What do you think?
Rate this book
Fantoomgroei
Sander Heijne en Hendrik Noten laten in ‘Fantoomgroei’ zien dat onze economie al ver voor de coronacrisis ontspoorde. Bedrijfswinsten zijn sinds de jaren tachtig geëxplodeerd, maar werkenden zagen de economische groei nauwelijks terug in hun portemonnee. Vitale sectoren als de zorg, het onderwijs en de politie werden ondertussen uitgehold. Hoe kan dat? En waarom accepteren we dat? Deze vragen brachten de auteurs van premier Rutte via de oude familie Philips naar de boeken van Adam Smith. En van conferenties op Zwitserse bergtoppen tot de achterkamertjes van Den Haag. Vliegend door de tijd rollen ze van de ene verbazing in de andere. Met als conclusie: de huidige hang naar groei is geen noodzaak, maar het resultaat van een verhaal dat we zijn gaan geloven.
'Dit boek is een zoektocht naar een nieuw verhaal over een economie voor een andere, betere wereld. En als we die wereld kunnen schetsen, willen we deze ook realiseren, dat en niets minder is de ambitie van deze vertelling.’
'Dit boek is een zoektocht naar een nieuw verhaal over een economie voor een andere, betere wereld. En als we die wereld kunnen schetsen, willen we deze ook realiseren, dat en niets minder is de ambitie van deze vertelling.’
255 pages, Hardcover
Published June 1, 2022
38 people are currently reading
985 people want to read
Ratings & Reviews
Friends & Following
Create a free account to discover what your friends think of this book!
Community Reviews
Displaying 1 - 30 of 113 reviews
June 15, 2020
Hoe kan het dat de winst van bedrijven voornamelijk de aandeelhouders ten goede komt en niet de werknemers? Waarom accepteren we dat de inkomensstijging al decennia stagneert? En wat kunnen we daaraan doen? Dat lees je in de smakelijk vertelde ‘ontdekkingstocht’ naar een nieuwe economie: Fantoomgroei van Sander Heijne en Hendrik Noten uit 2020.
De aanleiding voor dit boek is een rapport van RaboResearch uit 2018 waaruit blijkt dat sinds de 80er jaren de Nederlandse economie met tientallen procenten is gegroeid en de reële gezinsinkomens vrijwel niet. Hoe kan dat? En waarom accepteren we dit, vragen de twee auteurs zich af. In hun boek wordt de eerste vraag ondubbelzinnig beantwoord. De tweede vraag moeten we onszelf stellen.
‘Fantoomgroei is een groeicijfer in de krant, zonder enige positieve invloed op het dagelijks leven’, zo stellen de auteurs. Dit gegeven werken ze uit in 3 delen.
In deel I komt als eerste aan de orde hoe de stijging van de lonen al decennia achterblijft op de productiviteitsstijging. Uit het RaboResearch rapport blijkt dus dat de inkomensontwikkeling is gestagneerd. Toch ervaren we dat er meer welvaart is dan 40 jaar geleden. He? Dat komt omdat we nu veel meer schulden hebben (hypotheek, studielening) voor zaken waar onze ouders nog voor spaarden. Verder zijn er allerlei toeslagen en aftrekposten, om mensen die veel te weinig verdienen om van te leven, te ondersteunen.
Daarna wordt ingegaan op hoe de relatie tussen werkgever en werknemers in die periode is veranderd. Ter illustratie wordt Philips gebruikt: vroeger met een eigen dorp voor de werknemers, een woningbouwvereniging, winkels, sportclub, etc., waarbij de afhankelijkheid van werknemers groot was en er goed voor hen gezorgd werd. Vanaf de 80er jaren wordt de productie uitbesteed aan duizenden toeleveranciers en is het werknemersbestand van 400k, afgebouwd naar 40k. Philips’ afhankelijkheid van haar werknemers /toeleveranciers is navenant gedaald.
En dit geldt natuurlijk voor veel meer bedrijven. Voor zover er nog wel mensen op de werkvloer staan, zijn zij uitzendkracht, zzp of hebben zij flexibele (nul-uren) contracten. De verbondenheid is weg. In de tussentijd is de macht van de aandeelhouders vergroot en is het streven winstmaximalisatie, onder andere door de inkoop- en loonkosten zo laag mogelijk te houden.
Deel II gaat over de economie in Nederland en het buitenland. Centraal staat het Akkoord van Wassenaar uit 1982, waarin loonmatiging wordt afgesproken. Wat hieraan voorafging (WO1, laissez-faire, WO2 en daarna de verzorgingsstaat) en wat de resultaten van het Akkoord zijn, wordt meeslepend verwoord. Rutten (niet Rutte!) kende ik nog niet, maar die vergeet ik niet meer.
Verder wordt het gedachtegoed van de bekende economen (Kuznets, Keynes, Hayek, Friedman, en natuurlijk Adam Smith) uiteengezet. Helder en vrijwel zonder jargon beschreven, erg nuttig om de bbp-discussie goed te begrijpen. Belangrijk om te weten is dat het bbp ooit als meetinstrument in de VS is ontwikkeld om te zien of de oorlogsindustrie hard genoeg draaide om de Nazi’s te verslaan. Het is van middel nu doel geworden, oorlog of geen oorlog.
Deel III tenslotte geeft een aanzet voor een ‘nieuwe’ economie. Interessant is hoe de definitie of het verhaal van ‘economie’ in de loop der tijd is veranderd. Van huishoudkunst, naar zorgen voor goede leefomstandigheden, naar inzetten van schaarse middelen. Dus dan kan het ook weer terug naar het doel ‘goede leefomstandigheden’, we kunnen een nieuw verhaal schrijven, een nieuw kompas maken (ontleend aan Kate Raworth).
De auteurs doen hiervoor een aantal voorstellen. De eerste stap is om meer te meten dan alleen bbp. Ook milieu, veiligheid, gezondheid etc. (Denk aan een selectie uit de de 17 SDG’s). Het idee is om een index van de belangrijkste thema’s te ontwikkelen en daar óók de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen mee door te rekenen, waarbij elk thema een stoplichtkleur krijgt. Dat zoiets niet te idealistisch is, blijkt uit het voorbeeld van Nieuw Zeeland, waar geluk en welzijn worden gemeten. Zo kunnen wij gefundeerd stemmen. Ook wordt aangegeven dat wij zelf in actie kunnen komen door lokale coöperaties te beginnen, de ‘commons’ (waarvoor zij de mooie oud-hollandse vertaling 'gemeenheid' gebruiken) weer te introduceren.
In het boek wordt veel gebruik gemaakt van het gedachtegoed van Mariana Mazzucato en Kate Raworth, twee economes die de afgelopen jaren behoorlijk aan de weg timmerden om onze gedachten over de economie te veranderen. Ken je hun werk al, dan zul je de toevoeging van de historie en huidige ontwikkelingen in Nederland bijzonder waardevol vinden. Het gaat nu niet over Thatcher en Reagan maar over Rutten en Lubbers. De voorstellen die de auteurs doen voor hun ‘nieuwe verhaal’ sluiten goed aan op de internationale discussie rond welvaart, bbp en ‘commonisme’. Daarbij zijn ze praktisch gemaakt, met wat voorbeelden van wat er in de wereld al gebeurt.
De auteurs zijn erin geslaagd een vlot leesbaar verhaal te schrijven wat ook heel persoonlijk is. Ze schrijven soms zo verontwaardigd dat je zelf ook boos wordt. De statistieken over bbp en inkomensgroei zijn geen cijferbrij maar worden duidelijk uitgelegd. Wat grafieken erbij, zoals in de video op de bijbehorende website, had het nog overzichtelijker gemaakt.
Het boek is goed gedocumenteerd, met verwijzingen naar een flink aantal boeken en websites. Ideaal voor de lezer die wèl wat meer wil weten over de ongelijke verdeling van productiestijging maar 1000 bladzijden Piketty wat te gek vindt worden.
De ontdekkingstocht van de auteurs is niet zozeer een expeditie in de jungle van Brazilië, eerder een stadswandeling in je eigen woonplaats, waar je achter de bekende straten en geliefde gebouwen, onbekende steegjes en nieuwe pleintjes aantreft.
De schrijvers zijn geen economen, zeggen ze (maar wel respectievelijk bestuurskundige en economisch onderzoeksjournalist, dus ze hebben ze zeker verstand van zaken), maar dit boek gaat ook niet over economie. Het gaat over welvaart en welzijn, en daar kunnen zij als burgers zich zeker mee bemoeien, vinden ze. En dat zouden wij ook (meer) moeten doen.
De aanleiding voor dit boek is een rapport van RaboResearch uit 2018 waaruit blijkt dat sinds de 80er jaren de Nederlandse economie met tientallen procenten is gegroeid en de reële gezinsinkomens vrijwel niet. Hoe kan dat? En waarom accepteren we dit, vragen de twee auteurs zich af. In hun boek wordt de eerste vraag ondubbelzinnig beantwoord. De tweede vraag moeten we onszelf stellen.
‘Fantoomgroei is een groeicijfer in de krant, zonder enige positieve invloed op het dagelijks leven’, zo stellen de auteurs. Dit gegeven werken ze uit in 3 delen.
In deel I komt als eerste aan de orde hoe de stijging van de lonen al decennia achterblijft op de productiviteitsstijging. Uit het RaboResearch rapport blijkt dus dat de inkomensontwikkeling is gestagneerd. Toch ervaren we dat er meer welvaart is dan 40 jaar geleden. He? Dat komt omdat we nu veel meer schulden hebben (hypotheek, studielening) voor zaken waar onze ouders nog voor spaarden. Verder zijn er allerlei toeslagen en aftrekposten, om mensen die veel te weinig verdienen om van te leven, te ondersteunen.
