Zafer Toprak

“Durkheim 1917’de öldü. Türkiye Fransa ile savaş halinde olduğu halde İttihatçıların yarı resmî yayın organı Yeni Mecmua Durkheim’a özel bir yer ayırdı. Ancak, Durkheim'ın insanlığın geleceğine umutla bakan söylemi Cihan Harbi'yle birlikte büyük yara aldı. Cihan Harbi ertesi, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de Durkheim determinizmi terk edildi. Bu dönüşüm Gökalp'in harp sonrası yazdıklarında gözlenebiliyordu. Ziya Gökalp 1924 yılında ölmüş, onunla birlikte sosyoloji de geri plana çekilmeye başlamıştı. Müritlerinden Necmettin Sadık [Sadak] ile Galatasaray ve Darülfünun'da sosyoloji öğreten Max Bonnafous her ne kadar onun çizgisini sürdürme girişiminde bulunmuşlarsa da, Bergson'un iradeci görüşleri Durkheim'ın determinizmini ikinci plana itmişti. Ne de olsa "Millî Mücadele" iradenin gücünü ortaya koymuştu. Bu yıllarda Mustafa Şekip Tunç Bergsonist görüşleriyle düşünce dünyasında bir ölçüde Ziya Gökalp'in yerini aldı.

Ziya Gökalp o denli gözden düşmüştü ki, 1937'de İkinci Türk Tarih Kongresi için açılan tarih sergisinde "Atatürk İnkılâbı" başlıklı panoların birinde "büyük Türk inkılâbından evvel, zaman zaman yapılmasına teşebbüs edilen ıslahatın ne kadar yarım, ne kadar iğreti, ne kadar taklit, ne kadar köksüz ve şuursuz olduğu en sade ve katî vesikalarla göz önüne konuyor, ıslahatçı saydığımız Namık Kemal'in ve Ziya Gökalp'in şimdiki telâkkilerimizle birer şeriatçı softa gibi konuşmuş ve fikir yürütmüş olduklarını görüyoruz" deniyordu.”
― Zafer Toprak, Darwin'den Dersim'e Cumhuriyet ve Antropoloji