Status Updates From تضاد دولت و ملت: نظریه تاری...

روایت مکاتبات بین موافقان و مخالفان نسبت به قرارداد ۱۹۱۹ از جمله سرپرسی کاکس با کرزن و با سفیر انگلیس در امریکا و وزیر امور خارجه آمریکا بسیار خواندنی و هیجان انگیز روایت شده است.
اما کاتوزیان با ارائه تحلیل‌های خود از ابعاد سیاسی جامعه شناختی و حتی روانشناختی افرادی مثل کرزن در شرایط سخت آن زمان ارزش افزوده زیادی به متن داده. و وای از اظطراب و نگرانی حمله بلشویک‌ها به ایران.

اشاره به ماجرای قیام محمد خیابانی در تبریز در واقع مستندسازی و پرداختن به نوع دیگری از وقوع هرج و مرج به عنوان یک وجه از «دیالکتیک تاریخ ایران» است.
اما نکته ناراحت کننده به نمود تضاد دولت ملت بر می‌گردد حتی در میان مشروطه خواهان و کسانی که زمانی در یک سنگر و برای تحقق حاکمیت قانون مبارزه می‌کردند. به روایت کتاب «در آن دوران بین ملت و دولت نوعی حالت برخورد و بی‌اعتمادی دائم خواه به شکل فعال یا غیر فعال وجود داشت.»

چند جمله کلیدی از این بخش می‌نویسم.
استبداد دولت و هرج و مرج ملت و سوی یک سکه‌اند.
جامعه استبدادی مرکب از دولت خودسر و زورگو و ملت عاصی و عصبانی و آرمانگراست.
اختلاف در همه جا وجود دارد و باید امکان وجود و تجلی و تقریر داشته باشد. معنای مدارا همین است. در واقع حذف اختلاف یکی از شیوه‌های کهنه سرکوب آرای دیگری است.
معنای مدارا سرکوب نکردن اختلاف است، نه کنار گذاشتن آن.

فصل اول به این می‌پردازه که تصور غالب راجع به شرق کلی گویانه و برخلاف واقعیت است. بعلاوه از دوره های حکومت خودکامه-هرج و مرج-حکومت خودکامه در تاریخ ایران می‌گه و از «ستیز بر سر جانشینی» به عنوان انگیزه اصلی انقلاب‌های ایران و نه قیام طبقات تهی دست علیه طبقات مرفه. فصول بعدی هم هرکدوم جذابیت و تازگی خودش رو داشت و در عین حال مثل قطعات پازل به شکل گیری مفوم کلی کتاب کمک میکنه.

فصلی که در مورد قیام خیابانی نوشته شده، به خوبی و از طریق یک مطالعه موردی، تز اصلی کاتوزیان مبنی بر وجود چرخه متناوب "دولت خودکامه-هرج و مرج-دولت خودکامه" در تاریخ ایران را تأیید و تبیین می کند. همچنین اطلاعات تاریخی جالبی از وقایع پس از انقلاب مشروطه و استبداد صغیر ارائه می دهد که باعث می شود قضاوت تاریخی خواننده نسبت به برخی شخصیت ها نظیر وئوق الدوله، مشیر الدوله، مخبر السلطنه و خود محمد خیابانی تکمیل و تصحیح شود.

برخی از ادعاهای کتاب جای بحث جدی دارد. از جمله این که علت فروپاشی دولت صفویه را در علت کلی خودکامگی خلاصه می کند. یا این که قیام مشروطه علیه شخص حاکم خودکامه بوده است. برای بعضی دیگر از ادعاها شواهد تجربی ارائه نشده؛ مثلا آیا واقعا در گستره تاریخ ایران معارضات بر سر جانشینی تفاوت محسوسی با جاهای دیگر دنیا داشته است؟