Η Υψικάμινος, συλλογή 63 πεζόμορφων ποιημάτων, είναι το πρώτο κείμενο που εκδίδεται του Ανδρέα Εμπειρίκου. Τυπώθηκε σε 200 αριθμημένα αντίτυπα στις εκδ. Κασταλία, τον Μάρτιο του 1935 στην Αθήνα, 11 χρόνια μετά το Μανιφέστο του Υπερρεαλισμού του Αντρέ Μπρετόν στο Παρίσι. Λίγο καιρό πριν, στις 25 Ιανουαρίου 1935, ο Εμπειρίκος είχε δώσει τη διάλεξη "Περί σουρρεαλισμού" στη Λέσχη Καλλιτεχνών. Ο Εμπειρίκος γνωρίζει τον κύκλο των υπερρεαλιστών και μυείται στην τεχνική της αυτόματης γραφής τους γύρω στο 1929. Η Υψικάμινος αποτελεί ένα μοναδικό βιβλίο της νεοελληνικής ποιητικής παραγωγής. Κανένας ποιητής πριν, αλλά και κανένας μετά, δεν συγκρότησε ένα βιβλίο τόσο αιρετικό, τόσο κρυπτικό και "ακατανόητο", που ωστόσο εξαντλήθηκε γρήγορα, "όχι από ενδιαφέρον αλλά επειδή εθεωρήθη βιβλίο σκανδαλώδες, γραμμένο από ένα παράφρονα", όπως θυμάται ο ίδιος ο ποιητής. Χωρίς σημεία στίξεως, με γλώσσα κυρίως λόγια και εκζητημένη, με φράσεις ατέρμονες, με άψογη σύνταξη αλλά χωρίς προφανή λογικό ειρμό η Υψικάμινος ανταποκρίνεται στις επιταγές του ελεύθερου συνειρμού και της συνακόλουθης αυτόματης γραφής που είχε διακηρύξει ο Αντρέ Μπρετόν και η παρέα του. Δύσκολα όμως θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πειστικά ότι τα ποιήματα της Υψικαμίνου έχουν συγκροτηθεί 'αυτόματα' ή 'τυχαία', παρά το γεγονός ότι ο ίδιος ο Εμπειρίκος βεβαιώνει ότι τα ποιήματα αυτά δεν αναπτύσσονται πάντοτε 'εντός των συνειδητών ορίων'. Η συνταγή δεν πρόκειται να επαναληφθεί, όμως αυτός ο πειραματισμός πέτυχε να αναδείξει το αυθεντικότερο κείμενο του ελληνικού υπερρεαλισμού. (Από την παρουσίαση της έκδοσης)
Andreas Embirikos was a Greek surrealist poet and the first Greek psychoanalyst.
Embirikos came from a wealthy family as his father was an important ship-owner. He was born in Brăila, Romania, but his family soon moved to Ermoupolis in Syros, Greece. When Embirikos was only seven years old they moved to Athens. While he was still a teenager his parents divorced; he started studying at the Faculty of Philosophy of the National and Capodistrian University of Athens, but he decided to move to Lausanne to stay with his mother.
The following years Embirikos studied a variety of subjects both in France and in the United Kingdom where he studies at King's College London.
However it was in Paris where he decided to study psychanalysis together with René Laforgue.
His poetry can be defined by two major tendencies. On the one hand, he was one of the major representatives of surrealism in Greece. His first poetic collection, "Ipsikaminos", was a heretic book, characterized by the lack of the punctuation and the peculiarity of the language. As the poet himself admitted it was precisely the originality and extravagance of his work that contributed to his relative commercial success.
On the other hand, together with Yorgos Seferis, Embirikos was the most important representative of the generation of the 1930s. He contributed greatly to the introduction of modernism in Greek letters and he helped change once and for all the poetic atmosphere of Greece.
Arguably, the most significant and influential work by Embirikos is "Megas Anatolikos". The poet dedicated many years of work to this particularly long novel, that consists of more than one hundred chapters. In this work, Embirikos narrates the first trip of the ocean liner Great Eastern (Μέγας Ἀνατολικός) from England to America. Embirikos describes the Great Eastern as a hedonic vessel, where the multitude of the passengers enjoy love without and beyond limits. During the ten-day trip (an allusion to the Decameron) they discover a new form of happiness and innocence. For this work, Odysseas Elytis called Embirikos "a visionary and a prophet".