Daarna wordt ingegaan op hoe de relatie tussen werkgever en werknemers in die periode is veranderd. Ter illustratie wordt Philips gebruikt: vroeger met een eigen dorp voor de werknemers, een woningbouwvereniging, winkels, sportclub, etc., waarbij de afhankelijkheid van werknemers groot was en er goed voor hen gezorgd werd. Vanaf de 80er jaren wordt de productie uitbesteed aan duizenden toeleveranciers en is het werknemersbestand van 400k, afgebouwd naar 40k. Philips’ afhankelijkheid van haar werknemers /toeleveranciers is navenant gedaald.
En dit geldt natuurlijk voor veel meer bedrijven. Voor zover er nog wel mensen op de werkvloer staan, zijn zij uitzendkracht, zzp of hebben zij flexibele (nul-uren) contracten. De verbondenheid is weg. In de tussentijd is de macht van de aandeelhouders vergroot en is het streven winstmaximalisatie, onder andere door de inkoop- en loonkosten zo laag mogelijk te houden.
Deel II gaat over de economie in Nederland en het buitenland. Centraal staat het Akkoord van Wassenaar uit 1982, waarin loonmatiging wordt afgesproken. Wat hieraan voorafging (WO1, laissez-faire, WO2 en daarna de verzorgingsstaat) en wat de resultaten van het Akkoord zijn, wordt meeslepend verwoord. Rutten (niet Rutte!) kende ik nog niet, maar die vergeet ik niet meer.
Verder wordt het gedachtegoed van de bekende economen (Kuznets, Keynes, Hayek, Friedman, en natuurlijk Adam Smith) uiteengezet. Helder en vrijwel zonder jargon beschreven, erg nuttig om de bbp-discussie goed te begrijpen. Belangrijk om te weten is dat het bbp ooit als meetinstrument in de VS is ontwikkeld om te zien of de oorlogsindustrie hard genoeg draaide om de Nazi’s te verslaan. Het is van middel nu doel geworden, oorlog of geen oorlog.
Deel III tenslotte geeft een aanzet voor een ‘nieuwe’ economie. Interessant is hoe de definitie of het verhaal van ‘economie’ in de loop der tijd is veranderd. Van huishoudkunst, naar zorgen voor goede leefomstandigheden, naar inzetten van schaarse middelen. Dus dan kan het ook weer terug naar het doel ‘goede leefomstandigheden’, we kunnen een nieuw verhaal schrijven, een nieuw kompas maken (ontleend aan Kate Raworth).
De auteurs doen hiervoor een aantal voorstellen. De eerste stap is om meer te meten dan alleen bbp. Ook milieu, veiligheid, gezondheid etc. (Denk aan een selectie uit de de 17 SDG’s). Het idee is om een index van de belangrijkste thema’s te ontwikkelen en daar óók de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen mee door te rekenen, waarbij elk thema een stoplichtkleur krijgt. Dat zoiets niet te idealistisch is, blijkt uit het voorbeeld van Nieuw Zeeland, waar geluk en welzijn worden gemeten. Zo kunnen wij gefundeerd stemmen. Ook wordt aangegeven dat wij zelf in actie kunnen komen door lokale coöperaties te beginnen, de ‘commons’ (waarvoor zij de mooie oud-hollandse vertaling 'gemeenheid' gebruiken) weer te introduceren.
In het boek wordt veel gebruik gemaakt van het gedachtegoed van Mariana Mazzucato en Kate Raworth, twee economes die de afgelopen jaren behoorlijk aan de weg timmerden om onze gedachten over de economie te veranderen. Ken je hun werk al, dan zul je de toevoeging van de historie en huidige ontwikkelingen in Nederland bijzonder waardevol vinden. Het gaat nu niet over Thatcher en Reagan maar over Rutten en Lubbers. De voorstellen die de auteurs doen voor hun ‘nieuwe verhaal’ sluiten goed aan op de internationale discussie rond welvaart, bbp en ‘commonisme’. Daarbij zijn ze praktisch gemaakt, met wat voorbeelden van wat er in de wereld al gebeurt.
De auteurs zijn erin geslaagd een vlot leesbaar verhaal te schrijven wat ook heel persoonlijk is. Ze schrijven soms zo verontwaardigd dat je zelf ook boos wordt. De statistieken over bbp en inkomensgroei zijn geen cijferbrij maar worden duidelijk uitgelegd. Wat grafieken erbij, zoals in de video op de bijbehorende website, had het nog overzichtelijker gemaakt.
Het boek is goed gedocumenteerd, met verwijzingen naar een flink aantal boeken en websites. Ideaal voor de lezer die wèl wat meer wil weten over de ongelijke verdeling van productiestijging maar 1000 bladzijden Piketty wat te gek vindt worden.
De ontdekkingstocht van de auteurs is niet zozeer een expeditie in de jungle van Brazilië, eerder een stadswandeling in je eigen woonplaats, waar je achter de bekende straten en geliefde gebouwen, onbekende steegjes en nieuwe pleintjes aantreft.
De schrijvers zijn geen economen, zeggen ze (maar wel respectievelijk bestuurskundige en economisch onderzoeksjournalist, dus ze hebben ze zeker verstand van zaken), maar dit boek gaat ook niet over economie. Het gaat over welvaart en welzijn, en daar kunnen zij als burgers zich zeker mee bemoeien, vinden ze. En dat zouden wij ook (meer) moeten doen.
March 14, 2021
De schrijvers zijn geïnspireerd door de constatering dat er mensen zijn die het minder goed hebben dan zij, en dat dat niet eerlijk is. En ze zijn kritisch op de eenzijdige focus op economische groei als die niet (meer) gelijkmatig verdeeld wordt. Een mooie gedachte.
Ze hebben onderzocht hoe dit heeft kunnen gebeuren, waarbij ze een sterke en hinderlijke hindsight bias helaas niet hebben kunnen onderdrukken.
Bijvoorbeeld als Hendrik Noten aan zijn vader vraagt of die als toenmalig vakbondsbestuurder aandacht heeft besteed aan de effecten van tweede en derde orde bij de totstandkoming van het akkoord van Wassenaar. Als zijn vader antwoordt dat hij daar nooit over nagedacht heeft, dat niemand dat kon overzien, valt Hendrik van teleurstelling helemaal stil. Nou, ik ben benieuwd of Hendrik op dit moment een inschatting kan maken van de tweede en derde orde effecten van de overheidsmaatregelen tegen het coronavirus.
Waar de blik naar de vorige generatie toe kritisch is, voelen de schrijvers zich naar de volgende generatie toe verplicht om het beter te doen. Ze profileren zich als curling ouders die hun kinderen met zo weinig mogelijk problemen willen opzadelen.
Een hindsight bias passen Heijne en Noten ook op vileine wijze toe als ze de lezer kennis laten maken met Frans Rutten. Vóórdat ze beschrijven hoe Rutten als econoom van het ministerie van Economische Zaken een sterke bijdrage heeft geleverd aan de gezondmaking van de economie in de jaren 70/80, wordt hij eerst fijntjes afgeschilderd als iemand die na zijn pensionering godsdienstwaanzinnige leek te worden. Het effect is dat, voordat de onmiskenbare verdiensten van Rutten beschreven worden, er al een karikatuur van de man gemaakt is. Geen fijne stijlfiguur.
Het onderzoek van Heijne en Noten levert twee voorstellen voor remedies op: Een op macro niveau en een op micro niveau.
Op macro niveau wordt een herdefinitie van het BNP als economische maatstaf voorgesteld, door de financiële sector daarbij voortaan buiten beschouwing te laten. De financiële sector levert immers geen echte waarde op? Nou, dat is nog maar de vraag: Nadat in 1492 de Joden als gevolg van het verdrijvingsedict gedwongen waren Spanje te verlaten, was een effect van de tweede (of misschien wel derde) orde dat met de Joden ook de financiële infrastructuur grotendeels uit Spanje verdween. De economische bedrijvigheid ondervond daarvan veel schade. Natuurlijk is dit slechts een anekdotisch argument, wat echter goed aansluit bij de gelijksoortige onderbouwing door Heijne en Noten.
Op micro niveau worden de zegeningen van coöperatieve samenwerkingsverbanden beschreven. Daarmee sluiten ze aan bij een bredere stroming, zoals bijvoorbeeld ook beschreven in het boek Ruw ontwaken uit een neoliberale droom van filosoof Gabriël van den Brink.
De suggestie op macro niveau kan niet echt serieus genomen worden, daarvoor is de gangbare definitie van het BNP in internationaal niveau al te zeer ingeburgerd. De suggestie op micro niveau is niet origineel maar wel nuttig.
Ondertussen mis ik in het boek een visie op de sterke toename van de wereldbevolking als serieuze oorzaak van veel in het boek beschreven problemen, waaronder de focus op economische groei, en anderzijds op de natuurlijke (en positieve) ontwikkeling van economische stagnatie in ontwikkelde landen door vergrijzing, zoals dat al lang het geval is in Japan.
Ze hebben onderzocht hoe dit heeft kunnen gebeuren, waarbij ze een sterke en hinderlijke hindsight bias helaas niet hebben kunnen onderdrukken.
Bijvoorbeeld als Hendrik Noten aan zijn vader vraagt of die als toenmalig vakbondsbestuurder aandacht heeft besteed aan de effecten van tweede en derde orde bij de totstandkoming van het akkoord van Wassenaar. Als zijn vader antwoordt dat hij daar nooit over nagedacht heeft, dat niemand dat kon overzien, valt Hendrik van teleurstelling helemaal stil. Nou, ik ben benieuwd of Hendrik op dit moment een inschatting kan maken van de tweede en derde orde effecten van de overheidsmaatregelen tegen het coronavirus.
