Η Σφαίρα της Ελευθερίας
Δοκίμιο
Ειρήνη Ντούρα-Καββαδία (2021)


Προβληματισμός:
Στην απαρχή της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας, αντί να χαίρουν όλοι οι λαοί, οι φυλές, οι άνθρωποι απανταχού της γης, άνευ διακρίσεων καταγωγής, χρώματος, ή φύλου, την απόλυτη ελευθερία – αν μη τι άλλο - διαχείρισης εαυτού, δυστυχώς ακόμα πιο έντονος είναι ο προβληματισμός και η πικρία που απορρέει από την βάναυση και άκρως κατάφορη καταπάτηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ιδιαίτερα των αδυνάτων, της γυναίκας και του παιδιού, επίσης και του διαφορετικού... Του αλλιώτικου, του μη συμβατικού... Πέραν αυτού, ωστόσο, η συζήτηση αφορά την ίδια την ελευθερία ως έννοια καθαυτή. Υπάρχει άραγε αυτό που αποζητούμε όλοι, η απόλυτη δηλαδή ελευθερία, ή είναι απλώς και μόνον μια χίμαιρα, μια ουτοπία;

Η ελευθερία, το υπέρτατο αυτό αγαθό, η ανυπέρβλητης σπουδαιότητας αξία, είναι δυστυχώς, όπως διαφαίνεται, καθόλα σχετική. Όταν κάποιος εύχεται να ζήσει ελεύθερος, εννοεί αδούλωτος στην πραγματικότητα από έναν εξωγενή παράγοντα, στην περίπτωση επί παραδείγματι ενός κράτους, έναν κατακτητή. Δυστυχώς, ο πλανήτης μας μαστίζεται από πολεμικές συρράξεις μεταξύ λαών, ακόμα και ομοεθνών και κάθε είδους συγκρούσεις και αναταραχές...
Στα πλαίσια μιας κοινωνίας τώρα, και δη ευνομούμενης, κάθε άνθρωπος επιθυμεί και απαιτεί το αναφέρετο δικαίωμά του να είναι ελεύθερος να εκφράζεται, να κινείται, να πράττει, να δρα. Όχι μόνον να σκέπτεται και να ονειρεύεται ελεύθερα, ούτε και μόνον να φαντάζεται πως είναι ελεύθερος... Να είναι πραγματικά ελεύθερος. Όμως, πόσο πραγματικά ελεύθερος είναι κάποιος, ακόμα και αυτός που έχει την τύχη να έχει γεννηθεί σε καθεστώς πλήρους ελευθερίας, ήτοι σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, στην καθημερινή του ζωή; Γιατί ακόμα και στη δημοκρατία υπάρχουν κανόνες, ρήτρες, κανονισμοί, και νόμοι. Όπως έλεγε μάλιστα ο μέγιστος φιλόσοφος Αριστοτέλης, «η πλήρης ελευθερία εννέχει κινδύνους. Αν κάποιος δεν σεβαστεί την ελευθερία των άλλων, τότε η ελευθερία καταντά εύκολα ασυδοσία». Όλοι γνωρίζουμε την σχετική ειδοποιό διαφορά μεταξύ ενός πλήθους που αρχικά διαδηλώνει ειρηνικά και κατόπιν με την παραμικρή εμπρηστική παρέμβαση (συνήθως προβοκάτσια) μετατρέπεται σε αλαλάζοντα ανεξέλεγκτο όχλο. Συνεπώς ακόμα και η ελευθερία οφείλει να υπόκειται σε νόμους, νομοτελειακές συνθήκες, σε νόρμες; Βεβαίως οι νόμοι είναι νόμοι, ακόμα και οι σκληροί πολλές φορές απαραίτητοι (dura lex, sed lex = σκληρός νόμος, αλλά νόμος). Ωστόσο, εξαρτάται κατ’ ουσίαν από το είδος αυτών των νόμων. Υπάρχουν, νόμοι λοιπόν που κατά καιρούς και υπό συνθήκες κρίνονται από την εκάστοτε νομοθετική εξουσία ως άκρως απαραίτητοι, αλλά και άλλοι που καταστρατηγούν τις ανθρώπινες ελευθερίες (βλέπε στα δικτατορικά, απολυταρχικά, και λοιπά πολιτεύματα).
