आँशु पुछ्न रुमाल लिएर बस्नुपर्ने सल्लीपिरलोकान्तर दैनिक अनलाइन पत्रिकामा प्रकाशित अमृता लम्साल  
तराईमा जन्मी हुर्केका लेखकले हिम्मतका साथ हिमाली जनजीवन र संस्कृतिबारे लेख्न कम्मर कसे । अरूले सोचेका थिए कि थिएनन् कुन्नि ! उनले नयाँ विषयमा झ्याम्मै हात हाले । खुम्बु र माने घुमिरहेका हिमाली गुम्बाहरूलाई आफ्नो कथाको मुख्य स्थान र पात्र बनाए । छोटाछोटा वाक्य संयोजनले सिंगारिएको लेखकको आफ्नो मन्त्रमुग्धकारी लेखनशैली त छँदै थियो, त्यसैलाई साथ लिएर हिमाली भेगका वासिन्दाको यति कारुणिक चित्र कोरे कि समय–समयमा छेउमा आँसु पुछ्ने कपडाको टुक्रो राखेर पुस्तकको पाना पल्टाउँदै जानुप-यो ।बाल्यकालमा शेर्पा र लामा देख्दा डरले मुटु काम्थ्यो किनकि हामी हुर्किएको समाजमा अरू समाजसँग घुलमिल भइहाल्ने, आफू इतरका समुदाय र समाजको बारेमा जान्ने चलन थिएन । बख्खु र ‘ह्याट’ जस्ता टोपी लगाएका, लामो लामो कपाल (त्यो पनि नकोरेर जगल्टा देखिने) भएका व्यक्तिहरू घरघरमा जिम्बु र सियो लिएर आउँथे । समाजका वासिन्दाहरू उनीहरूसँग चामल वा अन्य अन्न दिएर जिम्बु साटासाट गर्थे । यो चलचित्रको कथा होइन, काठमाडांैको चावहिलमा जन्मिएकी यो पंक्तिकारले देख्दै हुर्किएको दृश्य हो ।बौद्ध गुम्बा नजिकै थियो तर यसरी मनमा ‘डर’ पसेको थियो कि ‘थाक्से र भोटेले बच्चाहरूलाई लैजान्छन् र उनीहरूको नजिक जान हुन्न’ भन्ने मनोवृत्ति लिएर हुर्किइयो । त्यसैले ती सरल मानिसहरू, उनीहरुको संस्कृति र उनीहरूको रहनसहनबारे जानकारी पाउने समय कहिल्यै जुरेन । त्यसैले पनि होला, ‘सल्लीपिर’ हातमा पर्नेबित्तिकै त्यसका पानाहरू यसरी पल्टाइयो जसरी कुनै केटाकेटीहरू मिठो चक्लेट पाउँदा चुसिहाल्छन् ।हुनत धेरै पाठकहरुको प्रतिक्रिया यो पनि छ, सल्लीपिरले पीडाको महल ठड्याएको छ । कलात्मक लेखनमार्फत लेखकले पाठकको मनलाई दुःखमा यति धेरै डुबाइदिए कि त्यसको वेदनाले भरिएको मनलाई निकाल्न ठूलै कोसिस गर्नुप-यो । तर कुरा यो पनि हो, मानवीय चाख नै आँसु र पीडामा धेरै देखिन्छ । आँसुले पाठकलाई बाँध्छ र आँसु लेखकको पनि प्रिय वस्तु हो । प्रेमकहानी नै पढ्नुछ भने पनि आँखा पुछ्दै लैला–मजनु, रोमियो–जुलियट नै बढी पढ्न खोजिन्छ । शायद लेखक पनि यही सिद्धान्तबाट अभिप्रेरित भएका हुन् कि !उनले कतिसम्म आँसु दिएका छन् भने उनी लेख्छन्, ‘त्यो चिसो अाँसुु सँधै नदी भएर बग्दैन, त्यो त हिउँ पनि बन्छ र थुप्रिन्छ हिमालमा । हिमाल त्यसैले आँसुहरुको शिखर पनि हो । कसैका लागि पनि सजिलो छैन यो शिखर उक्लन ।’ उसो त पुस्तकले हिमाली भेगको दैनन्दिनी मात्रै समेटेको छैन ।