Λαοί της Ευρώπης: Καταγωγή και χαρακτηριστικά

by Βασίλης Ραφαηλίδης

Αυτό εδώ το βιβλίο θα ήθελε να είναι μια συμβολή στη φιλική και καλοπροαίρετη γνωριμία ημών των Ελλήνων με τους άλλους Ευρωπαίους. Ίσως μάλιστα συμβάλει στο να καταλάβουμε καλύτερα πού ανήκουμε εμείς οι Έλληνες: στην Ανατολή ή στη Δύση; Η αρχαία ελληνική ιστορία μας υποχρεώνει να ανήκουμε στη Δύση. Η βυζαντινή ιστορία και ο χριστιανισμός μας υποχρεώνουν να ανήκουμε στην Ανατολή. Και ούτω πως, προκύπτει η κατά Ζαμπέλιο εθνική μας σχιζοφρένεια. Αν αυτό το βιβλίο σας βοηθήσει να ξεπεράσετε, έστω κατ’ ελάχιστο, την επιμεριζόμενη σε έναν έκαστο εξ ημών εθνική σχιζοφρένεια, ίσως σας προφυλάξει από σοβαρότερες μορφές ψυχοπάθειας. Όπως για παράδειγμα αυτή του σοβινισμού, που είναι η πιο «καθαρή» και επικίνδυνη μορφή συλλογικής τρέλας. Αυτή που βρίσκεται στη ρίζα κάθε φασισμού.

Genres: History, Nonfiction, Politics

408 pages, Paperback

First published August 1, 1996

About the author

Ο Βασίλης Ραφαηλίδης ήταν Έλληνας κριτικός κινηματογράφου, δημοσιογράφος, συγγραφέας και δοκιμιογράφος.

Γεννήθηκε στις 14 Ιανουαρίου 1934 στα Σέρβια του νομού Κοζάνης και πέθανε στις 8 Σεπτεμβρίου 2000 στην Αθήνα. Η καταγωγή του πατέρα του ήταν από την Κωνσταντινούπολη, την οποία και ο ίδιος αναγνώριζε ως πατρίδα του (κυρίως διότι του άρεσε ως πόλη). Εξάλλου είχε και άλλες "πατρίδες". Κατεξοχήν, την Καστοριά στην οποία πέρασε την εφηβεία, λόγω μετάθεσης των γονέων του. Σημειωτέον, οι γονείς του ήταν αμφότεροι εκπαιδευτικοί - φιλόλογος ο πατέρας (Απόστολος), δασκάλα η μητέρα του (Ελένη).

Σπούδασε το 1959 κινηματογράφο στη Σχολή Σταυράκου στην Αθήνα και μετά την αποφοίτησή του εργάστηκε σαν βοηθός του Νίκου Κούνδουρου και του Ροβήρου Μανθούλη, ενώ το 1962 γύρισε και ο ίδιος δύο ταινίες - ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, το Βυζαντινό μνημόσυνο και τους Γουναράδες της Καστοριάς και την τέχνη τους . Η πρώτη του ταινία, γυρισμένη με πενιχρά και πεπαλαιωμένα μέσα, ήταν εξαιρετικά φιλόδοξη, αλλά ο ίδιος την απέρριψε αμέσως ως αισθητικά απαράδεκτη και έκτοτε αδιαφόρησε παντελώς για την τύχη της παρότι βραβεύτηκε αργότερα από διεθνές φεστιβάλ.

Το 1963 αποφασίζει να εγκαταλείψει την προοπτική του επαγγελματία σκηνοθέτη για να γίνει επαγγελματίας κριτικός κινηματογράφου. Αρχικά εργάστηκε σ' αυτό το πόστο σε έντυπα της Αριστεράς στην οποία ιδεολογικά ανήκε, αρχικά την "Επιθεώρηση Τέχνης" και αργότερα στη "Δημοκρατική Αλλαγή". Στη συνέχεια εξέδωσε το περιοδικό "Ελληνικός Κινηματογράφος" το οποίο έκλεισε η Χούντα για να το επανεκδώσει στη συνέχεια με τον τίτλο "Σύγχρονος Κινηματογράφος".

Με τη Μεταπολίτευση εργάστηκε σε διάφορες εφημερίδες όπως "Το Βήμα" (1974 - 1983), το "Έθνος" (1983 - 1998) και η "Ελευθεροτυπία" (1998 ως το θάνατό του το 2000), μη περιοριζόμενος στην κριτική κινηματογράφου, αλλά γράφοντας σχόλια και επιφυλλίδες που άπτονταν ευρύτερων πολιτικών και κοινωνικών θεμάτων.

