойбалсангийн зүрх өөрийнхтэй нь адилхан тусгаар тогтнол, Монгол улсаа гэж цохилж явдаг юм байна гэдгийг мэдрэх шиг боллоо. Баасан гэнэт Чойбалсанг маш гоё, яг энэ хоромд инээж байгаа шиг нь сайхнаар зурмаар санагдав.
-Монгол хүн энэ улсыг удирдаж байгаа цагтаа Богд хааны өргөө, түүний дүү Чойжингийн сүмийг нураана гэж байхгүй. Тэд бол шашны ч юм биш. Монгол улсын тусгаар тогтнолын ариун сүнс хорогдож буй газрууд.
-Баасангийн шоронд байхдаа ээждээ зураг зурж захиа явуулдаг хэсэг
-Хэдэн цагийн дараа хоригдлуудыг чулууны ажилд явуулсан хойгуур шоронгийн гурав дөрвөн дарга нар Баасангийн зурсан зургийг гэрэл тусган харлаа. Хүүхэд тэвэрсэн царайлаг Монгол бүсгүй ногоон дарь эх шиг намбалаг суусан зураг шоронгийн харанхуй буланд нуугдсан байв.
-Даваа буудуулахынхаа өмнө ач хүү, гэргий хоёртойгоо байна гэж төсөөлдөг хэсэг
-"Цаг гавж ах минь, таны үеийнхэн Манжийн дарангуйлалтай тэмцэхэд ялсан гавьяатай юм байж, харин Монголын төр нь дарангуйлахад лам хүн яаж тэмцэх ёстой юм бэ? Бид өөрийнхөө төр засгийн эсрэг тэмцэж, байлдаж яахан болох билээ? Харуул хүн хилээ хамгаалах ёстой гэдгээ хэлд орохоосоо өмнө ойлгосон байдаг. Харин өөрсдийгөө төрөөсөө яаж хамгаалдгийг хэнээс хэзээ сурах вэ?" гэж Баасан бодлоо.
...

[Dini · Rating 4 out of 5]

Historical fiction, 1930’s Mongolia, this book tells of the Soviet purge of Lamas in Mongolia. Vivid descriptions of the life the herders live, their nomadic ways & traditions. Horrific stories of their massacre & how they were forced to betray each other in order to survive. There are a few characters that we follow, each had a different trajectory, with different outcomes. They all tie together nicely. Biggest issue was the translation felt low budget, but 50 pages in I was hooked. I book this, was not available at the library (Chaye - reach out to borrow). Book club read. Can’t wait to discuss.

[Tungalag · Rating 5 out of 5]

Салахын аргагүй сонирхолтой ном байсан шүү
Нэгэн ламын амьралаас илүү тухайн цаг үеийг харуулсан нь илүү их сайхан байлаа.
Эмээ өвөөгөөсөө сонсдог байсан зүйлсээ илүү бодитоор харсан мэт болсон шүү.
Ийм сайхан ном бичсэнд маш их баярлалаа 💎
Залуучууд бид түүхээ судлах хэрэгтэй юм болвуу гэдгийг уншсаныхаа дараа ойлгосон байдаг юм 😊

[Benjamin Heirbaut · Rating 4 out of 5]

4,5/5

Hartverscheurend en fascinerend. Dit op een waargebeurd verhaal gebaseerd boek vertelt een voor ons weinig bekend verhaal, dat evenwel net zo veel belang heeft als soortgelijke romans over nazi-Duitsland, stalinistisch Rusland, china onder Mao.

Een prachtig relaas dat deze mensen hun verdiende erkenning biedt en met eindeloze eerbied een liefde een schets biedt van een wondermooie cultuur.

[Bulgantamir Purev]

Гунигт түүхийг хайр дурлалын хэрэг явдлаар ийм хөнгөн бичсэн нь их таалагдлаа. Монголын их хэлмэгдүүлэлт, тухайн үеийн улс төр хэцүү байсныг сонсож байснаас ийм хүнд үеийг туулсныг ийнхүү төсөөллөж ч байгаагүйгээ ухаарлаа. Яахын аргагүй сайхан бичсэн зохиол байна!

[Enkh · Rating 1 out of 5]

Монгол хуучны сайн зохиолчидын хэлмэгдүүлэлтийн тухай бичсэн үүнээс хэд дахин илүү зохиолууд зөндөө байгаа шүү. Энийг шагшраад магтаад байгаа хүмүүс огт ном уншдаггүй гарууд л байхдаа.