Waar de blik naar de vorige generatie toe kritisch is, voelen de schrijvers zich naar de volgende generatie toe verplicht om het beter te doen. Ze profileren zich als curling ouders die hun kinderen met zo weinig mogelijk problemen willen opzadelen.
Een hindsight bias passen Heijne en Noten ook op vileine wijze toe als ze de lezer kennis laten maken met Frans Rutten. Vóórdat ze beschrijven hoe Rutten als econoom van het ministerie van Economische Zaken een sterke bijdrage heeft geleverd aan de gezondmaking van de economie in de jaren 70/80, wordt hij eerst fijntjes afgeschilderd als iemand die na zijn pensionering godsdienstwaanzinnige leek te worden. Het effect is dat, voordat de onmiskenbare verdiensten van Rutten beschreven worden, er al een karikatuur van de man gemaakt is. Geen fijne stijlfiguur.
Het onderzoek van Heijne en Noten levert twee voorstellen voor remedies op: Een op macro niveau en een op micro niveau.
Op macro niveau wordt een herdefinitie van het BNP als economische maatstaf voorgesteld, door de financiële sector daarbij voortaan buiten beschouwing te laten. De financiële sector levert immers geen echte waarde op? Nou, dat is nog maar de vraag: Nadat in 1492 de Joden als gevolg van het verdrijvingsedict gedwongen waren Spanje te verlaten, was een effect van de tweede (of misschien wel derde) orde dat met de Joden ook de financiële infrastructuur grotendeels uit Spanje verdween. De economische bedrijvigheid ondervond daarvan veel schade. Natuurlijk is dit slechts een anekdotisch argument, wat echter goed aansluit bij de gelijksoortige onderbouwing door Heijne en Noten.
Op micro niveau worden de zegeningen van coöperatieve samenwerkingsverbanden beschreven. Daarmee sluiten ze aan bij een bredere stroming, zoals bijvoorbeeld ook beschreven in het boek Ruw ontwaken uit een neoliberale droom van filosoof Gabriël van den Brink.
De suggestie op macro niveau kan niet echt serieus genomen worden, daarvoor is de gangbare definitie van het BNP in internationaal niveau al te zeer ingeburgerd. De suggestie op micro niveau is niet origineel maar wel nuttig.
Ondertussen mis ik in het boek een visie op de sterke toename van de wereldbevolking als serieuze oorzaak van veel in het boek beschreven problemen, waaronder de focus op economische groei, en anderzijds op de natuurlijke (en positieve) ontwikkeling van economische stagnatie in ontwikkelde landen door vergrijzing, zoals dat al lang het geval is in Japan.
July 26, 2020
Bedrijven - groot en klein - zorgen voor werkgelegenheid en welvaart. Maar is dat wel zo? Het merendeel van werkend Nederland blijkt persoonlijk niet of nauwelijks te profiteren van de economische groei die deze bedrijven creëren. Want het aandeel van de bedrijfswinsten in het nationaal inkomen is sinds de jaren ’80 veel sterker gestegen van dat van het arbeidsinkomen. In Fantoomgroei breken de auteurs een lans voor een nieuwe kijk op economische groei.
Voor de onderzoeksjournalisten Sander Heijne en Hendrik Noten was dit aanleiding voor het schrijven van Fantoomgroei waarin zij op zoek gaan naar een nieuw verhaal voor de economie: een waarin de focus niet op de alsmaar moeten groeiende Bruto Nationaal Product dient te liggen, maar eerder op de waarde die gecreëerd wordt: bijvoorbeeld aanvaardbare huizenprijzen, betaalbare studies en een grote duurzaamheidstransitie.
Sander Heijne en Hendrik Noten betogen dat ons huidige economisch wereldbeeld bestaat uit aandeelhouderskapitalisme, waarin de winst van bedrijven wordt bepaald door de koers, die op zijn beurt weer wordt bepaald door de aandeelhouders. Als gevolg daarvan zien zij dat veel bedrijven geen werkelijke waarde meer voor hun werknemers creëren. Veel van hun werknemers zijn uitbesteed aan toeleveranciers met onderlinge moordende concurrentie met zo laag mogelijke lonen waarvan ze niet of nauwelijks van kunnen bestaan.
Waar ik vooral moeite mee had was de onderbouwing van hun verhaal over het feit dat de economische groei vooral ten goede kwam van de ondernemingen zelf en een toplaag van hoog opgeleide werknemers. Het is wellicht waar dat een groot gedeelte van de economische groei aan (grote) bedrijven kan worden toebedeeld, maar om daarmee tot de conclusie te komen dat jan modaal er dus niet van geprofiteerd kan hebben, wel een beetje kort door de bocht. Nergens in het boek wordt de koopkracht besproken. De koopkracht geeft namelijk inzicht in het reëele inkomen, dat wat een huishouden te besteden heeft. Een huishouden wat in een bepaald jaar geen inkomensstijging ziet, kan toch door een stijgende koopkracht (bijvoorbeeld door een verminderde belastingdruk) een stijging in het reële inkomen meemaken. En die koopkracht is in de afgelopen decennia zeker gegroeid.
Wel wisten de auteurs in mijn mening goed te omschrijven dat er ook andere factoren meespelen in het welzijn van mensen, zoals bijvoorbeeld betaalbare opleidingen of huizen. Voor mij persoonlijk was het daarom goed om te lezen dat de auteurs oproepen tot een herwaardering van economische groei: wat mij betreft hoeft economische groei (of zoals de auteurs zeggen: “groei op groei”) geen doel op zich te zijn, zeker niet als dat ten koste gaat van de leefbaarheid op onze planeet. Dat het anders kan laten de auteurs zien doordat ze wijzen op de opkomst van nieuwe coöperaties in Italië, Denemarken en de Verenigde Staten, die anders werken dan ondernemingen die zijn gericht op de maximalisering van winst. Maar verder dan wat vage contouren van het hoognodige ‘nieuwe verhaal’ komen ze niet. Een simpel en aantrekkelijk alternatief voor de utopie van het neoliberalisme is daarmee nog ver weg.
Voor de onderzoeksjournalisten Sander Heijne en Hendrik Noten was dit aanleiding voor het schrijven van Fantoomgroei waarin zij op zoek gaan naar een nieuw verhaal voor de economie: een waarin de focus niet op de alsmaar moeten groeiende Bruto Nationaal Product dient te liggen, maar eerder op de waarde die gecreëerd wordt: bijvoorbeeld aanvaardbare huizenprijzen, betaalbare studies en een grote duurzaamheidstransitie.
Sander Heijne en Hendrik Noten betogen dat ons huidige economisch wereldbeeld bestaat uit aandeelhouderskapitalisme, waarin de winst van bedrijven wordt bepaald door de koers, die op zijn beurt weer wordt bepaald door de aandeelhouders. Als gevolg daarvan zien zij dat veel bedrijven geen werkelijke waarde meer voor hun werknemers creëren. Veel van hun werknemers zijn uitbesteed aan toeleveranciers met onderlinge moordende concurrentie met zo laag mogelijke lonen waarvan ze niet of nauwelijks van kunnen bestaan.
Waar ik vooral moeite mee had was de onderbouwing van hun verhaal over het feit dat de economische groei vooral ten goede kwam van de ondernemingen zelf en een toplaag van hoog opgeleide werknemers. Het is wellicht waar dat een groot gedeelte van de economische groei aan (grote) bedrijven kan worden toebedeeld, maar om daarmee tot de conclusie te komen dat jan modaal er dus niet van geprofiteerd kan hebben, wel een beetje kort door de bocht. Nergens in het boek wordt de koopkracht besproken. De koopkracht geeft namelijk inzicht in het reëele inkomen, dat wat een huishouden te besteden heeft. Een huishouden wat in een bepaald jaar geen inkomensstijging ziet, kan toch door een stijgende koopkracht (bijvoorbeeld door een verminderde belastingdruk) een stijging in het reële inkomen meemaken. En die koopkracht is in de afgelopen decennia zeker gegroeid.
Wel wisten de auteurs in mijn mening goed te omschrijven dat er ook andere factoren meespelen in het welzijn van mensen, zoals bijvoorbeeld betaalbare opleidingen of huizen. Voor mij persoonlijk was het daarom goed om te lezen dat de auteurs oproepen tot een herwaardering van economische groei: wat mij betreft hoeft economische groei (of zoals de auteurs zeggen: “groei op groei”) geen doel op zich te zijn, zeker niet als dat ten koste gaat van de leefbaarheid op onze planeet. Dat het anders kan laten de auteurs zien doordat ze wijzen op de opkomst van nieuwe coöperaties in Italië, Denemarken en de Verenigde Staten, die anders werken dan ondernemingen die zijn gericht op de maximalisering van winst. Maar verder dan wat vage contouren van het hoognodige ‘nieuwe verhaal’ komen ze niet. Een simpel en aantrekkelijk alternatief voor de utopie van het neoliberalisme is daarmee nog ver weg.
October 2, 2020
Het boek begint goed met een serieus probleem; de groter wordende kloof tussen arm en rijk en de teruggang van de middenklasse. Dit is potentieel ontwrichtend voor de samenleving en ook niet echt eerlijk.
De auteurs gaan dan op een zoektocht waar die kloof vandaan komt, volgens hun onderzoek uit de loonmatiging in de jaren 80 en het uitbestedingsbeleid van moderne bedrijven.
Daarna maken ze een uitstap naar waar economie over gaat en het BBP en komen ze met de suggestie om iets anders te nemen dan het BBP, omdat dit een beperkt beeld geeft en groei niet eeuwig kan zijn.