Embirikos also wrote articles of literary criticism; at least two of them are worth-mentioning. The first is "The hidden necrophilia in the works of Edgar Allan Poe"; the second, "Nikos Engonopoulos or the miracle of Elbassan and Bosphorus".
Οπού διαβάζω το "Κορυδαλλοί Σφαζόμενοι Μειλιχίως" και λέω τι είπε ρε το θηρίο, ρε μαλάκα τι λέει ρε. Κλείστονα ρε δεν καταλαβαίνω τίποτα ρε. Δεν καταλαβαίνω. Θέλω. Δεν καταλαβαίνω. Δεν μπορώ. Είναι πολλά τα ερωτήματα ρε Αντρέα φτιάξε κάτι να μπορώ να δείξω και γω στην μάνα μου.
Η διείσδυση στην ουσία των λέξεων που διοχετεύονται απο το ασυνείδητο με "αναστολή"/ελαχιστοποίηση της χρήσης του συνειδητού νου (η "αυτόματη γραφή" όπως αναφέρει ο Α. Εμπειρίκος στην διάλεξη του περι Σουρρεαλισμού) και στην καρδιά του νοήματος της ποιητικής αυτής συλλογής, προυποθέτει πιστεύω ανάλογη μείωση της λειτουργίας του συνειδητού νου και απο την πλευρά του αναγνώστη, έτσι ώστε να ανοιχτούν τα κανάλια για να γίνει εφικτή μία τέτοια σύλληψη νοημάτων.
Αντιλαμβάνομαι πως ίσως το παρόν να έχει αξία ως το πρώτο (όπως φέρεται) ελληνικό σουρεαλιστικό κείμενο (ή συλλογή από κείμενα), αλλά αν πρέπει να το κρίνουμε με σημερινούς όρους, πρόκειται απλώς για μια ακατανόητη παράθεση προτάσεων που συνιστούν... τίποτα. Όπως όλα τα παράγωγα του ντανταϊσμού, εκτός του πλαισίου του έχει περίπου την ίδια αξία με τις ακτάστατες πιτσιλιές σε κατά βάση λευκούς καμβάδες, που βαφτίζονται "μεταμοντέρνα τέχνη".
Για να παραθέσω το μοναδικό χωρίο που κατάφερε κάπως να σκαλώσει στη μνήμη μου, από το κείμενο "Φως επί Φάλαινας":
"Η αρχική μορφή της γυναίκας ήτο το πλέξιμο των λαιμών δύο δεινοσαύρων. Έκτοτε άλλαξαν οι καιροί και άλλαξε σχήμα και η γυναίκα".
Είναι ωστόσο εξαιρετικό βιβλίο για να δανειστεί φράσεις όποιος θέλει να αναπαραστήσει κάποιον που έχει χάσει πολύ, πάααρα πολύ sanity. (Όσοι και όσες καταλάβατε, ξέρετε...).
...ξεκίνησε το δεύτερο μαϊστράλι. Το σκαμπανέβασμα της λεπτοκαμωμένης βούρτσας αντεπεξήλθε επιτυχώς κατά του εαυτού μου. Τροπική θαλπωρή μα μετουσιωμένη ενώπιον μαρτύρων καιόμενων κατεχωρήθη οριστικώς στα πεπραγμένα των γιγαντομάχων αντί ευτελέστατης τιμής μιας τετιμημένης οδαλίσκης. Στα πόδια της λάμπανε βραχιόλια στο πρόσωπό της δάκρυα στο στήθος τρεις σταγόνες. Ωραιότερο θέαμα δεν συνήντησε ποτέ ο περιπλανώμενος Εβραίος ούτε το πρότυπον συντεχνιακόν κράτος του παρελθόντος γιατί οι κλωστές που δέναν τα πόδια της δεν υπήρχαν και τα καρφιά δεν είχαν προμελετηθή. Το σύστημα δεν απεκρυσταλλώθη. Εδόθη μόνον περισσότερη ελευθερία στους ελεύθερους και έσβησε ο πόνος του καπήλου των χθεσινών οργίων.
