Trích từ trang mạng của Sơn Hoàng Vũ 26-10-2025

-----------

Trong các nhàvăn lớp trước, tôi cho rằng Doãn Quốc Sỹ và Võ Hồng là hai cây bút có văn phonglãng mạn và một tâm hồn đôn hậu rất Việt Nam, cái chất Việt Nam nhân ái hiếuhòa, cần cù lương thiện, hớn hở vui mừng khi gặp người đồng điệu, mà cũng dứtkhoát phẫn nộ nói ra thành lời khi gặp chuyện bất bằng, cái chất Việt Nam chưabị những lý thuyết ngoại nhập làm cho thui chột để trở thành tàn nhẫn, độc địa,lai căng, lưu manh, lố bịch.

Thế giới tiểuthuyết của Võ Hồng không có người đáng ghét, chỉ có đa số những người hiền, mộtthiểu số rất nhỏ còn lại là những kẻ đáng thương.

Thế giới tiểuthuyết của Doãn Quốc Sỹ cũng vậy.

Tuy là mộttrong những người sáng lập ra nhóm Sáng Tạo, ông như một người anh cả ngồiriêng một góc nhìn bạn bè cùng tuổi hoặc nhỏ tuổi hơn lớn tiếng đòi tắt mặttrời, tát cạn biển, giương cao cờ; khói thuốc lá phun mù phòng khách, chai biarỗng vất khắp nền nhà, để rồi khi tàn cuộc, bạn bè lăn quay ra ngủ, người anhcả lặng lẽ thu dọn những gạt tàn thuốc, những rác rưới lẫn lộn với quần áo bẩn,và đắp lên người họ những tấm chăn ấm.

Nhiều ngườitrong giới cầm bút khen và cũng chê tính đôn hậu trong tiểu thuyết Doãn QuốcSỹ. Họ lý luận rằng ông đôn hậu quá nên nhân vật tiểu thuyết của ông đẹp nhưngcó vẻ không thực, ông không lột hết được bản chất phức tạp của cuộc đời, bảnchất hàm hồ của con người, bản chất tàn nhẫn phi lý của lịch sử. Khi xây dựngnhân vật, Doãn Quốc Sỹ thường không lưu tâm moi móc những ngóc ngách xấu xa củahọ. Trái lại, ông lưu tâm tô điểm những nét đẹp của họ. Những Kha, những Miên,những Hãn, những Khiết của Khu Rừng Lau, những Thiệu những Yến của Dòng SôngĐịnh Mệnh, tuy mang cái thao thức rất-lịch-sử, nhưng lối sống của họ, lối nóinăng của họ phảng phất lối nói lối sống của những Dũng, những Loan, những Độ,những Hào của Đôi Bạn, Đoạn Tuyệt.

Cùng một nhómSáng Tạo, những tác phẩm của Doãn Quốc Sỹ khác một trời một vực với Bếp Lửa củaThanh Tâm Tuyền, hay Tùy Bút của Mai Thảo.

Không phảiDoãn Quốc Sỹ, như một nhà nho cuối mùa, đã mất hết khả năng thích ứng và tiếpthu cái mới. Ông là người khao khát học hỏi, nhạy cảm trước sự đổi thay, và cóđiều kiện cũng như kiến thức tiếp xúc với cái mới hơn nhiều nhà văn đồng thời.

Doãn Quốc Sỹtừng du học ở Hoa Kỳ một thời gian. Hồi hương, ông viết cuốn Sầu Mây, nhân vậtchính đã có mẫu mắt xanh, mái tóc vàng, mũi cao, da trắng. Nhưng nhân vật ấy mêca dao Việt Nam, như Miên như Kha, lãng mạn đôn hậu như Yến. Qua đôi mắt quansát của Doãn Quốc Sỹ, qua màng lọc tâm hồn ông, Con Người được viết hoa. Ôngdành chỗ rộng trong tiểu thuyết cho những người trung thực đôn hậu. Ông yêu âmnhạc, ghét những tiếng ồn, và những nhân vật ông thân yêu nếu không mê ca daothì cũng mê thích một loại nhạc khí cổ điển nào đó, hoặc vĩ cầm, hoặc dươngcầm.

Một người cótâm hồn như vậy không thể thích ứng với những nghề đòi hỏi óc mưu mẹo, đòi hỏikhả năng đối phó với nhiều hạng người phức tạp. Cũng không thể thích ứng vớinhững vụ trình diễn chiêng trống xập xình, cờ quạt mũ mãng sặc sỡ. Nếu cho rằngcái tính trời sinh là biểu hiện của định mệnh thuyết, thì định mệnh đã dành sẵncho Doãn Quốc Sỹ một nghề: Nghề giáo. Những ước mơ cao đẹp ông ấp ủ, tình yêungười yêu đất, niềm tin ở Tự do, Công bằng, Lẽ phải, chỉ có cơ hội thực hiện vàquảng bá qua hai công việc mà Doãn Quốc Sỹ cho là thích hợp nhất đối với ông,đi dạy và viết văn.