[Jen Ellison · Rating 5 out of 5]

I learned a lot about the stalinist purges, the death of the lamas, and life under the oppressive regime. The story was compelling.

[Baaska Baaska · Rating 5 out of 5]

Англиар нь уншсан чинь бас гоё байнаа. Хэлмэгдүүлэлтийн үеийн тухай унших бүрт хэцүү байдаг шүү. Хайран хүмүүс гээд харамсаад байдаг аа.

[Enkhdavaa Batlkhagva · Rating 5 out of 5]

I learned the history of Mongolia. To become an independent country, massive sacrifices have been made. I imaged a lot when I am reading, which made me so much fun and sad. Overall, I like the book so much.

[Misheelt · Rating 5 out of 5]

"Ногоон Нүдэн Лам" Ц. Оюунгэрэл, Жеффри Фолт

Бодит үнэн түүх, олон жилийн нөр их судалгааны үр дүнд бүтээгдсэн энэхүү зохиол маш олон асуулт болоод эргэцүүллийг надад бий болгов. Номын зохиолчид болох Ц. Оюунгэрэл, Жеффри Фолт нар нь эхнэр нөхөр хоёр бөгөөд хамгийн анх Англи хэл дээр Америк улсад хэвлэгдэж байснаас нь үзвэл маш олон хүний магтаал сайшаалыг хүртсэн сайн бүтээл гэдэг нь ил биз ээ.

Миний хувьд Л. Түдэв-н "Оройгүй сүм" зохиолыг уншиж байсан тул энэхүү 2 зохиолын хооронд харьцуулалт их хийж бодож судалж уншсан. Судалж яваад анзаарч харсан зүйл нь юу вэ гэвэл Монголыг Монголоор нь хөнөөлгөж буй аймшигт явдал байсан юм. Манжийн эрхшээлд байсан 19-р зууны үед айл бүр нэг ламтай байх гэх мэт бодлого явуулж Монгол хүн амын өсөлтийг хянаж, цөөлж байсан түүхтэй. Бид өөрсдөө хүсээгүй ч хүчээр лам болж байсан гэсэн үг. Яваандаа өвөг дээдэс минь шашинд дасан зохицож үнэн сэтгэлээсээ бурхны шашныг шүтдэг болсон хэрэг. Ногоон Нүдэн Лам зохиол дээр харин Сталины шаардлагын дагуу Манжийн үеэс улбаатай хүчээр лам болсон ард түмний үндэс угсааг хүйс тэмтрэн устгаж буй нь хэлмэгдүүлэлт буюу их аллага юм. Үүнээс үзвэл бусад орноос хараат, өөр улсын харьяат байх нь биднийг илүү цөөлж бидэнд их гашуудлыг авч ирдгийг энэхүү хэлмэгдсэн хүмүүсийн харамсалтай үхэл баталж байх шиг. Номын эхний нүүрэнд "Юу болсныг мэдэх гэж 60 жил хүлээлээ" гэсэн байдаг нь ч энэхүү харамсмаар үнэнг баталж буй хэрэг мэт.
(Энэ зөвхөн миний бодол, миний харсан өнцөг)

"Баасан лам дуу аялаад явсан шигээ дуугаа аялаад буцаад ирлээ" гэх хэсэг их гоё. Нээрээ л Баасан лам цэргүүдэд баригдаад явахдаа хүнгэнэсэн хоолойгоороо Үүрийн голын хөндийг царгитал эцсээ хүртэл дуулж байсан бол буцан ирэхдээ Арханы хөндийг уулын цаанаас доргиулан байж Сэндмаагийнхаа санасан сэтгэлийг дэвтээн байж дуулсаар ирдэг. Бурхны хөрөг, Улаанбаатарын төв талбай, Маршал Чойбалсан гээд бүх л зүйлийг нүдэнд харагдтал бичсэн нь зохиолчийн чадвар мэдрэмж ямар гайхалтайг харуулах аятай.
Энэхүү номыг уншихаас өмнө Маршал Чойбалсан гэх хүний талаарх миний бодол их л сөрөг байсан сан. Харин зохиолд Оросоос Гандан болоод Богд хааны өвлийн ордонг нураах тушаал ирэхэд Х. Чойбалсан гуай эвтэйхэн аргалаад нураалгүй авч үлддэг. Тэгээд өөртөө "Энэ зөвлөлтүүд өөрсдөө Кремлийн ордон, Василигийн сүмээ нурааж чадахгүй байж." гэж хэлдэг. Хэдийгээр олон хүний амийг авч одсон аймшигтай хүн шиг байвч Монгол хүн л болсон хойно эх орон, төрсөн нутаг, ард түмэн, төрт улсаа дээдлэж байдгыг зохиолын хэд хэдэн хэсгээс унших боломжтой байсан.