Όταν στεγάζονται οι κακώσεις
"Δεν είταν ο ζέφυρος. Είταν ο συρφετός της λίμνης και γύρω του ολοφυρόμενοι θάμνοι γδέρναν τη χειμωνιάτικη λεπίδα τους γιατί κατάντικρυ στο στήθος τους πλέκαν τ' αφιερωμένα του παιδιά την συστοιχία της μικροσκοπικής σελήνης..."
Τριαντάφυλλα στο παράθυρο
Σκοπός της ζωής μας δεν είναι η χαμέρπεια. Υπάρχουν απειράκις ωραιότερα πράγματα και απ' αυτήν την αγαλματώδη παρουσία του περασμένου έπους. Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη. Σκοπός της ζωής μας είναι η ατελεύτητη μάζα μας. Σκοπός της ζωής μας είναι η λυσιτελής παραδοχή της ζωής μας και της καθεμιάς ευχής εν παντί τόπω εις πάσαν στιγμήν εις κάθε ένθερμον αναμόχλευσιν των υπαρχόντων. Σκοπός της ζωής μας είναι το σεσημασμένον δέρας της υπάρξεώς μας.
Η Υψικάμινος αποτελεί μια συλλογή κειμένων - ορόσημο καθώς εισήγαγε τον υπερρεαλισμό στην Ελλάδα. Παρ' όλα αυτά δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες που είχα. Τα περισσότερα κείμενα είναι δυσνόητα ή ακόμη και ακατανόητα. Όσο κι αν ο αναγνώστης προσπαθεί να αφεθεί στη ροή του λόγου του Εμπειρίκου και να τον ερμηνεύσει με έναν δικό του τρόπο, αυτό δεν καθίσταται εφικτό. Το έργο όμως διαθέτει μια μοναδική αίγλη, μερικά ιδιαίτερα αξιόλογα κείμενα και ο συγγραφέας χρησιμοποιεί εξεζητημένο λεξιλόγιο, γι' αυτό του δίνω 3 αστέρια.
«Η αρχική μορφή της γυναικός ήτο το πλέξιμο των λαιμών δυο δεινοσαύρων. Έκτοτε άλλαξαν οι καιροί και άλλαξε σχήμα και η γυναίκα. Έγινε πιο μικρή πιο ρευστή πιο εναρμονισμένη με τα δικάταρτα (σε μερικές χώρες τρικάταρτα) καράβια που πλέουν επάνω από τη συμφορά της βιοπάλης. Η ίδια πλέει επάνω στα λέπια ενός κυλινδροφόρου περιστεριού μακράς ολκής. Οι εποχές αλλάζουν και η γυναίκα της εποχής μας μοιάζει με χάσμα θρυαλλίδος.»
«Καμιά προκοπή. Παντού στάχτη. Παντού φόνοι. Κάθε μέρα φέρνει μιαν άλλη μετά και εξαντλείται βαθμηδόν η παρακαταθήκη των στιλβωτηρίων. Λίγοι γενναίοι ακόλουθοι ξεπετσώνουν τα μπράτσα τους και φορούν μεγάλες ομπρέλλες μπρος σε καθρέφτες γαλακτερούς. Οι νέες που έμειναν ριζωμένες επάνω στα ίχνη τους γονιμοποιούν τις σκιές τους. Δύο νεράιδες ασθμαίνουν. Ένας κόλουρος επιμένει. Οι τρίχες της κεφαλής του απεδείχθησαν τετελεσμένα γεγονότα.»
«Μια φίλη συνήντησε μιαν άλλη φίλη. Τα δεσμά που συγκρατούσαν τα τζιτζίκια των ομφαλών τους λύθηκαν σαν φρεσκοχυμένοι χάλυβες κ’ οι δυο φίλες έγιναν μια πόρπη.»