Tot zover mee eens, al zie ik niet de directe connectie tussen niet het BBP meten en de kloof tussen arm en rijk dichten.
Vervolgens wotdt de switch gemaakt naar het milieu, specifiek CO2 uitstoot, omdat dat ook welvaart is aldus de auteurs. En dan wordt de new green deal uit de vs aangehaald als een oplossing.
En er wordt geadviseerd om bedrijven meer coöperatief te runnen. Van dat laatste kan ik me indenken dat het de maatschappij meer egalitair maakt, maar the new green deel en CO2 uitstoot?
De schrijvers zijn wat mij betreft aan het zwalken gegaan en heel ergens anders uitgekomen dan de bedoeling was. Ze gaan in ieder geval niet dieper in op het dichten van de kloof tussen arm en rijk en kijken er juist vanuit een elitaire bril naar, want het bouwen van windmolens of heeft volgens mij weinig te maken met het fortuin miljardairs, behalve dat zij juist makkelijk de extra kosten van een verduurzaming kunnen dragen en de middenklasse niet. Waardoor het verschil alleen maar groter wordt.
De auteurs gaan dan op een zoektocht waar die kloof vandaan komt, volgens hun onderzoek uit de loonmatiging in de jaren 80 en het uitbestedingsbeleid van moderne bedrijven.
Daarna maken ze een uitstap naar waar economie over gaat en het BBP en komen ze met de suggestie om iets anders te nemen dan het BBP, omdat dit een beperkt beeld geeft en groei niet eeuwig kan zijn.
Tot zover mee eens, al zie ik niet de directe connectie tussen niet het BBP meten en de kloof tussen arm en rijk dichten.
Vervolgens wotdt de switch gemaakt naar het milieu, specifiek CO2 uitstoot, omdat dat ook welvaart is aldus de auteurs. En dan wordt de new green deal uit de vs aangehaald als een oplossing.
En er wordt geadviseerd om bedrijven meer coöperatief te runnen. Van dat laatste kan ik me indenken dat het de maatschappij meer egalitair maakt, maar the new green deel en CO2 uitstoot?
De schrijvers zijn wat mij betreft aan het zwalken gegaan en heel ergens anders uitgekomen dan de bedoeling was. Ze gaan in ieder geval niet dieper in op het dichten van de kloof tussen arm en rijk en kijken er juist vanuit een elitaire bril naar, want het bouwen van windmolens of heeft volgens mij weinig te maken met het fortuin miljardairs, behalve dat zij juist makkelijk de extra kosten van een verduurzaming kunnen dragen en de middenklasse niet. Waardoor het verschil alleen maar groter wordt.
July 5, 2020
Het onderzoek van Heijne en Noten is heel interessant: na het lezen van dit boek snap ik waar het vandaan komt dat bedrijven en aandeelhouders woekerwinsten maken terwijl de werknemers - die door hun werk zorgen voor deze winst - er weinig voor terugkrijgen.
In 2008 moesten wij collectief de banken en het bedrijfsleven redden en nu... 12 jaar later... Corona... weer?
Voor mij was al langer duidelijk dat dit anders moet. Dat er meer aandacht mag zijn voor de mens, ieder mens - dat de overheid daar een serieuze slag in moet maken en dat wij burgers daarin een actieve rol moeten innemen. Daardoor voelen de suggesties van de schrijvers voor de samenleving nu niet zo revolutionair en vernieuwend als ik had verwacht en zijzelf benoemen, maar ik geef ze wel gelijk over wat er ons te doen staat.
Ja, lees dit boek, het versterkt je kaders om bij aan te haken in je strijd voor een meer menselijke wereld. Laten we dat samen aangaan. En ja, dat voelt alsof je op 1001 fronten tegelijk moet vechten waardoor je nooit een stap verder geraakt. Maar we zijn met veel en elke kleine overwinning is een stap vooruit !!!
In 2008 moesten wij collectief de banken en het bedrijfsleven redden en nu... 12 jaar later... Corona... weer?
Voor mij was al langer duidelijk dat dit anders moet. Dat er meer aandacht mag zijn voor de mens, ieder mens - dat de overheid daar een serieuze slag in moet maken en dat wij burgers daarin een actieve rol moeten innemen. Daardoor voelen de suggesties van de schrijvers voor de samenleving nu niet zo revolutionair en vernieuwend als ik had verwacht en zijzelf benoemen, maar ik geef ze wel gelijk over wat er ons te doen staat.
Ja, lees dit boek, het versterkt je kaders om bij aan te haken in je strijd voor een meer menselijke wereld. Laten we dat samen aangaan. En ja, dat voelt alsof je op 1001 fronten tegelijk moet vechten waardoor je nooit een stap verder geraakt. Maar we zijn met veel en elke kleine overwinning is een stap vooruit !!!
October 10, 2025
For years I have felt that the wellbeing of our society is in decline. Thanks to this book I finally have the insight and arguments to support this view. Unbridled growth for the sake of profits for a select few has eroded the public services that improve our quality of life, and comes at a significant cost to the environment. Eat the rich, and eat the politicians that are corrupted by their greedy lobbying behaviour
October 18, 2020
Voor degenen die vaker een boek over economie hebben opgepakt leest het boek 'Fantoomgroei' van Sander Heijne en Hendrik Noten als een economische 'best hits' compilatie: Keynes. Hayek. De gouden decennia na WO2. Het Akkoord van Wassenaar. Kuznets en het BBP. Hayek. De Chicago Boys. Het komt allemaal, in een vogelvlucht, langs. Daar zit de kracht van dit boek: Heijne en Noten weten in weinig bladzijden een groot plaatje te schetsen en daar ook op uit te breiden, zoals met de verhalen over Philips en Frans Rutten. Het boek had ik een paar dagen uit, waarbij de plezierige en makkelijk leesbare schijfstijl mij positief opvielen. Maar meer toegevoegde waarde biedt het boek helaas niet. Een diepere, meer punctuele analyse van het beginpunt van het boek (dat gemiddelde inkomens al decennia niet meegroeien met de economie) komt er niet, en afgezien wat voorzetjes voor open (zoals een breder welvaartsbegrip) doel lukt het hen niet op 'een nieuw verhaal' te schetsen. Mensen die bekend zijn met het onderwerp kunnen het boek beter links laten liggen, maar degenen voor wie de thematiek nieuw is kan ik het van harte aanbevelen.
December 12, 2024
Fantoomgroei start met een interessante observatie: terwijl de winsten van grote bedrijven tegen de plinten opklotsen, weet de gemiddelde werknemer hier slechts weinig van te profiteren. Wat volgt is een geschiedenis van de economische wetenschap met besprekingen van o.a. Smith, Keynes, Hayek en andere economen die het denken door de jaren heen hebben gevormd. Dit is op zich een prima en toegankelijke synthese van de economische geschiedenis, maar brengt voor lezers met een economische achtergrond weinig nieuws.
Het antwoord op het vraagstuk van hoe we afscheid kunnen nemen van het heersende paradigma van eindeloze groei komt niet veel verder dan anecdotes over coöperatie-structuren ter vervanging van het aandeelhoudersmodel. Hier had ik graag een wat diepere analyse van succesfactoren en zwakheden gezien, evenals een bespreking van hoe dit op grotere schaal toegepast zou kunnen worden. Drie sterren uit vijf
Het antwoord op het vraagstuk van hoe we afscheid kunnen nemen van het heersende paradigma van eindeloze groei komt niet veel verder dan anecdotes over coöperatie-structuren ter vervanging van het aandeelhoudersmodel. Hier had ik graag een wat diepere analyse van succesfactoren en zwakheden gezien, evenals een bespreking van hoe dit op grotere schaal toegepast zou kunnen worden. Drie sterren uit vijf
July 18, 2023
3,5 ⭐ Qua thematiek een boek naar m'n hart. Veel wist ik al, maar fijn om ook juist een boek te lezen dat inzoomt op Nederland en ook veel geleerd over het ontstaan van bepaalde economische en politieke structuren in NL. Iets meer anekdotisch dan systematisch, alhoewel meestal wel goed onderbouwd. Aanrader als je een mooie uiteenzetting wil van wat er mis is met ons huidige economische stelsel en voorbeelden wilt van eventuele oplossingen.
September 15, 2024
Interessant boek waarin hedendaagse economische uitdagingen op duidelijke en begrijpelijke wijze geanalyseerd worden. Het boek is geschreven vanuit het Nederlandse perspectief, wat het als Nederlandse lezer leuk en herkenbaar maakt. Qua inhoud en diepgang kan het boek echter niet tippen aan eerder verschenen boeken m.b.t. vergelijkbare onderwerpen.
May 31, 2025
Interessant boek over een onderwerp dat zeker nu nog actueel is. Terwijl het cijfers gebruikt die wat achterhaald zijn (pre corona-crisis) denk ik zeker dat het een goed boek is voor mensen die geïnteresseerd zijn in de maatschappij.
De oplossingen die het brengt vind ik iets flauw en had ik het liefst beter uitgewerkt gezien.
3.5 sterren
De oplossingen die het brengt vind ik iets flauw en had ik het liefst beter uitgewerkt gezien.
3.5 sterren
June 6, 2021
“De enige realistische optie voor een duurzaam bestaan op aarde is het creëren van een economisch model dat niet langer afhankelijk is van eeuwige materiële groei. Waarom werken we steeds harder voor streeds meer twijfelachtige groei? Zou het niet een veel beter idee zijn om die twee om te draaien? In plaats van even hard blijven werken om steeds meer te produceren voor een kleine groep ontvangers, kunnen we ook evenveel blijven produceren en proberen daar steeds minder voor te werken.”