Suốt hai mươinăm trên nửa phần đất tự do của quê hương, ông đã say mê hai công việc đó. Học tròông, độc giả của ông đã yêu mến kính phục ông qua hình ảnh một ông thầy yêunghề, một nhà văn mực thước và nhân ái. Không có ai nhớ về Doãn Quốc Sỹ như mộtkẻ giương cờ gióng trống hô hào một cuộc cách mạng văn chương, hoặc một ông vuaxuống đường hô hào lật đổ cái này để bày cái khác. Kể cả khi viết về những kinhnghiệm của ông trong thời kháng chiến, kinh nghiệm về người Cộng sản, Doãn QuốcSỹ vẫn viết với giọng điềm tĩnh đôn hậu cố hữu. Ông không "nổ" nhưNguyễn Mạnh Côn, không "độc" như Võ Phiến. Người Cộng sản ông từngbiết thời thanh niên của ông, qua lời ông viết, là những nạn nhân của một chủthuyết ngoại lai, không phải là tác nhân. Và đó là chủ đề những truyện ngắn màDoãn Quốc Sỹ viết thời kỳ sau hiệp định Genève.

Nhớ về ông,phần lớn bạn bè, học trò hay độc giả nhớ tới một mẫu người Việt Nam thường thấynên thành tiêu biểu: Hình dáng mảnh mai nhưng rắn chắc, khuôn mặt xương xương,nước da nâu, đi đứng chậm rãi, và trên môi luôn có một nụ cười hiền lành. Mộtngười ung dung và tự tín, bằng lòng với những điều mình làm và cuộc sống mìnhcó. Theo quan niệm ngày trước, ông không phải là típ người "Khẳng khái cầnvương" mà thuộc loại "Thung dung tựu nghĩa".

Doãn Quốc Sỹchọn cái khó "Thung dung tựu nghĩa" vì bản tính chứ không phải vì chorằng "Khẳng khái cần vương" là việc dễ không đáng làm. Sự lựa chọn đóít va chạm quyền lợi kẻ khác, lại quảng bá tuyên xưng những điều tốt đẹp nênlàm lợi cho xã hội. Lẽ công bằng bắt buộc người đời phải mến yêu ông. Lối sốngông chọn không rực rỡ, không thời thượng, thì người ta cũng sẵn sàng dành choông một chỗ đứng yên ổn tịch mịch, để ông tiếp tục ươm những mầm non yêu đời,yêu người, yêu tổ quốc.

Doãn Quốc Sỹđược hưởng thành quả những điều mình làm trong hai mươi năm bằng một vị tríxứng đáng trên văn đàn, một địa vị tôn trọng trong giáo giới, và một nếp sốnggia đình yên ấm, trong con hẻm đường Thành Thái.

Nhưng rồi tấtcả đều khác...

Trong nhữngngày hoang mang lơ láo đó, giới viết lách Miền Nam vẫn thường gặp nhau trên phốNguyễn Huệ, Lê Lợi, Tự Do để chứng kiến cảnh những tác phẩm tim óc của mình bịđổ từng đống hoặc bày la liệt ở vỉa hè bán solde cho những ai còn muốn giữ chútdư hương của một quá khứ đã mất. Lái sách, ngoài những tay buôn bán cũ chuyênnghiệp còn có những nhà văn, nhà thơ thất cơ lỡ vận gia nhập vào lãng. Ngườimua gồm đủ thành phần: Những người mê sách, những người tưởng 30/4 cũng giốngnhư những cuộc đảo chính chỉnh lý trước đây, những chú bộ đội tò mò, những đồngbào miền Bắc chịu đựng mười mấy năm một gánh nặng mà không dám kêu than muốntìm một tâm hồn đồng điệu...

Tác phẩm vàtác giả cùng nhìn nhau bùi ngùi giữa cảnh bát nháo hỗn loạn của cuộc đời.

Trong lúcnhững người khác hối tiếc không nhanh chân hay hớn hở cho hợp thời, tôi thấyDoãn Quốc Sỹ vẫn ung dung, điềm tĩnh. Ông biết rõ những gì đang chờ đợi ông,nhưng ông quyết định ở lại. Ông nói ông không thể rời bỏ quê hương được. Ôngkhông lạc quan tếu, cũng không tuyệt vọng. Tôi nhớ ông nói nếu có gặp hoạn nạnvì những gì đã viết thì cũng đành chịu, vì không khác được. Ông phải viết nhữngđiều cần viết, và sẽ ráng viết tiếp những điều cần viết. Không nói ra, nhưngchúng tôi biết ông ngầm cho rằng muốn có chất liệu viết được những điều sẽviết, ông phải ở lại. Không hối tiếc, không hớn hở.