Επίσης παρέδιδε σεμινάρια και δίδαξε κινηματογράφο στη Σχολή Σταυράκου, στη σχολή του Θεάτρου Τέχνης, στο Ινστιτούτο Γκαίτε και αλλού. Επιπλέον εργάστηκε και σε ραδιοφωνικό σταθμό σε εκπομπές διαλόγου. Στη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας των συνταγματαρχών βασανίστηκε και εκτοπίστηκε στις φυλακές της Αίγινας. Υπήρξε συνειδητοποιημένος μαρξιστής-κομμουνιστής και μέσα από τα βιβλία του ανέλυσε τη μαρξιστική θεωρία με τρόπο απλό αλλά όχι απλουστευτικό.

Απεβίωσε το 2000 σε ηλικία 66 ετών από καρκίνο και κηδεύτηκε στην Πάτρα. Κατοικούσε στα Εξάρχεια επί της οδού Ιπποκράτους.

Reviews

[Dimitris Zacharias · Rating 5 out of 5]

Ο φασισμός είναι ένας «εγωκεντρικός» εθνικιστικός καπιταλισμός, που περιφρονεί τους καπιταλιστικούς διεθνείς οργανισμούς και την καπιταλιστική διεθνή συνεργασία. Εκτός, βέβαια, κι αν πρόκειται για μια πρόσκαιρη συνεργασία ετερόκλητων εθνικισμών, που κι αυτή είναι επισφαλής, όπως θα δείξει η συμπεριφορά του Φράνκο απέναντι στον Χίτλερ και του Μεταξά απέναντι στον Μουσολίνι. Είναι στη φύση του εθνικού φασισμού να μην επιζητεί μια σταθερή και μόνιμη συνεργασία με έναν άλλο εθνικό φασισμό. Και τούτο διότι ο φασισμός δεν είναι σκέτος καπιταλισμός, είναι καπιταλισμός συν εθνικισμός. Ο φασισμός είναι ενδοστραμμένος καπιταλισμός. Που προασπίζει κυρίως τα συμφέροντα των μικροαστών. Αλλά όχι και όλων των μεγαλοαστών, μόνο των πάρα πολύ μεγάλων. Σε συνθήκες καπιταλιστικής απελπισίας, η δύναμη του φασισμού πολλαπλασιάζεται εντυπωσιακά. Δίνει ελπίδα στους πει- νασμένους εκείνους που δεν επιδιώκουν την κατάργηση του μηχανισμού που ανανεώνει αδιάκοπα τη φτώχεια, αλλά το βόλεμά τους «εδώ και τώρα». Το παραπάνω σύνθημα το πρωτοχρησιμοποίησε ο Χίτλερ. Αργότερα, ή πολύ αργότερα, θα το χρησιμοποιήσουν κι άλλοι, χωρίς να είναι κυρίως ειπείν φασίστες, αλλά δημαγωγοί. Τίποτα το καπιταλιστικά ενδιαφέρον δεν μπορεί να γίνει αν δεν έχεις μαζί σου την τεράστια μάζα των μικροαστών. Που μισούν και τους αστούς, γιατί τους κόβουν το δρόμο που οδηγεί στη «ανώτερη τάξη», και τους προλετάριους, γιατί τους προκαλεί πανικό η ιδέα πως θα ήταν δυνατό να εκπέσουν στην «κατώτερη τάξη». Ποια απ’ τις δυο δικτατορίες θα διαλέξει ο φιλελεύθερος δημοκρατικός καπιταλισμός τώρα που βρίσκεται μπροστά στο τραγικό δίλημμα κομουνισμός, ή φασισμός; Η σωστή απάντηση θα ήταν: καμία. Στην περίπτωση του ισπανικού εμφυλίου πολέμου έδωσε τη σωστή απάντηση: δεν υποστήριξε καμιά απ’ τις δυο πλευρές, αν και πρόδωσε έτσι τους προοδευτικούς αστούς δημοκράτες, που συνεργάζονταν με τους κομουνιστές και τους αναρχικούς. Όμως, ο Χίτλερ προκαλεί κατ’ αρχήν τους νικητές της Γερμανίας στον Α' Παγκόσμιο