विषयको हिसाबले किताबलाई थुप्रै भागमा बाँड्न सकिन्छ । पहिलो, यसको मुख्य पात्रको शिक्षाप्रतिको लगाव । दोस्रो, हिमाली भेगका जनताले हरेक दिन भोग्नुपरेको कष्ट र त्यही कष्टले हिमाल चढ्नेहरूका भरिया बनेर जानुपर्ने बाध्यता । तेस्रो, माओवादी युद्धले गर्दा सर्वसाधारणले भोग्नुपरेको पीडा । चौथो, ‘फ्री तिबेत’ आन्दोलनमा कसरी सोझासाझालाई फँसाइन्छ भन्ने प्रसङ्ग र पाँचौ, सरकारी कार्यालयले सरकारी कामको सिलसिलामा गाउँबाट आएका सामान्य जनतालाई दिने दुःखकष्ट ।पुस्तकबारे थुप्रै पाठकका प्रतिक्रिया र टिप्पणी सामाजिक सञ्जालहरुमा छ्याप्छ्याप्ती आइरहेका छन् तर त्यसभित्रको मुख्य विषय, ‘शिक्षा’को बारेमा भने कमै पाठकले मात्र ध्यान दिएको देखिन्छ । सल्लीपिरले शिक्षाको बारेमा चेतना जगाउन ठूलो भूमिका खेलेको छ । किताबभरिनै ‘अक्षर’को कथा मिठोसँग बुनिएको छ, माकुरोले मसिना जालमा नजानिँदो किसिमले आफ्ना आहार फँसाए जस्तै ।[image error]साँच्चै भन्नुपर्दा, पुस्तकको सुरुआत नै ‘अक्षर’प्रतिको मोहबाट हुन्छ र त्यही ‘अक्षर’ चिन्ने र चिनाउने परिवेशमा कथाको अन्त्य गरिन्छ । कथाको शुुरुवातमा दुई विपरीत ध्रुवमा रहेका परिवार देखाइएको छ, ‘कर्मा’ र ‘पेमा’को बाबुआमाको परिवारमा प्रेममा डुबेका लोग्ने र स्वास्नी छन् भने पेमाको बाबुआमाले एक अर्कालाई माया गरेको पेमाले देखेकी हुँदिन ।पेमाको बाबुआमाको कथा पढ्दा कताकता ‘अनमेल विवाह’ को झल्को देखिन्छ । कारण, पेमाको बाबु किताब भनेपछि भुतुक्कै हुने तर उसकी आमा किताबलाई आफ्नो शत्रु ठान्ने । त्यही किताबकै कारण पेमाको बाबु छिरिङले उसकी आमा ग्याल्मोलाई छाडेर हिँड्छ ।त्यो क्षणको वर्णन लेखले यसरी गरेका छन्, ‘एक रात छिरिङ पढ्दा–पढ्दै निदायो । त्यही मौकामा ग्याल्मोले छिरिङले कताकताबाट जम्मा गरेका सबै किताब कोठाभित्रबाट बाहिर आँगनमा ल्याई । हिजोमात्र सल्लाघारीबाट बटुलेर ल्याएका जम्मै सल्लीपिर र सिम्टाहरू किताबमाथि थुपारी । आगो सल्काइदिई ।सल्लीपिर र सिम्टासँगै किताब पनि जल्न थाल्यो । धुँवा उड्न थाल्यो । एघार सय सो-हवटा किताबहरूको धुवाँ । किताब सल्किसकेपछि छिरिङ ब्युँझियो । आफूले कति जतन गरेर राखेका किताब बाहिर जलिरहेको देखेर उसको मन निचोरियो । त्यो रात छिरिङले जलिरहेका किताबबाट माथिमाथिसम्म उडिरहेका आगाका झिल्कातिर हेरिरह्यो । उसले ती झिल्कामा जलिरहेको किताबबाट अताल्लिएर मुक्त हुन खोजिरहेका अक्षरलाई देखिरहेको थियो ।’त्यसपछि छिरिङ घर मात्रै होइन, उसले एकदमै माया गर्ने आफ्नी छोरी समेत छाडेर हिँडिदिन्छ । उसको किताबप्रतिको लगाव त्यति गाढा थियो । उही छिरिङकी छोरी आफ्नो छोरालाई पढाएर रिम्पोछे बनाउने उद्देश्यमा दुखको कहर उठाएर कताकता पुग्छे, कति हन्डर खान्छे , सल्लीपिर त्यसैमा रुमल्लिएको छ ।