Дараагийн нэг онцолж харсан хүн минь Билгүүн ном Б. Ренчин болоод ламхай Агваан. Агваан, Б. Ренчин 2 шоронгийн өрөөнд шийтгэгдэж сууж байгаад танилцдаг. Б. Ренчин гуай ихэд омголон мэдлэгтэй хүн агаад "Оросоос Монгол руу над шиг сайн орчуулга хийдэг хүн үгүй болохоор намайг эд нар алж чадахгүй байгаа юм" гэж хэлдэг. Түүнийг амьд мэнд байлгаж буй ганц зүйл нь түүний уншиж судалсан их мэдлэг байсан юм даа. Өөрийгөө хамгаалах, өөрийгөө авч явах хэмжээний мэдлэгтэй байхад хүн хаана ч газардахгүй амьдарч чаддаг гэдгийг энэхүү 2 хүн тодхон харуулж өгсөндөө. (Мөн Баасан ламын уран зураг, мужааны эв дүй түүнийг үхлээс, шоронгийн хэцүү амьдралаас салгадаг.) Хэдий албан тушаал байлаа ч хоосон толгойтой л бол мэдлэгтэй нэгний өмнө бөхийх нь үнэн биз ээ.
Мэдэхгүй гэхийн оронд "Би мэднэ" гээд нүүр бардам зогсох нь миний хувьд мөн ч их сэтгэлийн бахдал, ханамж гэдгийг би мэдэж авсан.

Тоочоод барамгүй мөлжүүртэй сайхан зохиол байна лээ. Нэг уншсан байхад харамсахааргүй. "Эрхэмлэж яваарай хэмээн машид итгэн эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг та нарт үлдээв." хэмээх Хорлоогийн Чойбалсангийн үгээр сэтгэгдлээ өндөрлөе.

[Munkhtur Erdenesaikhan · Rating 5 out of 5]

Одоог хүртэл уншаагүй байсан. Монгол хүн бүрийн унших ёстой ном байжээ.

[Enjgaa · Rating 3 out of 5]

Монгол айл бүрт хэлмэгдүүлэлтэнд өртсөн ойр дотны хүмүүс байдаг учир гэр бүлдээ тусган авч уншихад сэтгэл хөндсөн, тухайн үед болсон үйл явдлыг тайлбарласан баримтад зохиол болжээ. Хүний амьдрал гэж сонин юм. Нэг өдөр нутаг орноороо магтуулан шагшуулж байхад маргааш нь хувьсгалын эсэргүү гэгдэн удам судраараа үгүйсгэгдэж... Хүний чин сэтгэл гэдэг мохошгүй ажээ. Өөрийн итгэсэн зүйлдээ итгэмжлэн хатуужиж чаддаг сэтгэлийн амьтан юмсанж. Уг зохиолоос Монгол улсын тусгаар тогтнол ямар олон ухаант лам нар, Алтан ургын залгамжлагсад, сэхээтнүүдийн цусаар бий болсныг Хөвсгөл аймгийн Даян дээрхийн хүрээний лам Баасан болон түүний гэр бүл, ойр дотны хүмүүсээр төлөөлүүлэн дүрслэн үзүүлжээ.

[Gabriel Stein · Rating 5 out of 5]

Amazing, powerful

This is sometimes a difficult book to read. Not because of the language but because of the topic, which occasionally gets very upsetting. Yet it is also an amazing, powerful book, a joy to read and a paean to the power of love and faith and to a wonderful country. A must for anyone interested in Mongolia, but also for everyone else. I'd give six stars if I could.

[Narantungalag Lhagvasuren · Rating 4 out of 5]

Сайхан роман байлаа. Онцгой санагдсан зүйл нь хүн сурсан мэдсэн зүйлээрээ амь аврагдаж буй явдал. Зохиолч маань үүгээрээ хэл соёл сурах, боловсрох , эрдэм номд шамдах хэрэгтэй гэсэн санааг хэлэхийг хүссэн бололтой.