Πολέμου, αυτούς που με την αλαζονεία τους οδήγησαν τότε τους Γερμανούς σε μια άκρως ταπεινωτική συνθηκολόγηση, εξευτελίζοντας εντελώς στις Βερσαλίες έναν σπουδαίο λαό, στον οποίο ο πολιτισμός χρωστάει πάμπολλα. Τα περισσότερα στην επιστήμη, την τεχνολογία, τη φιλοσοφία, τη μουσική, την ποίηση τα έχουν κάνει οι Γερμανοί. Κι αυτό μόνο οι απαίδευτοι και οι δημαγωγοί θα μπορούσαν να το αμφισβητήσουν. Είναι εντελώς άλλο θέμα το ότι ο Χίτλερ εκμεταλλεύτηκε δημαγωγικά τη γερμανική πολιτιστική υπεροχή για να την μεταλλάξει τελικά σε καταστροφικό σοβινισμό. Η τεράστια μάζα των γερμανών χωρικών και των γερμανών μικροαστών ξέρουν τόσα από Γκαίτε, Μπετόβεν, Κλάιστ, Χέλντερλιν κλπ., όσα και οι δικοί μας εθνικιστές από Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, κλπ. Ο εθνικισμός, άλλωστε, δεν είναι ιδεολογία, είναι ιδεολόγημα. Δηλαδή μια φαντασιακή κατάσταση. Έτσι, ο απαίδευτος Γερμανός ανατριχιάζει από εθνικό ενθουσιασμό και μόνο ακούγοντας τη λέξη Μπετόβεν, άσχετα αν βασανίζεται και υποφέρει όταν τον υποχρεώσεις εκτός απ’ το όνομα ν’ ακούσει και τη μουσική του Μπετόβεν. Το ίδιο θ’ ανατριχιάσουν από εθνικό ενθουσιασμό και οι απαίδευτοι ελληνοσοβινιστές εδώ σε μας ακούγοντας το όνομα του διεθνούς φήμης συνθέτη Νίκου Σκαλκώτα, που δοξάζει την Ελλάδα κλπ., αν και θα τους βασανίσεις με τον πιο σκληρό τρόπο αν τους υποχρεώσεις ν’ ακούσουν πέντε νότες απ’ τη δύσκολη δωδεκατονική μουσική του. Ο εθνικισμός και η κουφότητα είναι περίπου συνώνυμα. Παρά ταύτα, ο εθνικισμός είναι πανίσχυρος. Δίνει «ταυτότητα» στον ταλαίπωρο, τον κάνει να νοιώθει «κάποιος» κι ας είναι χάλιας. Κι όποιος φρικιά με τη ναζιστική βαρβαρότητα, ας σκεφτεί πως αυτή δεν ήταν η απόρροια του μεγαλειώδους γερμανικού πολιτισμού, αλλά η συνέπεια της δημαγωγικής οικειοποίησής του από έναν πολύ μεγάλο δημαγωγό, τον Αδόλφο Χίτλερ. Αλλωστε, η διαφορά ανάμεσα στο Χίτλερ και τους έλληνες δημαγωγούς, που συνεχώς διεγείρουν την κούφια «εθνική υπερηφάνεια» του λαού για να χειραγωγούν την απαίδευτη μάζα χωρίς να κάνουν τίποτα για να γνωρίσουν στους Έλληνες το πραγματικό αντικείμενο της εθνικής τους υπερηφάνειας, είναι ποσοτική και όχι ποιοτική. Ο φασισμός, που είναι εθνικισμός στον πιο βαθύ και τον πιο σκληρό του πυρήνα, σε περιμένει σε κάθε γωνία που σχηματίζει ο μύθος και η πραγματικότητα, για να σου τη φέρει κατακούτελα. Στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο συγκρούστηκαν, απ’ τη μια μεριά δύο μορφές διεθνισμού, ο καπιταλιστικός των διεθνών τραστ και ο σαφέστατα διακηρυγμένος στο Κομουνιστικό Μανιφέστο προλεταριακός διεθνισμός, κι απ’ την άλλη ο φασιστικός εθνικισμός. Η συμμαχία κομουνιστών και αστών κατά των μικροαστών (φασιστών) χαρακτηρίστηκε σαν η πιο παράδοξη συμμαχία στην παγκόσμια ιστορία. Αλλά το παρά- ξοδο αίρεται αν λογαριάσουμε τον κίνδυνο που συνεπάγεται η ύπαρξη του φασιστικού εθνικισμού για το διεθνές κεφάλαιο. Το γεγονός πως οι φιλελεύθεροι καπιταλιστές υποχρεώθηκαν να συμμαχήσουν με τους κομουνιστές κατά του φασισμού, που είναι κι αυτός καπιταλισμός, δείχνει απλά και καθαρά πως ο φιλελεύθερος καπιταλισμός προτιμάει τον κομουνισμό, που είναι γέννημα και θρέμμα του, και που εντάσσεται στη μεγάλη ουμανιστική παράδοση της Δύσης, απ’ τον φασισμό, που κι αυτός είναι γέννημα και θρέμμα του, αλλά περιφρονεί με τον πιο βάναυσο τρόπο τη μεγάλη ουμανιστική ευρωπαϊκή παράδοση. Το κεφάλαιο αγαπάει το φασισμό, αλλά μόνο σαν προσωρινή λύση ανάγκης για να το βγάζει από πολύ δύσκολες καταστάσεις. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει, άλλωστε, πως και ο Α' και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος προκλήθηκαν από ενδοκαπιταλιστικές διαφορές. Και ότι η Σοβ. Ένωση σύρθηκε στον πόλεμο όχι μόνο εξαιτίας της επιθετικότητας του Χίτλερ αλλά και της πονηριάς της Δύσης. Που πολύ θα ήθελε να κατασπαράξει ο Χίτλερ τους κομουνιστές και να απαλλαγεί έτσι η φιλελεύθερη Δύση από το πολύ δυσάρεστο και πολυέξοδο «καθήκον» να τον κατασπαράξει αυτή. Όμως, η άμεση απειλή το 1939 έρχεται απ’ τη μεριά του Χίτλερ. Που θα ήταν αδύνατο να τον αντιμετωπίσει η Δύση χωρίς τη βοήθεια της Σοβ. Ένωσης, δηλαδή πάλι ενός εχθρού, αλλά άλλης τάξεως. Ο Χίτλερ αναζητούσε ζωτικό χώρο για την ασφυκτιώσα Γερμανία. Θα μπορούσε να τον αρπάξει είτε απ’ την Ανατολή είτε απ’ τη Δύση. Κατά προτίμηση απ’ την Ανατολή. Αλλά αυτό θα ήταν πολύ δύσκολο αν πρώτα δεν τακτοποιούσε τους λογαριασμούς του με τη Δύση. Πάντως, ήταν βέβαιο για όλους πως αργά ή γρήγορα θα εισβάλει στην ΕΣΣΔ. Θα το κάνει, και μάλιστα χωρίς να κηρύξει τον πόλεμο, τον Ιούνιο του 1941. Αλλά αφού πρώτα καταπιεί την Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία, δύο εθνολογικά ερμαφρόδιτες γερμανοσλαβικές χώρες, που του εξασφαλίζουν τα νώτα. Με τη λήξη του πολέμου, κι αφού πέρασε για όλους, σ’ Ανατολή και Δύση, η ναζιστική λαίλαπα, οι ηγέτες των πάρα πολλών για έναν τόσο μικρό χώρο ευρωπαϊκών κρατών, θ’ αρχίσουν να συνειδητοποιούν πως, αν δεν υπάρξει διαρκής και ειλικρινής συνεννόηση ανάμεσά τους δεν θα σταματήσουν ποτέ οι πόλεμοι στην πιο πυκνοκατοικημένη από τις πέντε ηπείρους, όπου ο «ζωτικός χώρος» έχει μοιραστεί από πολλού ανάμεσα σε μια τεράστια ποικιλία εθνοτήτων, που οι περισσότερες μπόρεσαν να δημιουργήσουν εθνικά κράτη. Η Ευρώπη, ή θα ζήσει ενωμένη, ή θα οδηγήσει άλλη μια φορά την ανθρωπότητα σ’ έναν ακόμα παγκόσμιο πόλεμο.