Kan een boek agendabepalend en zelfs onthutsend zijn als het een fenomeen beschrijft dat zich al ruim veertig jaar onder onze neuzen en in onze portemonnees afspeelt? Ja, blijkbaar wel. Waar het de schrijvers van Fantoomgroei driekwart van het boek kost om schoorvoetend toe te geven dat ze het ‘kruispunt van veronderstelde objectiviteit naar een visie’ hebben overgestoken zal ik vooraf kleur bekennen.
Ik kreeg dit boek en wilde het graag lezen omdat mij al jaren het gevoel bekruipt dat economie van middel tot doel geworden is. Dat de overheid zichzelf opwerpt als lobbyclub voor het bedrijfsleven in plaats van burger te beschermen tegen de ethiekvrije geldzucht van aandeelhouders en CEO’s. Maar ik wist en begreep nooit waar dat gevoel vandaan kwam. Na het lezen van Fantoomgroei weet ik het wel. Helaas, zou ik er bijna achteraan zeggen, want door het zorgvuldige betoog van Heijne en Noten werd ik dusdanig tot razernij gedreven dat ik het boek meermaals moest wegleggen. Het is hetzelfde soort machteloosheid waarmee de wereld vier jaar lang naar het Amerika van Donald Trump gekeken heeft: hoe kan dit?
Heijne en Noten nemen de lezer meer in hun zoektocht naar antwoorden op de vraag: hoe kan het dat werknemers die verantwoordelijk zijn voor een ongebreidelde economische groei, steeds minder mee profiteren van de welvaart? Ze fileren aan de hand van voorbeelden van onder andere Philips en PostNL hoe beleidskeuzes de rechtspositie van medewerkers steeds meer ondermijnen. Ze herleiden de bron van het neoliberale beleid van de overheid tot de jaren zeventig, naar secretaris-generaal Frans Rutten van het ministerie van Economische Zaken. En een jonge ambitieuze minister, genaamd Ruud Lubbers. Niet alleen zij krijgen er flink van langs, maar ook ‘volgelingen’ als Gerrit Zalm en Henk Kamp en natuurlijk niet in de laatste plaats premier Rutte.
Rutte, die een in 2006 tijdens de machtsstrijd om het partijleiderschap die hij uitvocht met Rita Verdonk, nog als favoriete filosoof Friedrich von Hayek benoemde. Von Hayek predikte dat economische vrijheid de belangrijkste vrijheid is. Belangrijker dus dan de vrijheid van meningsuiting en vrijwaring van honger en gebrek - door Franklin D Roosevelt, architect van de sociale welvaart en toenemende gelijkheid in de decennia na WOII, benoemd als essentiële vrijheden. Heijne en Noten roemen, in navolging van de populaire Franse econoom Piketty, deze wederopbouwfase, als enige periode waarin sprake was van een spectaculaire toename van de invloed van werknemers. Met niet alleen economische, maar ook sociaal-maatschappelijke voorspoed tot gevolg.
Heijne en Noten schetsen niet alleen waar het in hun ogen fout ging, maar doen ook een voorzet voor oplossingen. Omdat het huidige economische beleid zich richt op oneindige groei - en daarmee evident onhoudbaar is omdat de grondstoffen van onze planeet wél eindig zijn - bepleiten de auteurs het ‘dumpen’ van het bbp. Dat dit kan, bewijst de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern, die al in 2019 bepleitte om als kompas een geluksindex te hanteren die het welzijn van burgers meet. Met als verklaring: “Economische groei die vergezeld gaat van sociale achteruitgang is geen succes. Het is een mislukking.” (p.190)
Om dit voorbeeld kracht bij te zetten leveren de auteurs meer anekdotische voorbeelden die hoop bieden dat het anders kan. Van de Green New Deal die de Amerikaanse politica Alexandra Ocasio-Cortez bepleit tot succesvolle hedendaagse coöperaties, zoals de energiecoöperatie waaraan het Deense eiland Samsø zijn CO2-voetafdruk van minus 12 te danken heeft. En van de Coöperation Jackson die een lokale en coöperatieve economie in de hoofdstad van Mississippi nastreeft tot de platform-coöperatie Green Taxi, waarbij daadwerkelijk de taxichauffeurs achter het stuur van het bedrijf zitten en niet zoals bij platformreus Über, de aandeelhouders.
De auteurs halen grote economen als Milton Friedman en Adam Smith aan en interpreteren of herinterpreteren het gedachtegoed waar in de ogen van Heijne en Noten veelvuldig misbruik van gemaakt is. Dat de auteurs geen objectieve analyse uitvoeren, maar duidelijk naar een visie en oordeel schrijven, lijken ze zelf vrij laat door te hebben, maar is evident in het boek. Het is in de eerste plaats een betoog en niet een analyse. Van een kritische zelftoets of ‘hoor en wederhoor’ is dan ook geen sprake. Dit alles maakt het boek dan wél weer zeer leesbaar en alsnog overtuigend voor wie - zoals ik - al bij voorbaat overtuigd was. Maar het verklaart misschien ook dat het thema van het boek, ondanks de tweedelige televisiespecial die er onder de titel Scheefgroei in de polder aan gewijd is, nog niet de impact heeft gehad die het verdient. De meerwaarde van dit boek schuilt niet in nieuwe inzichten of schokkende onthullingen, maar in ‘connecting the dots’ en het voor een breed publiek toegankelijk maken van het fenomeen van deze gevaarlijke scheefgroei.
Ik hoop dat Mariette Hamer het boek op haar nachtkastje heeft liggen. Al zal er nog veel moeten gebeuren voordat de politieke nazaten van Lubbers en Frans Rutten er echt van doordrongen raken dat de morele en sociale kaalslag van de afgelopen 40 jaar waar zij zo’n groot aandeel in gehad hebben, debet is aan veel van de problemen die zij zeggen te willen oplossen. En dat komt niet in de laatste plaats door het feit dat die nazaten onlangs bij de Tweede Kamerverkiezingen nog steviger in het pluche geholpen zijn, deels door de werknemers die hun bordje steeds vaker leeggegeten zien worden door managers en aandeelhouders.
Kan een boek agendabepalend en zelfs onthutsend zijn als het een fenomeen beschrijft dat zich al ruim veertig jaar onder onze neuzen en in onze portemonnees afspeelt? Ja, blijkbaar wel. Waar het de schrijvers van Fantoomgroei driekwart van het boek kost om schoorvoetend toe te geven dat ze het ‘kruispunt van veronderstelde objectiviteit naar een visie’ hebben overgestoken zal ik vooraf kleur bekennen.
Ik kreeg dit boek en wilde het graag lezen omdat mij al jaren het gevoel bekruipt dat economie van middel tot doel geworden is. Dat de overheid zichzelf opwerpt als lobbyclub voor het bedrijfsleven in plaats van burger te beschermen tegen de ethiekvrije geldzucht van aandeelhouders en CEO’s. Maar ik wist en begreep nooit waar dat gevoel vandaan kwam. Na het lezen van Fantoomgroei weet ik het wel. Helaas, zou ik er bijna achteraan zeggen, want door het zorgvuldige betoog van Heijne en Noten werd ik dusdanig tot razernij gedreven dat ik het boek meermaals moest wegleggen. Het is hetzelfde soort machteloosheid waarmee de wereld vier jaar lang naar het Amerika van Donald Trump gekeken heeft: hoe kan dit?
Heijne en Noten nemen de lezer meer in hun zoektocht naar antwoorden op de vraag: hoe kan het dat werknemers die verantwoordelijk zijn voor een ongebreidelde economische groei, steeds minder mee profiteren van de welvaart? Ze fileren aan de hand van voorbeelden van onder andere Philips en PostNL hoe beleidskeuzes de rechtspositie van medewerkers steeds meer ondermijnen. Ze herleiden de bron van het neoliberale beleid van de overheid tot de jaren zeventig, naar secretaris-generaal Frans Rutten van het ministerie van Economische Zaken. En een jonge ambitieuze minister, genaamd Ruud Lubbers. Niet alleen zij krijgen er flink van langs, maar ook ‘volgelingen’ als Gerrit Zalm en Henk Kamp en natuurlijk niet in de laatste plaats premier Rutte.
Rutte, die een in 2006 tijdens de machtsstrijd om het partijleiderschap die hij uitvocht met Rita Verdonk, nog als favoriete filosoof Friedrich von Hayek benoemde. Von Hayek predikte dat economische vrijheid de belangrijkste vrijheid is. Belangrijker dus dan de vrijheid van meningsuiting en vrijwaring van honger en gebrek - door Franklin D Roosevelt, architect van de sociale welvaart en toenemende gelijkheid in de decennia na WOII, benoemd als essentiële vrijheden. Heijne en Noten roemen, in navolging van de populaire Franse econoom Piketty, deze wederopbouwfase, als enige periode waarin sprake was van een spectaculaire toename van de invloed van werknemers. Met niet alleen economische, maar ook sociaal-maatschappelijke voorspoed tot gevolg.
Heijne en Noten schetsen niet alleen waar het in hun ogen fout ging, maar doen ook een voorzet voor oplossingen. Omdat het huidige economische beleid zich richt op oneindige groei - en daarmee evident onhoudbaar is omdat de grondstoffen van onze planeet wél eindig zijn - bepleiten de auteurs het ‘dumpen’ van het bbp. Dat dit kan, bewijst de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern, die al in 2019 bepleitte om als kompas een geluksindex te hanteren die het welzijn van burgers meet. Met als verklaring: “Economische groei die vergezeld gaat van sociale achteruitgang is geen succes. Het is een mislukking.” (p.190)
Om dit voorbeeld kracht bij te zetten leveren de auteurs meer anekdotische voorbeelden die hoop bieden dat het anders kan. Van de Green New Deal die de Amerikaanse politica Alexandra Ocasio-Cortez bepleit tot succesvolle hedendaagse coöperaties, zoals de energiecoöperatie waaraan het Deense eiland Samsø zijn CO2-voetafdruk van minus 12 te danken heeft. En van de Coöperation Jackson die een lokale en coöperatieve economie in de hoofdstad van Mississippi nastreeft tot de platform-coöperatie Green Taxi, waarbij daadwerkelijk de taxichauffeurs achter het stuur van het bedrijf zitten en niet zoals bij platformreus Über, de aandeelhouders.