Μα ακόμα και σε μια κοινωνία που όλα λειτουργούν ομαλά, ακόμα και τότε οι ελευθερίες του ατόμου τίθενται υπό αμφισβήτηση. Κανείς δεν μπορεί να αποτελεί μέλος μιας κοινωνίας αν δεν καταγραφεί από γενέσεώς του στα μητρώα, αν δεν λάβει νούμερο κοινωνικής ασφάλισης, ταυτότητα, αριθμό φορολογικού μητρώου, κλπ. προκειμένου να υπάγεται στις διάφορες κοινωνικές, κρατικές, και λοιπές υποχρεώσεις του. Συνεπώς υπάρχουν σαφείς υποχρεώσεις (παράλληλες φυσικά με τα δικαιώματα) που απορρέουν από την ένταξη του ατόμου σε μια κοινωνία και σε ένα κράτος από την αρχή της ζωής του έως τον θάνατό του, τις οποίες αν δεν εκπληρώσει θα έχει ολέθριες συνέπειες.
Και επανερχόμαστε στο αρχικό ερώτημα: «Τελικά, ακόμα και η ελευθερία υπόκειται σε νόμους;». Από ό,τι φαίνεται έτσι είναι, δυστυχώς ή ευτυχώς... Και το ερώτημα εκτείνεται έτι περαιτέρω: «Ελευθερία υπό συνθήκες» αποτελεί όντως ελευθερία; Και αξίζει σε μια τέτοια περίπτωση το όνομά της, έχοντας χάσει μέρος της ουσίας της;
Και, εν τέλει, τι εστί ελευθερία; Οι ορισμοί πάμπολλοι, εδώ θα δοθεί ωστόσο μια πιο οπτικοποιημένη προσέγγιση. Βασισμένη κυρίως στην ίδια τη φύση, και σε πάμπολλα πορίσματα επιστημόνων, οι οποίοι ανακάλυψαν ότι όλα τα έμβια όντα χρειάζονται τον δικό τους προσωπικό χώρο ελευθερίας τους. Παρατηρώντας σε απομακρυσμένους τροπικούς παραδείσους σπάνια είδη ζωής, απεφάνθησαν ότι το κάθε έμβιο ον (εδώ θα καλείται «άτομο») προσπαθεί, εντός ενός μεγαλύτερου του συνηθισμένου πλήθους ομοειδών του, να απομακρυνθεί από τα άλλα άτομα, προκειμένου να αποκτήσει την αρχική του κατάσταση που του δίνει μεγαλύτερη ελευθερία.
Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, η ελευθερία θα έλεγε κανείς ότι μοιάζει με ένα είδος διάφανης, αόρατης σφαίρας που μας περιβάλλει, όπως περίπου μας περιβάλλει η αύρα μας, αλλά η έκτασή της είναι φυσικά πολύ μεγαλύτερη. Αυτή η σφαίρα είναι ο προσωπικός μας χώρος, η ζωτικής σημασίας σφαίρα, που μας δίνει τον απαραίτητο κενό χώρο, προκειμένου να μπορούμε να ζήσουμε – δηλαδή να κινηθούμε, να δράσουμε άνετα και άνευ περιορισμών. Είναι ο κενός χώρος που μας χαρίζεται και μας διαχωρίζει από εκείνον των άλλων ανθρώπων ή άλλων έμβιων όντων, που επίσης περιβάλλονται από την αντίστοιχη φυσικά σφαίρα τους...
Όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, η σφαίρα της ελευθερίας που μας περιβάλλει, δεν μπορεί παρά να είναι σχετική, καθώς δεν μπορεί και δεν πρέπει το κάθε άτομο να ξεπερνά τη δική του σφαίρα και να εισέρχεται – βιαίως πάντα - στη σφαίρα ελευθερίας και απρόσκοπτης κίνησης του συνανθρώπου ή κάποιου άλλου έμβιου όντος... Γιατί και τα άλλα έμβια όντα έχουν το καθένα το δικό τους χώρο, τον χώρο διαβίωσής τους, αυτό που ονομάζουμε «οικοσύστημα», μέσα στο οποίο ζουν και δρουν, και συνήθως έρχεται να το καταπατήσει ο άνθρωπος με την καταστροφική του επεκτατικότητα. Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος καταστρέφει με τις αλόγιστες πράξεις του τον τρόπο ζωής κάθε άλλου όντος, πράγμα που έχουμε δει πάμπολλες φορές να συμβαίνει με τα οικοσυστήματα των προς εξαφάνιση ζώων. Ακριβώς επειδή εισέρχεται βίαια στην σφαίρα ελευθερίας των όντων αυτών, παραβιάζοντας τους άρρητους νόμους της φύσης.