कथा बुन्ने क्रममा लेखकले आफ्नो ‘अक्षर’ प्रतिको भोक मार्न नसकेर छिरिङले आफ्नै छोरी पेमाको गर्भबाट फुर्वाको जन्म गराइदिन्छन् । उनी लेख्छन् , ‘त्यस रात पेमाले सपना देख्छे । सपनामा छिरी पेमालाई भन्छ, ‘हरेक आमाबाबु आफ्नै सन्तानको गर्भबाट जन्मिन्छन् । म मरेर फेरि तेरो छोरा भएर जन्मिएँ ।’ सपनाबाट ब्युँझिएपछि पेमाले आफैँलाई प्रश्न गर्छे, ‘के मेरै कोखबाट जन्मिए मेरा बाबु?’ अनि पेमाको जीवनको उद्देश्य नै बदलिन्छ ।आख्यानभित्र घोत्लिइरहँदा कतैपनि लाग्दैन कि आफू त्यहाँ पुगिएको छैन । वर्णन त्यति जीवन्त छ । शेर्पा जातिको धर्मप्रतिको श्रद्धा, रहनसहन, खानपिन, उनीहरूको कोठाचोटाको विवरण र संस्कृति कतै पनि लेखक चुकेजस्तो लाग्दैन । तरैपनि लेखकले सुखान्त भने पटक्कै सोच्न सकेका छैनन् । हुँदाहुँदा एउटा स्थानमा उभ्याइएकी, छोटो भूमिकामा देखिएकी पात्र ‘निमी’ समेत हिमालमै आफ्नो आत्महत्यामार्फत आफ्नो देह विसर्जन गर्छे ।ऊ भन्छे, ‘शिखरमा आइसकेर किन फेरि तल झर्ने हतार गर्छन् मानिसहरू ? मलाई शिखरमै बस्न देऊ, यो उचाइ र चिसोलाई अनुभव गर्न देऊ ।’ किताबमा पटकपटक मस्तिष्कलाई सोच्न बाध्य पारेको अर्को वर्णन छ । त्यो हो, जे कुरामा पनि ‘एघार’ अङ्कलाई महत्व दिइएको छ । जलेका किताब ११ सय १६, वस्तीका घरहरू ११, चौँरीको बथान १ सय ११ । शायद, शेर्पा जातिमा ‘११’ अङ्कको कुनै महत्व रहेछ कि ?किताबमा पद्यात्मक शैलीको पनि धेरै ठाउँमा प्रयोग गरिएको छ । केही उदाहरण हेरौं:‘मुटुभित्र धेरै थोक हुन्छ । उसको दावा पनि त उसको मुटुभित्रै थियो । उसको फुर्वा पनि त उसको मुटुभित्रै थियो । छिमी त्यहीँभित्र थिइन् । उसका बाउ छिरिङ त्यहीँभित्र थिए । माया मारेर गएकी उसकी आमा ग्याल्मो पनि त्यहीँभित्र थिइन् । उसको प्यारो खुम्बु त्यहीँभित्र थियो ।’
‘मुटु त सानो हुन्छ । तर, कति धेरै कुरा अटाउँछ यही मुटुमा । हो नि त ! त्यसैले त यही सानो मुटुमा ‘सल्लीपिर’ पनि अटाउन आइपुगेको छ !’समग्रमा भन्नुपर्दा, नेपाली साहित्यले भिन्न संस्कृतिको बारेमा एउटा राम्रो आख्यान प्राप्त गरेको छ । यो आख्यान कोठाभित्रको कोरा कल्पनामा डुबेर लेखिएको नभई यसले स्थलगत विवरणलाई यसरी प्रस्तुत गरेको छ कि पाठकलाई शेर्पा बस्तीमै पु-याइदिएको छ । यति हुँदाहुँदै पनि यो अलि हतारमा ‘सिध्याइहालुँ’ भन्ने उद्देश्यले लेखिएको जस्तो लाग्छ । पुस्तकको अन्त्यमा, ‘पेमा’ मरेकी हो कि जिउँदै छे भन्ने प्रश्नले केही पाठकको दिमागलाई झकझक्याएको देखियो । त्यसको उत्तर खोज्न पुस्तक नै पल्टाउनुपर्छ र यो एउटा पल्टाउनैपर्ने पुस्तकको रूपमा पाठकसमक्ष आएको छ