De auteurs halen grote economen als Milton Friedman en Adam Smith aan en interpreteren of herinterpreteren het gedachtegoed waar in de ogen van Heijne en Noten veelvuldig misbruik van gemaakt is. Dat de auteurs geen objectieve analyse uitvoeren, maar duidelijk naar een visie en oordeel schrijven, lijken ze zelf vrij laat door te hebben, maar is evident in het boek. Het is in de eerste plaats een betoog en niet een analyse. Van een kritische zelftoets of ‘hoor en wederhoor’ is dan ook geen sprake. Dit alles maakt het boek dan wél weer zeer leesbaar en alsnog overtuigend voor wie - zoals ik - al bij voorbaat overtuigd was. Maar het verklaart misschien ook dat het thema van het boek, ondanks de tweedelige televisiespecial die er onder de titel Scheefgroei in de polder aan gewijd is, nog niet de impact heeft gehad die het verdient. De meerwaarde van dit boek schuilt niet in nieuwe inzichten of schokkende onthullingen, maar in ‘connecting the dots’ en het voor een breed publiek toegankelijk maken van het fenomeen van deze gevaarlijke scheefgroei.
Ik hoop dat Mariette Hamer het boek op haar nachtkastje heeft liggen. Al zal er nog veel moeten gebeuren voordat de politieke nazaten van Lubbers en Frans Rutten er echt van doordrongen raken dat de morele en sociale kaalslag van de afgelopen 40 jaar waar zij zo’n groot aandeel in gehad hebben, debet is aan veel van de problemen die zij zeggen te willen oplossen. En dat komt niet in de laatste plaats door het feit dat die nazaten onlangs bij de Tweede Kamerverkiezingen nog steviger in het pluche geholpen zijn, deels door de werknemers die hun bordje steeds vaker leeggegeten zien worden door managers en aandeelhouders.
October 17, 2020
Vooral het laatste hoofdstuk geeft mij energie om aan de slag te gaan. Ik heb al langer het gevoel dat mijn relatie met werk anders kan, ook de nodige ideeën bij, en dit boek geeft mij weer een zetje in de juiste richting. Heel fijn! Verder interessant om te begrijpen waarom de economie nu is zoals die is, en welke hoofdrolspelers daar in het verleden aan hebben bijgedragen. Soms miste ik de intrinsieke motivatie van die hoofdrolspelers om echt te begrijpen waarom zij voor een bepaalde strategie kozen. Maar al met al, fijn boek :)
July 27, 2020
Sinds 1980 hebben werkenden nauwelijks geprofiteerd van de doorgaande economische groei. Bedrijven en kapitaalverschaffers hebben een veel groter deel van de koek bemachtigd. De arbeidsmarkt is geflexibiliseerd, overheidsvoorzieningen zijn uitgehold, ongelijkheid is toegenomen. Tijd voor verandering.
January 9, 2024
Denk dat mensen dit echt een goed boek kunnen vinden, maar is niet wat ik heel interessant vind ben ik achter gekomen. Luisterde dit boek, denk dat je er beter in komt als je het leest ging best wat langs me heen😅
May 2, 2021
We werken meer voor minder. De economie doet het fantastisch maar geen starter kan een huis kopen. Er zijn met corona te weinig ziekenhuisbedden. Dit boek legt uit waarom. Hoe ons geld naar een selecte groep gaat aan de top van bedrijven, die bedrijven steeds 'efficiënter' maken en daar zelf grote bonussen uit slepen. Hoe Phillips Eindhoven heeft opgebouwd als stad en leefplek, maar nu zijn distributie versplinterd heeft waardoor er bij een crisis zoals corona veel stilvalt. Hoe ons model met BNP achterhaalt is, en hoe we streven naar meer, meer, meer, oneindig meer, terwijl wij zelf eindig zijn. En grondstoffen ook. Voorbeelden van oplossingen vond ik interessant, het belerende toontje in de laatste hoofdstukken met 'we moeten dit zo en zo doen' minder, omdat je uit de goede voorbeelden zelf óók conclusies kan trekken. Dat hadden de schrijvers best aan de lezers mogen overlaten. Hoe dan ook, hoop ik dat onze premier Rutte dit boek leest.
July 15, 2020
Sympathiek boek. Niks nieuws in gelezen.
June 12, 2025
Sterke probleemanalyse, vond de call to action nog niet helemaal overtuigend. Met name verrassend vond ik de discussie over kapitalisme (“Wij geloven niet dat het kapitalisme kapot is. Het is het kompas van het kapitalisme dat ernstig is ontregeld.”) De rest van het boek klonk voor mij redelijk in lijn met Marxist scholarship, dus ik vond dit een opvallende conclusie. Vergeleken met de rest van het boek ook vrij zwak beargumenteerd: “kapitalisme” wordt niet gedefinieerd en er wordt ook niet uitgelegd waarom de problemen die aan het licht komen in het boek niet beschouwd worden als structurele problemen van het kapitalisme.
August 17, 2021
Fijn geschreven boek met een heldere inleiding. Waarom plukken de mensen die de vruchten kweken, de vruchten niet. Met een terugblik op politieke beslissingen voor en na WOII, beantwoorden ze gedeeltelijk de hypothese. Wat daarna volgt is een minder gestructureerde analyse van mogelijke oplossingen, met een conclusie die bekend is maar fijn is om herhaald te worden, echter niet geheel vernieuwend.
January 24, 2023
interessante ideeën maar soms een beetje te kort door de bocht. ik snap niet zoveel van economie dus een beetje langzamer ajb! ook niet supergoed geschreven :0
laatste kritiekpuntje is dit: ik heb net 8 weken gezeik over bronvermelding en bibliografieën aan moeten horen. jongens ik ben niet kritisch. maar deze bibliografie is echt matig op z'n best. en dat is het meest nerderige en irritante wat ik ooit in mn leven gezegd zal hebben. the only way is up!
laatste kritiekpuntje is dit: ik heb net 8 weken gezeik over bronvermelding en bibliografieën aan moeten horen. jongens ik ben niet kritisch. maar deze bibliografie is echt matig op z'n best. en dat is het meest nerderige en irritante wat ik ooit in mn leven gezegd zal hebben. the only way is up!
October 14, 2021
Wilde dit boek leuk vinden, maar het is eigenlijk alleen leuk als je helemaal niks van (politieke) economie af weet. Als je nooit van Adam Smith of Hayek hebt gehoord en daar meer over wil weten. Want het boek is vooral een beschrijving van wat basiskennis op dat gebied. Blijft heel oppervlakkig en bevat geen enkel nieuw inzicht. Had er veel meer van verwacht.
May 8, 2021
Wat een hoopvol boek! Niet het eerste gedeelte waarin Heijne en Noten uitleggen hoe het zover is gekomen dat er steeds harder en meer moet worden gewerkt voor steeds minder. Maar in hun voorbeelden hoe het anders kan én moet zit het optimisme. Het is ook een goede gedachte dat die betere wereld niet alleen ons meer oplevert, maar dat een beter milieu daar een uitgangspunt bij is. We kunnen zelf veel doen. Ik denk dan ook iets minder ‘nee, nee, nee! schreeuwen, maar handen uit de mouwen, soms tegen de stroom in. Gewoon doen. Met elkaar.
September 13, 2022
Positief: interessante perspectieven op de economie en de relatie mens - bedrijf.
Negatief: het ontbeert objectiviteit en daarmee geloofwaardigheid; het is een selectief samenraapsel van voorbeelden om een standpunt kracht bij te zetten en invullen door de lens van wat men nu weet.
Negatief: het ontbeert objectiviteit en daarmee geloofwaardigheid; het is een selectief samenraapsel van voorbeelden om een standpunt kracht bij te zetten en invullen door de lens van wat men nu weet.
January 17, 2021
Compact en duidelijk overzicht hoe we in dit economisch systeem terecht zijn gekomen. Mooie kleine initiatieven om het anders te doen. Een doorwrocht alternatief bood het boek nog niet, maar wel de uitgangspunten
April 23, 2021
Kritische noot op de op groei gebaseerde economische model. Ik miste beetje diepgang over hoe het wel zou moeren.
October 30, 2025
Boek geluisterd, dat helpt om sommige ingewikkelde stukken door te komen. Interessant om te leren over economie en politiek
July 9, 2022
Via Storytel.
November 28, 2024
Heel interessant boek. Opent weer even de ogen over wat nou echt belangrijk is in de samenleving (spoiler: niet alles draait om economische groei). Ook goed geschreven, leest lekker weg. Zeker een aanrader!
September 6, 2020
Dit boek heeft een hele sterke boodschap: economische groei is de afgelopen 30 jaar is niet eerlijk verlopen, winsten zijn alleen naar bedrijven gegaan. De auteurs geven lekker veel achtergrondinformatie over de opkomst van Lubbers, de Rutten-boys (Zalm!), welvaartverdeling rond de oorlogen, economische politiek van Den Uyl en de klassieke tegenstelling tussen Keynes en Friedman. Veel achtergrondinformatie, een sterke probleemstelling - maar daar houdt het dan op. Hun oplossingen zijn idealistisch, vaag en lezen als een doorsnee Tegenlicht-aflevering waarin anekdotische informatie als oplossingen voor de toekomst gepresenteerd worden. Jammer, maar begrijpelijk, er is namelijk geen eenvoudige oplossing voor dit probleem. Echter, wel een deceptie na een zeer sterke probleemstelling en achtergrond-analyse.