Στη δική μας τώρα περίπτωση, της βίαιης εισχώρησης ενός ατόμου στην εν λόγω σφαίρα ενός άλλου ατόμου, εκεί πρόκειται για την κατάφορη παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων - ή έτι χειρότερα της εισβολής και προσβολής ενάντια στις ατομικές ή και συλλογικές ελευθερίες ενός άλλου. Τιμωρητέα δυστυχώς αυτή η παραβίαση και προσβολή δεν είναι πάντοτε, και αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, στους οποίους στο παρόν δεν θα υπεισέλθουμε (μερικοί εκ των οποίων η άγνοια του ενός ή και των δύο πλευρών, η κοινωνία στην οποία ζουν τα εν λόγω άτομα, το μορφωτικό και οικονομικό υπόβαθρο, ακόμα και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, μεταξύ πολλών άλλων).
Για να γίνει καλύτερα κατανοητή η θεωρία της σφαίρας της ελευθερίας, ας σκεφτούμε ως παράδειγμα τους εαυτούς μας που ζούμε σε κοινωνίες δυτικού τρόπου σκέψης και διαβίωσης. Πιασμένοι, εξαιτίας των ίδιων αναγκών μας, σε έναν ιστό αράχνης που εξυφαίνεται γύρω μας αόρατος από την ημέρα που γεννιόμαστε έως τη μέρα που θα φύγουμε από τη ζωή αυτή. Οι κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικές συνθήκες που μας περιβάλλουν, μάς δημιουργούν ακόμα περισσότερες ανάγκες και συνεπώς υποχρεώσεις, δένοντάς μας ακόμα περισσότερο στον εν λόγω ιστό. Τα χρέη που προκύπτουν από τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες για ένα ανώτερο – αλλά όχι απαραίτητα καλύτερο - βιοτικό επίπεδο είναι ένα είδος τέτοιας δέσμευσης, επίσης και οι φορολογικές και όποιες άλλες υποχρεώσεις. Οι κοινωνικές επιταγές οφείλουν να «πληρώνονται» επίσης «άμα τη εμφανίσει»...
Περιορισμένοι μέσα στα μικρά σπίτια μας, σε μια αστική πυκνοκατοικημένη περιοχή, είμαστε υποχρεωμένοι να ανεχόμαστε τους γείτονες και να μας ανέχονται. Ειδικά στις μεγαλουπόλεις, οι άνθρωποι ζουν σαν να είμαστε όντα κλεισμένα στο κουκούλι που έχουμε τυλίξει εμείς οι ίδιοι γύρω μας, για ίδια προστασία. Ορμώμενοι από μια εξωτερική ή περισσότερο εσώτερη ανάγκη να κλειστούμε μέσα στον μικρόκοσμό μας, για την δική μας «ασφάλεια». Και δεν μιλάμε καν για περιπτώσεις όπως η πανδημία που μαστίζει τον πλανήτη τα τελευταία χρόνια, παίρνουμε το παράδειγμα της «φυσιολογικής κατάστασης», μιας κανονικότητας – όπως την ξέραμε πριν από τον εγκλεισμό, πριν από την καραντίνα και τα lock downs.