Ông bị bắtlần đầu giữa năm 1976, bị đày lên những trại tập trung tệ hại nhất ở caonguyên, rồi do can thiệp của dư luận quốc tế, ông được phóng thích năm 1981.Ông ra khỏi nhà tù được vài tháng, ngẫu nhiên tôi được gặp ông trong bữa"tiệc" tối do một hoạ sĩ đứng ra khoản đãi.

Anh bạn họasĩ (Vũ Hối) có một bức tranh lưu lạc ở nước ngoài từ trước 1975 và có tin bạnbè ở hải ngoại gửi về cho biết tác phẩm của anh được một hàn lâm viện mỹ thuậtchọn bảo tồn. Bức tranh đó, sau này tôi thấy nhiều cơ sở sản xuất tranh sơn màiở hải ngoại lấy mẫu sản xuất hàng loạt. Anh họa sĩ vô cùng hân hoan, nên xoaymột món tiền nhỏ, nhờ một người quen nấu cho nồi cà-ri gà, mua bánh mì và mộtít nem chả, thế là đủ làm tiệc vui khoe với thân bằng cố hữu. Tôi nhớ hôm ấymón cà-ri gà còn được dặm thêm bằng tiếng đàn nguyệt của một ông hoàng Huế đatài, và giọng ngâm của Hồ Bắc. Thơ cổ kim theo tiếng đàn khoan nhặt chỉ làmnặng lòng những kẻ bẽ bàng lơ láo là đám văn nghệ sĩ chiến bại, gồm đủ mọingành, họa có, văn có, thơ có.

Doãn Quốc Sỹxin phép về sớm khi tiệc chưa tàn, sau khi một người trong tiệc cao hứng hứanếu ai có tác phẩm cần gửi ra nước ngoài thì anh sẽ tìm cách giúp đỡ.

Tôi tiễn ôngra cửa. Nhà người bạn cho mượn làm nơi hội họp ở khu vắng vẻ, bên cạnh dòngsông và cách xa đường cái bằng một khu vườn. Đêm tối đen. Tôi hỏi thăm ông vềnhững năm tháng ở trại Gia Trung, nhân tiện hỏi hư thực về tin đồn bên ngoàibảo rằng từ khi bị bắt, ông cương quyết quay mặt vào tường, tọa thiền diệnbích, từ chối không trả lời những câu hỏi của cán bộ chấp pháp. Ông cười, rồinói:

“Anh em ởngoài vì thương nên đồn đãi như vậy. Làm vậy có ích gì! Cái cốt yếu là giữ đượctư cách".

Ông nói câuấy với giọng bình thường, không cao giọng, không bậm môi rướn cổ. Ánh đèn từtrong nhà lọt qua cửa kính, khuôn mặt của ông trông xương xương hơn xưa, nhưngánh mắt vẫn sáng vui. Nhân tiện, tôi chào từ biệt ông, thấp giọng thú thực tuầnsau tôi sẽ vượt biên. Ông im lặng một lúc, rồi nói:

“Anh em lầnlượt đi hết, cũng buồn. Nhưng nếu không thể ở lại được nữa, thì cũng đànhvậy... Qua bên đó có khi lại viết được những điều cần viết".

Nghe ông nói,lòng tôi nhẹ lại. Trước đó, đôi lúc không nhịn được, tôi thổ lộ chuyện toantính ra đi với vài bạn thân, họ đều có giọng trách. Tôi phải nại cớ này cớ nọ:Nào sống lêu bêu vô tích sự chỉ làm gánh nặng cho vợ con, nào không thể sốngmãi trong trạng thái hồi hộp, nào mình không phải là loại activiste, militant.Câu trả lời của Doãn Quốc Sỹ đầy thông cảm và nhân ái, tôi xem như một món quàý nghĩa một người đàn anh gửi cho người em vào lúc giã biệt.

Chuyến đi ấythất bại, và tôi chỉ đi thoát vào chuyến thứ 5, cuối năm 1981. Cuối năm 1982,tôi được đi định cư tại thành phố Houston Hoa Kỳ sau 11 tháng chờ đợi ở đảo.Đặt chân lên miền đất tự do, tôi ngấu nghiến đọc hết sách báo của 7 năm lưuvong. Trong một vài truyện ngắn, trong một cuốn tuyển tập, tôi nhận ra được cáivăn phong đôn hậu, thung dung và lãng mạn một thuở. Tôi đoán già đoán non tácgiả, và được một vài bạn hữu lấp lửng xác nhận.

Doãn Quốc Sỹđã viết những điều cần viết, và sẵn sàng ung dung chấp nhận tất cả mọi hậu quả,trong khi không bao giờ, phải, ông không bao giờ tự nhận mình là một chiến sĩ,một người đấu tranh. Trước sau ông vẫn là một nhà giáo kiêm nhà văn, với tất cảý nghĩa cao đẹp của hai nghiệp vụ đó.

—-