July 4, 2021
Economic growth is pointless if people aren't thriving – Jacinda Ardern (pagina 251).
Er is iets te scheef gegroeid in onze wereld: Volgens een onderzoek van Oxfam uit 2020, hebben de 2153 miljardairs in de wereld evenveel rijkdom als de onderste 60% van de wereldbevolking, d.w.z. 4,6 miljard mensen. Dit is niet het gevolg van een onvermijdelijk verloop van de geschiedenis. Dit is een weeffout van een economisch systeem dat we zelf bedacht en gebouwd hebben. Zoals Joseph Stiglitz stelt in ''People, Power and Profits'': ''Inequality is a choice. It is not inevitable''.
Stiglitz is niet de enige die de extreem scheefgegroeide wereldwijde ongelijkheid aan de kaak stelt. Andere schrijvers, die ook in Fantoomgroei geciteerd worden, zoals Piketty, Raworth en Mazzucato, wijzen ook op deze extreme ongelijkheid en de nare gevolgen ervan.
Met Fantoomgroei schrijven Sander Heijne en Hendrik Noten het Nederlandse hoofdstuk van deze internationale discussie over ongelijkheid. Een goede bijdrage, waarbij ze in het laatste deel van het boek naar mijn smaak te weinig oplossingen geven (daarover later meer).
Ze constateren in het begin van de proloog dat er iets raars aan de hand is met de beloning van arbeid in Nederland de afgelopen 4 decennia: De Nederlandse economie is de afgelopen 40 jaar met tientallen procenten gegroeid, maar de reële gezinsinkomens zijn in diezelfde periode vrijwel niet gestegen (pag 9). En terwijl in de decennia daarvoor, tussen het einde van de tweede wereldoorlog en 1980, loonstijgingen wel redelijk in gelijke pas liepen met economische groei.
De voornaamste verklaring die Heijne en Noten geven is dat vanaf 1982 arbeid geleidelijk structureel anders georganiseerd werd. Waar voor 1982 veel grote bedrijven ware conglomeraten waren die alles zelf bedachten en uitvoerden, zijn sinds begin jaren 80 steeds meer taken ge-outsourced, opdat bedrijven zich alleen nog maar op hun core business hoefden te richten. Vroeger kocht je spullen van één bedrijf dat vrijwel alles zelf deed, tegenwoordig koop je spullen van een distributieketen.
Heijne en Noten noemen deze supply chains ''afhankelijke sterrenstelsels'', waarbij het dominante bedrijf, de ster, zich met zijn core business bezig houdt, en allerlei van de ster afhankelijke toeleveranciers, de ''planeten'', onderling met elkaar moeten concurreren om de gunsten van de ster. Op hun beurt zijn er weer satellieten, zzp'ers en klein mkb, die moeten concurreren om aan de planeten te mogen leveren.
Een voorbeeld uit het boek: Philips, dat vroeger huizen bouwde voor zijn medewerkers en zelf kartonnen verpakking produceerde, maar nu vooral een merknaam is. Niet onvergelijkbaar met Nike, dat zich voornamelijk bezig houdt met marketing en ontwerp, maar alle productie door onderaannemers, soms in onaangename sweatshops in Zuidoost Azië, laat verrichten.
Een gevolg: In deze sterrenstelsels worden de planeten, de bedrijven die diensten leveren aan de sterren, vaak uitgeperst om tegen de laagste prijs hun diensten te leveren. Een ander gevolg: Mensen die vroeger werknemer waren bij een ster, van schoonmaak tot salarisadministratie, zijn sinds begin jaren 80 steeds meer toeleverancier van datzelfde bedrijf geworden. De combinatie van deze twee gevolgen zorgt er voor dat veel lonen niet langer meestijgen met bedrijfswinsten.
Een ander voorbeeld uit het boek van een sterrenstelsel: Bol.com. Op het hoofdkantoor zitten de marketeers, programmeurs en managers, allen vaak hoog opgeleid, met goed salaris en vast contract. Zij werken voor Bol.com. In Bol.com's distributie centra werken mensen in de supply chain van Bol.com, maar ze staan niet bij Bol.com op de loonlijst. Dat werk is ge-outsourced naar Ingram Micro, dat op zijn beurt weer de werving en betaling van mensen die in de distributie keten werken heeft ge-outsourced naar uitzendbureaus. Deze mensen zijn vaak laag opgeleid, hebben een laag loon en geen vast contract.
Deze mensen zijn niet meer collega's. Ze werken wel in dezelfde keten, maar niet meer voor hetzelfde bedrijf. Ze komen elkaar niet meer tegen bij bedrijfsuitjes of bij de koffieautomaat. Door al dat ge-outsource zijn mensen ''niet langer waardevolle leden van het collectief die bijdragen aan het succes, maar diensten die ze inkopen. FTE's in een spreadsheet i.p.v. mensen met een naam, gezin, ambities en dromen'' (pag 65).
Deze tweedeling in het personeelsbestand van de Bol.com keten is welhaast een metafoor voor de toenemende tweedeling in de Nederlandse maatschappij.
Waarom hebben we deze scheefgroei sinds begin jaren 80 laten ontstaan? Aan de bekende namen als Milton Friedman en Von Hayek wordt in Fantoomgroei de naam van de Nederlander Frans Rutten toegevoegd. Hij was gedurende een groot deel van de jaren 70 en 80 de hoogste ambtenaar op het ministerie van Economische Zaken. Deze vroege neoliberaal in de polder zag in de crisis van begin jaren 80 een mooie kans om de Nederlandse economie ingrijpend te veranderen. Premier Lubbers ging mee in zijn plannen, en de vakbond, op apegapen door de crisis, ook.
Het resultaat: De akkoorden van Wassenaar, waarin loonmatiging een voornaam middel werd om uit de crisis te komen. Waar het beter was geweest deze loonmatiging een tijdelijke maatregel te laten zijn, werd het een economisch dogma dat het denken over economie in Nederland de afgelopen 4 decennia beheerst heeft.
Ruud Lubbers noemde zijn beleid ''no-nonsense''. Volgens hem was het ''pragmatisch, noodzakelijk en bovendien technisch, en staat dus eigenlijk los van de politiek. Lubbers presenteert de economie als een machine, voortgedreven door natuurwetten'' (pag 107). Lubbers' economische beleid werd een absolute waarheid, terwijl het eigenlijk gewoon een politieke keuze was waar je van mening over kan verschillen. Economie is geen exacte wetenschap.
Nog even wat statistieken over hoe we er voor staan:
Eind 2019 heeft nog maar 61% van de Nederlandse werknemers een vast contract (pag 62).
In 2016 verdient 40% van de zzp'ers minder dan € 16.000 per jaar.
In 2020 zijn 100 multinationals verantwoordelijk voor 70% van de CO2 uitstoot (pag 198)
Als we zo doorgaan: Over enkele jaren bezit de rijkste 1% twee derde van de wereldwijde welvaart (pag 198).
Wat zijn de oplossingen die Heijne en Noten aandragen?
1. We moeten ophouden om economische groei als een doel te zien. We moeten het zien als een middel om de welvaart van iedereen te vergroten. Hoe kunnen we onze economische structuren zo vormgeven dat ze voor zo veel mogelijk mensen de welvaart vergroten, en niet slechts voor een kleine groep?
2. We moeten af van BBP als enige toonaangevende indicator. Het BBP werd een doel op zich. Wat je meet, daar ga je naar toe werken. ''Te veel mensen werken tegenwoordig voor het BBP, i.p.v. andersom'' (pag 191). We hebben een waaier aan indicatoren nodig die aangeven hoe de welvaart toeneemt, en niet alleen gefocust zijn op de groei van het BBP. Dit komt ook uitgebreid naar voren in Doughnut Economics van Kate Raworth.
3. We moeten betere vragen stellen. Kloppen onze aannames nog? Of zitten we vast in economische dogma's?
4. Welke vrijheden vinden we belangrijk? Volgen we Franklin Roosevelt's 4 vrijheden met o.a. vrijheid van meningsuiting en godsdienst, of Milton Friedman, met zijn focus op economische vrijheid? Risico als je alleen op economische vrijheid stuurt: De economische vrijheid van de een kan zomaar de economische onderdrukking van de ander worden.
5. Alternatieven voor bedrijven die puur sturen op het vergroten van aandeelhouderswaarde: collectief eigenaarschap en een stakeholder-value benadering.
Alhoewel deze voorstellen belangrijke stappen kunnen zijn naar een minder ongelijke wereld, denk ik dat ze te kort schieten. Noodzakelijk, maar niet genoeg. Bijvoorbeeld, ik acht de kans heel klein dat de wereld minder ongelijk kan worden zonder ingrijpende veranderingen in de manier waarop we belastingen organiseren, zowel op nationaal als globaal niveau. Dit thema wordt nauwelijks besproken in Fantoomgroei. Een ander voorbeeld: Heijne en Noten merken op dat slechts 100 multinationals verreweg de grootste vervuilers zijn, maar komen niet met voorstellen om daar wat aan te doen. O.a. hierdoor wordt de lijst voorstellen van Heijne en Noten onvolledig.
Ondanks dat hun oplossingen onvolledig zijn, is Fantoomgroei een goede bijdrage aan de wereldwijde discussie hoe we een rechtvaardigere en duurzamere wereld kunnen creëren. Het is aan ons om dat te doen. Wij bepalen wat we belangrijk vinden.