[Asimenia Phantasmagoria · Rating 5 out of 5]

Πες μου έναν καλό Έλληνα συγγραφέα, που ο λόγος του κρατάει τον ενδιαφέρον σου: Ραφαηλίδης. Χιούμορ, συναίσθημα, οξεία κριτική... Δεν κυκλοφορούν πολλά τέτοια βιβλία στην αγορά και σίγουρα για το 1996 θα ήταν... βιβλιοαποκάλυψη.

[Pavlos Delias · Rating 4 out of 5]

Ακόμα ένα βιβλίο με την αιχμηρή ματιά του Ραφαηλίδη.
Μην το αντιμετωπίσετε σαν βιβλίο επιστημονικών γνώσεων (άλλωστε η απουσία πηγών, αναφορών κτλ. νομίζω φανερώνει πως δεν ήταν τέτοια η διάθεση του συγγραφέα), αλλά σαν γενικότερης παιδείας.
Οι τελευταίες 100 σελίδες βέβαια δεν έχουν σχέση με το θέμα του βιβλίου. Υποτίθεται πως αναφέρονται στους Ανατολικούς Σλάβους (Ρώσους), αλλά διαβάζουμε την ιστορία της κομμουνιστικής επανάστασης στη Ρωσία και τα παρελκόμενα.
Κρατάω την τελευταία φράση του βιβλίου: «Η Ευρώπη, ή θα ζήσει ενωμένη, ή θα οδηγήσει άλλη μία φορά την ανθρωπότητα σ' έναν ακόμα παγκόσμιο πόλεμο».

[Theofanis Ampatzidis · Rating 5 out of 5]

Εξαιρετικό βιβλίο! Το γνωστό ύφος γραφής του Β. Ραφαηλίδη και το βάθος ανάλυσης καταλήγει σε ένα πολύ ευχάριστο βιβ��ίο. Μετά το πέρας της ανάγνωσής του, ο αναγνώστης θα έχει μια αρκετά καλή εικόνα των λαών της Ευρώπης και των σχέσεων μεταξύ τους, οι οποίες συνεχίζουν και σήμερα.

Προσωπικά νιώθω ότι το βιβλίο αυ��ό μου έδωσε μια καθαρή εικόνα της Ευρώπης, η οποία με βοηθάει ακόμα και σήμερα να ερμηνεύω την επικαιρότητα.

[Μιχάλης Παπαχατζάκης · Rating 3 out of 5]

[Ο εθνικισμός, άλλωστε, δεν είναι ιδεολογία, είναι ιδεολόγημα. Δηλαδή μια φαντασιακή κατάσταση. Έτσι, ο απαίδευτος Γερμανός ανατριχιάζει από εθνικό ενθουσιασμό και μόνο ακούγοντας τη λέξη Μπετόβεν, άσχετα αν βασανίζεται και υποφέρει όταν τον υποχρεώσεις εκτός απ' το όνομα να ακούσει και τη μουσική του Μπετόβεν. Το ίδιο θ' ανατριχιάσουν από εθνικό ενθουσιασμό και οι απαίδευτοι ελληνοσοβινιστές εδώ σε μας ακόυγοντας το όνομα του διεθνούς φήμης συνθέτη Νίκου Σκαλκώτα, που δοξάζει την Ελλάδα κλπ, αν και θα τους βασανίσεις με τον πιο σκληρό τρόπο αν τους υποχρεώσεις ν' ακούσουν πέντε νότες απ' τη δύσκολη δωδεκατονική μουσική του. Ο εθνικισμός και η κουφότητα είναι περίπου συνώνυμα.]

Μέσα στη δεκαετία του '90 κυρίως ο Βασίλης Ραφαηλίδης συνέγραψε μια σειρά ιστορικών ανασκοπήσεων για τους λαούς του κόσμου και το παρόν διατρέχει συνοπτικά τον χώρο της Ευρώπης, από την αρχαιότητα μέχρι πάνω ή κάτω τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Έναν-Έναν τους λαούς ξεχωριστά, με την εθνολογική τους προέλευση, την προέλευση της γλώσσας και της θρησκείας τους και τις σημαντικότερες στιγμές της ιστορίας τους. Εμφανής είναι ο τονισμός των γερμανών ή σωστότερα των γερμανικών φυλών:

[Οι Γερμανοί στην βόρεια Ευρώπη λειτούργησαν όπως οι Έλληνες στη νότια, όσον αφορά την πολιτιστική διασπορά αλλά και τον τρόπο πολιτιστικής δράσης, πράγμα που εξηγεί ίσως το γεγονός πως οι μεγαλύτεροι και καλύτεροι ελληνιστές ήταν και παραμένουν οι Γερμανοί, αυτοί δηλαδή που με το πες πες και με το ψάξε ψάξε κάτω απ' τα ερείπια, μας έβαλαν τελικά στο κεφάλι πως είμαστε απόγονοι ένδοξων προγόνων.]