Το πρώτο υπερ-ρεαλιστικό κείμενο στην Ελλάδα. Αυτό από μόνο του έχει ένα ενδιαφέρον ιστορικό. Όσον αφορά την ουσία, είναι αλήθεια οτι κανείς δεν έχει γράψει κάτι αντίστοιχο ή ανάλογο, ότι αυτό μπορεί να σημαίνει. Αρκετά κομμάτια του είναι αριστουργήματα, ορισμένα άλλα πολύ δυσπρόσητα και φαινομενικά τουλάχιστον ακατανόητα. Υπάρχει πολύ ποί��ση εδώ μέσα πάντως που είναι πραγματικά μοναδική, που δημιουργεί εικόνες πολύ δυνατές. Κυριαρχούν τα θέματα του ερωτικού πάθους, της αλλά και της παρακμής και καταστροφής. Η γλώσσα είναι αριστοτεχνικά φτιαγμένη από ένα μείγμα δημοτικής και καθαρεύουσας που στέλνει αναπόφευκτα το σημερινό αναγνώστη πολλές φορές στο λεξικό. Και σίγουρα απαιτεί πολλές αναγνώσεις. Αλλά αξίζει τον κόπο.
Όταν εξαντληθούν τα χρονικά μας θα φανούμε γυμνότεροι και από την άφιξι της καταδίκης παρομοίων πλοκαμιών και παστρικών βαρούλκων γιατί όλοι μας είμεθα εντός... της σιωπής του κρημνιζομένου πόνου στα γάργαρα τεχνάσματα του μέλλοντός μας.
Το βαθουλό κελάιδισμα δεν θα φθαρεί. […] Η οριζόντια λέξη δεν φαρμακώθηκε. Υπάρχουν όλα και οι βαρύτιμοι δεσμοί της οικουμένης παρατηρούνε πάντοτε τα πάντα. (Τα σπιρούνια των κοριτσιών και η ταχύτης των υδάτων)
Το παρατηρητήριον δεν μούχλιασε μπροστά μας. Διατηρεί την κόμη του και τίποτε μα τίποτε σ` αυτόν τον κοσμικό πυθμένα δεν έχει ψαύσει την γλυκυτάτη του προεξοχή. (Η πέτρα του μεσημεριού)
Θα έλθει όμως μια μέρα ευωχίας κατά την οποίαν θα ανατείλει το διαμάντι και θα κοσμήσει λυσιτελώς την αδικοκλειδωμένη χάρη της στερουμένης σήμερα τα πάντα ήβης της και τούτο ενώπιον αλαλαζόντων ταύρων και μπρος στα υπερμέτρως ανοιγμένα μάτια των σημερινών δημίων γιατί ποτέ ουδέποτε δεν σταματούν οι νότες μιας αρχινισμένης εποποιίας έστω κι αν το ποτήρι της αδειάσει πολλές φορές έστω κι αν στέκεται στο κεφάλι του ο πεπλανημένος συρφετός. (Κορυδαλλοί σφαζόμενοι μειλιχίως)
Η πρώτη ποιητική συλλογή του Ανδρέα Εμπειρίκου, με την οποία εισήχθη ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα.
Η γλώσσα των ποιημάτων είναι αρκετά δύσκολη με λέξεις από την καθαρεύουσα αλλά και μερικούς αρχαιοελληνικούς όρους. Φαίνεται ότι χρησιμοποιείται η αυτόματη γραφή αλλά την ίδια στιγμή έχεις την -απατηλή ίσως- εντύπωση ότι υπάρχει κάποιο νόημα, που όμως είναι δύσκολο να το προσδιορίσεις και να το αποκρυπτογραφήσεις.
Συνολικά δεν μπορώ να πω ότι με εντυπωσίασε ιδιαίτερα η συλλογή, όμως κάποια ποιήματα όπως ο "Χρόνος" και τα "Χειμερινά σταφύλια" είναι μοναδικά και ξεχωριστά. Το ίδιο ισχύει και με ορισμένους στίχους, όπως "η αρχική μορφή της γυναικός ήτο το πλέξιμο των λαιμών δυο δεινοσαύρων", "το φιλί που δώσαμε μας το πήρε το δρολάπι " και "στην κορυφή του ενδοξοτέρου λόφου ιδρύθη αμμωνιούχον αιλουροκομείον".