''Op lange termijn is de echte keuze niet tussen werkgelegenheid en het klimaat. Het is beide of niets'' (pag 200).
Er is iets te scheef gegroeid in onze wereld: Volgens een onderzoek van Oxfam uit 2020, hebben de 2153 miljardairs in de wereld evenveel rijkdom als de onderste 60% van de wereldbevolking, d.w.z. 4,6 miljard mensen. Dit is niet het gevolg van een onvermijdelijk verloop van de geschiedenis. Dit is een weeffout van een economisch systeem dat we zelf bedacht en gebouwd hebben. Zoals Joseph Stiglitz stelt in ''People, Power and Profits'': ''Inequality is a choice. It is not inevitable''.
Stiglitz is niet de enige die de extreem scheefgegroeide wereldwijde ongelijkheid aan de kaak stelt. Andere schrijvers, die ook in Fantoomgroei geciteerd worden, zoals Piketty, Raworth en Mazzucato, wijzen ook op deze extreme ongelijkheid en de nare gevolgen ervan.
Met Fantoomgroei schrijven Sander Heijne en Hendrik Noten het Nederlandse hoofdstuk van deze internationale discussie over ongelijkheid. Een goede bijdrage, waarbij ze in het laatste deel van het boek naar mijn smaak te weinig oplossingen geven (daarover later meer).
Ze constateren in het begin van de proloog dat er iets raars aan de hand is met de beloning van arbeid in Nederland de afgelopen 4 decennia: De Nederlandse economie is de afgelopen 40 jaar met tientallen procenten gegroeid, maar de reële gezinsinkomens zijn in diezelfde periode vrijwel niet gestegen (pag 9). En terwijl in de decennia daarvoor, tussen het einde van de tweede wereldoorlog en 1980, loonstijgingen wel redelijk in gelijke pas liepen met economische groei.
De voornaamste verklaring die Heijne en Noten geven is dat vanaf 1982 arbeid geleidelijk structureel anders georganiseerd werd. Waar voor 1982 veel grote bedrijven ware conglomeraten waren die alles zelf bedachten en uitvoerden, zijn sinds begin jaren 80 steeds meer taken ge-outsourced, opdat bedrijven zich alleen nog maar op hun core business hoefden te richten. Vroeger kocht je spullen van één bedrijf dat vrijwel alles zelf deed, tegenwoordig koop je spullen van een distributieketen.
Heijne en Noten noemen deze supply chains ''afhankelijke sterrenstelsels'', waarbij het dominante bedrijf, de ster, zich met zijn core business bezig houdt, en allerlei van de ster afhankelijke toeleveranciers, de ''planeten'', onderling met elkaar moeten concurreren om de gunsten van de ster. Op hun beurt zijn er weer satellieten, zzp'ers en klein mkb, die moeten concurreren om aan de planeten te mogen leveren.
Een voorbeeld uit het boek: Philips, dat vroeger huizen bouwde voor zijn medewerkers en zelf kartonnen verpakking produceerde, maar nu vooral een merknaam is. Niet onvergelijkbaar met Nike, dat zich voornamelijk bezig houdt met marketing en ontwerp, maar alle productie door onderaannemers, soms in onaangename sweatshops in Zuidoost Azië, laat verrichten.
Een gevolg: In deze sterrenstelsels worden de planeten, de bedrijven die diensten leveren aan de sterren, vaak uitgeperst om tegen de laagste prijs hun diensten te leveren. Een ander gevolg: Mensen die vroeger werknemer waren bij een ster, van schoonmaak tot salarisadministratie, zijn sinds begin jaren 80 steeds meer toeleverancier van datzelfde bedrijf geworden. De combinatie van deze twee gevolgen zorgt er voor dat veel lonen niet langer meestijgen met bedrijfswinsten.
Een ander voorbeeld uit het boek van een sterrenstelsel: Bol.com. Op het hoofdkantoor zitten de marketeers, programmeurs en managers, allen vaak hoog opgeleid, met goed salaris en vast contract. Zij werken voor Bol.com. In Bol.com's distributie centra werken mensen in de supply chain van Bol.com, maar ze staan niet bij Bol.com op de loonlijst. Dat werk is ge-outsourced naar Ingram Micro, dat op zijn beurt weer de werving en betaling van mensen die in de distributie keten werken heeft ge-outsourced naar uitzendbureaus. Deze mensen zijn vaak laag opgeleid, hebben een laag loon en geen vast contract.
Deze mensen zijn niet meer collega's. Ze werken wel in dezelfde keten, maar niet meer voor hetzelfde bedrijf. Ze komen elkaar niet meer tegen bij bedrijfsuitjes of bij de koffieautomaat. Door al dat ge-outsource zijn mensen ''niet langer waardevolle leden van het collectief die bijdragen aan het succes, maar diensten die ze inkopen. FTE's in een spreadsheet i.p.v. mensen met een naam, gezin, ambities en dromen'' (pag 65).
Deze tweedeling in het personeelsbestand van de Bol.com keten is welhaast een metafoor voor de toenemende tweedeling in de Nederlandse maatschappij.
Waarom hebben we deze scheefgroei sinds begin jaren 80 laten ontstaan? Aan de bekende namen als Milton Friedman en Von Hayek wordt in Fantoomgroei de naam van de Nederlander Frans Rutten toegevoegd. Hij was gedurende een groot deel van de jaren 70 en 80 de hoogste ambtenaar op het ministerie van Economische Zaken. Deze vroege neoliberaal in de polder zag in de crisis van begin jaren 80 een mooie kans om de Nederlandse economie ingrijpend te veranderen. Premier Lubbers ging mee in zijn plannen, en de vakbond, op apegapen door de crisis, ook.
Het resultaat: De akkoorden van Wassenaar, waarin loonmatiging een voornaam middel werd om uit de crisis te komen. Waar het beter was geweest deze loonmatiging een tijdelijke maatregel te laten zijn, werd het een economisch dogma dat het denken over economie in Nederland de afgelopen 4 decennia beheerst heeft.
Ruud Lubbers noemde zijn beleid ''no-nonsense''. Volgens hem was het ''pragmatisch, noodzakelijk en bovendien technisch, en staat dus eigenlijk los van de politiek. Lubbers presenteert de economie als een machine, voortgedreven door natuurwetten'' (pag 107). Lubbers' economische beleid werd een absolute waarheid, terwijl het eigenlijk gewoon een politieke keuze was waar je van mening over kan verschillen. Economie is geen exacte wetenschap.
Nog even wat statistieken over hoe we er voor staan:
Eind 2019 heeft nog maar 61% van de Nederlandse werknemers een vast contract (pag 62).
In 2016 verdient 40% van de zzp'ers minder dan € 16.000 per jaar.
In 2020 zijn 100 multinationals verantwoordelijk voor 70% van de CO2 uitstoot (pag 198)
Als we zo doorgaan: Over enkele jaren bezit de rijkste 1% twee derde van de wereldwijde welvaart (pag 198).
Wat zijn de oplossingen die Heijne en Noten aandragen?
1. We moeten ophouden om economische groei als een doel te zien. We moeten het zien als een middel om de welvaart van iedereen te vergroten. Hoe kunnen we onze economische structuren zo vormgeven dat ze voor zo veel mogelijk mensen de welvaart vergroten, en niet slechts voor een kleine groep?
2. We moeten af van BBP als enige toonaangevende indicator. Het BBP werd een doel op zich. Wat je meet, daar ga je naar toe werken. ''Te veel mensen werken tegenwoordig voor het BBP, i.p.v. andersom'' (pag 191). We hebben een waaier aan indicatoren nodig die aangeven hoe de welvaart toeneemt, en niet alleen gefocust zijn op de groei van het BBP. Dit komt ook uitgebreid naar voren in Doughnut Economics van Kate Raworth.
3. We moeten betere vragen stellen. Kloppen onze aannames nog? Of zitten we vast in economische dogma's?
4. Welke vrijheden vinden we belangrijk? Volgen we Franklin Roosevelt's 4 vrijheden met o.a. vrijheid van meningsuiting en godsdienst, of Milton Friedman, met zijn focus op economische vrijheid? Risico als je alleen op economische vrijheid stuurt: De economische vrijheid van de een kan zomaar de economische onderdrukking van de ander worden.
5. Alternatieven voor bedrijven die puur sturen op het vergroten van aandeelhouderswaarde: collectief eigenaarschap en een stakeholder-value benadering.
Alhoewel deze voorstellen belangrijke stappen kunnen zijn naar een minder ongelijke wereld, denk ik dat ze te kort schieten. Noodzakelijk, maar niet genoeg. Bijvoorbeeld, ik acht de kans heel klein dat de wereld minder ongelijk kan worden zonder ingrijpende veranderingen in de manier waarop we belastingen organiseren, zowel op nationaal als globaal niveau. Dit thema wordt nauwelijks besproken in Fantoomgroei. Een ander voorbeeld: Heijne en Noten merken op dat slechts 100 multinationals verreweg de grootste vervuilers zijn, maar komen niet met voorstellen om daar wat aan te doen. O.a. hierdoor wordt de lijst voorstellen van Heijne en Noten onvolledig.
Ondanks dat hun oplossingen onvolledig zijn, is Fantoomgroei een goede bijdrage aan de wereldwijde discussie hoe we een rechtvaardigere en duurzamere wereld kunnen creëren. Het is aan ons om dat te doen. Wij bepalen wat we belangrijk vinden.
''Op lange termijn is de echte keuze niet tussen werkgelegenheid en het klimaat. Het is beide of niets'' (pag 200).
Displaying 1 - 30 of 113 reviews