Ο λαός που πιάνει με μεγαλύτερη έκταση κειμένου και πιο αναλυτικά είναι ο ρώσικος. Και εκεί πρέπει να αναγνωρίσουμε τη συγκυρία που έγραψε το βιβλίο: με φρεσκότατη την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Έτσι, η παρουσίαση της ρωσικής, μα κυρίως της σοβιετικής ιστορίας, είναι και η ευκαιρία του να διαχωρίσει τη θέση του και να δηλώσει μαρξιστής, αλλά αντισοβιετικός μαρξιστής. Ο καθένας μπορεί να διαβάσει τις απόψεις του εκεί για την περίοδο του Λένιν και την περίοδο του Στάλιν, εγώ θα βάλω άλλη μια από τις "αιρετικές" του απόψεις (ως προς την πρώτη πρόταση):

[Ο μαρξισμός νοούμενος σαν ανθρωπισμός είναι χριστιανισμός χωρίς μεταφυσική. Ο χριστιανισμός απέτυχε παταγωδώς να εγκαθιδρύσει στον κόσμο μια κοινωνία αγάπης, όπως επαγγελόταν τουλάχιστον μέχρι τον 4ο μ.Χ αιώνα, διότι αντιλαμβάνεται την αγάπη σαν πρόβλημα καλής προαίρεσης των καλών χριστιανών, και όχι σαν πρόβλημα αλλαγής των απάνθρωπων κοινωνικών συνθηκών που δεν σου επιτρέπουν να είσαι καλός ακόμα κι αν πολύ το θέλεις, ακόμα κι όταν είσαι πράγματι καλός για να διαπιστώσεις με θλίψη πως η καλοωσύνη σου είναι σταγόνα στον ωκεανό της κακότητας, και χάνει αυτομάτως το νόημά της μέσα στον απάνθρωπο κόσμο.]

[Dimis · Rating 5 out of 5]

Ακόμα ένα εξαιρετικό βιβλίο από τον πάντα υπέροχο Βασίλη Ραφαηλίδη.
Να ασχολείσαι με ένα αρκετά απαιτητικό και όχι και τόσο ενδιαφέρον θέμα όπως την Ιστορία των λαών της Ευρώπης και να κρατάς το ενδιαφέρον του αναγνώστη χωρίς να βαριέται ή να θέλει να βάλει το βιβλίο μετά από κάποιες σελίδες στην άκρη. Σε αυτό βοηθάει και η υπέροχη πένα του Ραφαηλίδη με τα πολλά δηλητηριώδη και αστεία δικά του σχόλια πάνω σε πρόσωπα, καταστάσεις και ιδεολογήματα ηλιθίων αρχηγών ή του κόσμου.
Επίσης διαβάζοντας και αυτό το βιβλίο του, απλά κάποιος μπορεί να καταλάβει την αγάπη που είχε για την Ελλάδα και για τον κόσμο που την κατοικεί (άσχετα αν τους βρίζει και αυτούς αρκετά) και θα μπορούσε να κάνει πολλά, αν δεν ήταν τόσο προσκολλημένοι σε κάτι αρχαίους προγόνους και μια αρχαιολοτρεία.
Επίσης αυτό που αντιλαμβάνεται κάποιος το 2022 είναι πως προέβλεψε το κύμα της προσφυγιάς στην Ευρώπη και ειδικά με την τελευταία φράση του βιβλίου: "Η Ευρώπη, ή θα ζήσει ενωμένη, ή θα οδηγήσει άλλη μία φορά την ανθρωπότητα σ' έναν ακόμα παγκόσμιο πόλεμο." Που από την σημερινή σκοπιά και τον πόλεμο στην Ουκρανία δείχνει πόσο δίκιο είχε στο θεωρητικό κομμάτι.

[Veroniki · Rating 4 out of 5]

Very interesting book! Author tries to beat down the ghost of Racism, tracing back the roots of European peoples.

[Nick M · Rating 5 out of 5]

Πολύ ενδιαφέρον και ολιστικό βιβλίο για όποιον ενδιαφέρεται να μάθει επί του θέματος. Μπορεί κάποιος άνετα να διαβάσει και μεμονωμένα κεφάλαια με το περιεχόμενο που τον ενδιαφέρει χωρίς να χρειαστεί να διαβάσει κ όλο το βιβλίο από την αρχή. Η γραφή του Ραφαηλιδη απολαυστική, οξυδερκης, αιχμηρή.

[Antonis Tzortzakakis · Rating 5 out of 5]

Εξαιρετικά διδακτικό!