Ας φανταστούμε λοιπόν την εικόνα ως εξής: Είμαστε κλεισμένοι (άλλοι θα το έλεγαν πιο έντονα μάλιστα, «εγκλωβισμένοι») ο καθένας μέσα σε έναν ξεχωριστό δικό του μικρόκοσμο, τη δική του σφαίρα ελευθερίας, με την ελπίδα να μην συγκρούεται η μία σφαίρα με εκείνη του άλλου. Αυτός ο μικρόκοσμος κείται στα πλαίσια της κοινωνίας που μας έχει υποδεχθεί, αλλού λιγότερο ή αλλού περισσότερο φιλόξενα, η οποία με τη σειρά της τείνει να συγκρούεται με άλλες κοινωνικές και άλλου τύπου δομές, μέσα σε μια πόλη που έχει τα δικά της αχάραχτα ή μη όρια, μιας χώρας που έχει να συντηρήσει μετά βασάνων και πολλές φορές πολέμων τα εσωτερικά ή εξωτερικά της σύνορα από εγχώριες ή ξένες επιβουλές, σε μια ήπειρο που πολλές φορές ακόμα και τα «τερτίπια» των τεκτονικών πλακών προκαλούν σεισμικές και αρνητικά οικονομικές προεκτάσεις - πόσω δε μάλλον αν μιλήσουμε για τεράστια γεωπολιτικά-γεωστρατηγικά, κοινωνικοπολιτικά, οικονομικά, θρησκευτικά, κ.ά. παιχνίδια και συμφέροντα, που ακόμα και σε περιόδους ειρήνης προκαλούν εντάσεις και διαπληκτισμούς σε έναν πλανήτη που η Δύση συγκρούεται μόνιμα με την Ανατολή, ο Βοράς με τον Νότο... Και παράλληλα ο πλανήτης μόνιμα βρίσκεται σε κίνηση - σε μια αένη πορεία (καθώς «τα πάντα ρει») - μέσα σε ένα αδιάκοπα εξίσου ρέον και αεικίνητο σύμπαν, που με τη σειρά του τον περιβάλλει, τον οριοθετεί, τον καθορίζει, τον συμπιέζει, τον περιορίζει...
Το Συμπέρασμα που κάποιoς από τα ελάχιστα καταγεγραμμένα παραπάνω μπορεί να εξάγει είναι ότι πλήρως ελεύθερος ουσιαστικά δεν δύναται να είναι κανείς μας, και κανείς και τίποτα δεν μπορεί να διαφύγει των προκαθορισμένων του πλαισίων... Χωρίς να υπεισέλθουμε στην θεωρία του προκαθορισμένου βίου μας από τη μοίρα, το πεπρωμένο ή το κάρμα...
Και, άρα, είμαστε όλοι καταδικασμένοι να ζούμε σε κατάσταση ανελευθερίας; Υποτέλειας; Ενδεχομένως η «ελεύθερη βούληση» του ανθρώπου και η ανιδιοτελής και άνευ όρων αγάπη προς τον συνάνθρωπο και τη φύση εν γένει, να μπορούσε να επιφέρει την αλλαγή προς το καλύτερο, και ιδίως προς το συμφέρον του ανθρώπινου γένους, όσο και της Φύσης, και συνεπώς όλων μας. Μέσω της αλλαγής της έως τούδε νοοτροπίας, μέσω κατακρήμνισης των κατεστημένων τειχών και λανθασμένων προκαταλήψεων, μέσω αποικοδόμησης παγιωμένων αντιλήψεων που μας χωρίζουν ως ανθρώπινο γένος και μας αποξενώνουν από την ανθρώπινη φύση μας και τη Φύση.
Θα αισθανθούμε ελεύθεροι εν ζωή και όχι αφότου πλέον περάσουμε τον Αχέροντα μόνον όταν εθελούσια ανοίξουμε ο καθένας μας ξεχωριστά και όλοι μαζί την σφαίρα της ελευθερίας μας προς τον συνάνθρωπο ή προς το εκάστοτε έμβιο ον. Αν ανοίξουμε τη σφαίρα που μας περιβάλλει για να αγκαλιάσουμε τον συνάνθρωπο με αγάπη και κατανόηση στη δική του ανάγκη για ελευθερία, τότε και μόνο τότε θα μπορέσουμε να διαμορφώσουμε την συλλογική «συμπαντική ελευθερία» που θα μας περιβάλλει όλους ως μια μοναδιαία σφαίρα, σε μία αρμονική συμβίωση επάνω σε έναν πλανήτη όπου όλα τα έμβια όντα θα ζουν σε συνθήκες ουράνιων σφαιρών απόλυτης καθαρότητας, διαύγειας και γαλήνης...

"Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβάμαι τίποτα, είμαι λεύτερος"
Η περίφημη ρήση του Νίκου Καζαντζάκη, η οποία είναι εγχαραγμένη επάνω στον τάφο του στο Ηράκλειο της Κρήτης (1883-1957)