Ali Ahmadi > Recent Status Updates

جهان بر شِبه داود است و من چون اوریا گشتم/جهانا یافتی کامت کنون زین بیش مَخریشم

— ابوطاهر خسروانی

داوود عاشق همسر اوریا، فرمانده لشکرش، میشه. و برای این که اونو رو از سر راهش برداره، می‌فرسته‌ش به نبردی در دوردست که کشته بشه و بعد با بِت‌شَبَع ازدواج میکنه و سلیمان به دنیا میاد.

این داستان تو قرآن نیست و یهودیان زیادی هم تو فلمروی سامانیان نبودن، اما تاریخ بلعمی بهش اشاره کرده و ممکنه منبع این شعر از اونجا بیاد.

این مضمون که رنگ کردن مو و ریش در پیری چیزی جز فریب دادن خود آدم نیست فراوان در اشعار دوره‌ی سامانی دیده میشه، مثل این دو بیت از ابوطاهر خسروانی:

عجب آید مرا ز مردم پیر/که همی ریش را خضاب کند
به خضاب از اجل همی نرهد/خویشتن را همی عذاب کند

بیاور آن که گواهی دهد ز جام که «من/چهار گوهرم اندر چهار جای مدام
زمرد اندر تاکم عقیقم اندر غژب/سهیلم اندر خم آفتابم اندر جام»

— بوالعلا شوشتری

بازی شاعر با عناصر چهارگانه و اشکال مختلف انگور. غوره‌های نارس زمردگون، دانه‌های رسیده و جداافتاده‌ی شبیه به عقیق، درخشان چون ستاره‌ی سهیل در خُم و تابان مانند آفتابی در جام. (این که بوالعلا واقعن شوشتری بوده و اگه آره، چرا این همه راه اومده به قلمروی سامانی رو نمیدونیم.)

بِدان منگر که مِی منع است، مِی خور/لوقت الورد شرب الخمر جائز
مگرد ای چرخ گردان جز به نیکی/بر این رستم‌دلِ حاتم‌جوائز
:
کاری نداشته باش که می حرامه چون به فصل بهار خوردنش عیبی نداره
تو ای روزگار، همیشه به کام [امیر] باش که دلی چون رستم و بخششی چون حاتم طائی داره.

(بدیع بلخی اینجا از ترکیب نوآورانه‌ی عربی و فارسی استفاده میکنه، هم با ترکیب مصرع‌ها —آرایه‌ی تلمیع— و مهمتر با آوردن رستم ایرانی در کنار حاتم عربی.)

اگر به دولت با رودکی نمی مانم/عجب مکن سخن از رودکی نه کم دانم
هزار یک زان کو یافت از عطای ملوک/به من دهی سخن آید هزار چندانم

ابوزراعه‌ معمری چی میگه؟ میگه علت تفاوت من با رودکی نه استعداد یا هر چیز درونی، که پوله! یک هزارم صله‌هایی که رودکی میگیره رو اگه من می‌گرفتم، هزار برابر بهتر ازون براتون می‌گفتم.

و جای دیگه‌ای هم اینطوری از بدشانسی (خودش؟) میگه:

اگزوتیسم ایرانی:

گر ببخشد حُسن خود بر زنگیان/تُرک را بی‌شک ز زنگ آید حسد

— ابوشعیب هروی

وقتی صحبت از زیبایی و زشتی میشه معمولن اشاره‌ای به ایرانی‌ها و عرب‌ها نداریم، بلکه شاعر میره سراغ بردگانی که از سرزمین‌های دیگه اومدن. زنگیان سیاه‌پوستانی بودن که از شرق آفریقا به عنوان برده آورده میشدن، و ترک‌ها اقوامی بودن که در آسیای میانه، غرب چین و مغولستان زندگی میکردن.

شاعر درباری خلاق، یا ترکیب کردن مرثیه‌ی شاه درگذشته و مدح شاه به‌تخت‌نشسته:

پادشاهی گذشت خوب‌نژاد/پادشاهی نشست فرخ‌زاد
زان گذشته زمانیان غمگین/زین نشسته جهانیان دل‌شاد
بنگر اکنون به چشم عقل و بگو/هر چه بر ما ز ایزد آمد داد
گر چراغی ز پیش ما برداشت/باز شمعی به جای او بنهاد

– ابوالعباس رَبَنجَنی

(صد سال بعدتر، فرخی سیستانی همین ابیات رو در رثای سلطان محمود و مدح سلطان مسعود تو شعر خودش تضمین می‌کنه.)

تمام آنچه در ایرانِ هزار سال پیش سرگرمی و هنر حساب میشد:

ای آن که نداری خبری از هنر من/خواهی که بدانی که نِیَم نعمت‌پرورد
اسپ آر و کمند آر و کتاب آر و کمان آر/شعر و قلم و بربط و شطرنج و می و نرد

– آغاجی بخارایی

(نعمت‌پرورد: نازپرورده)

دیدم سیاه‌روی عروسانِ سبزموی/کز غم، دلم به دیدن ایشان بیارمید
من دست هر زمان به یکی کردمی و شاد/بودم بدانچه دست به ایشان همی رسید
آگه نبود هیچ که دهقان مرا ز دور/با آن بزرگوار عروسان همی بدید
با من ز شرم هیچ نیارَست گفت لیک/از بهر و نام و ننگ یکی تیغ برکشید
وآن گردن لطیف عروسان همی گرفت/پیوندشان به تیغ برنده همی برید

بشّار مَرغزی قصیده‌ای بسیار زیبا در وصف شراب داره که البته بازتابی از عقاید زن‌ستیزانه‌ی اون دورانه.

عشق او باز اندر آوردم به بند/کوششِ بسیار نامد سودمند
عشق دریایی کرانه ناپدید/کی توان کردن شنا ای هوشمند؟
عشق را خواهی که تا پایان بری/بس که بپسندید باید ناپسند
زشت باید دید و انگارید خوب/زهر باید خورد و انگارید قند
توسَنی کردم ندانستم همی/کز کشیدن تنگتر گردد کمند
***
دعوت من، بر تو آن شد کایزدت عاشق کناد/بر یکی سنگین‌دلِ نامهربان چون خویشتن
تا بدانی درد عشق و داغ مهر و غم خوری/تا به هجر اندر بپیچی و بدانی قدر من

اما مُنجیک‌ چیزای دیگه‌ای به جز هجو هم بلد بوده، مثل این گفت‌وگوی زیبا با بلبل:

به خانه در بِنِشَستم به جای مِی خوردم/به جام ناله مِیِ داغِ دوست مالامال
هزاردستان آواز داد گفت: «چه بود؟/مرا ز شاخ فکندی به ناله بیش منال!»
جواب دادم و گفتم: «ترا مگر بِنَکُشت/قضا به دست فراق اندرون چراغ وصال؟
چنان بنالم اگر دوست، بارِ من ندهد/که خاره خون شود اندر شَخ و زَرَنگ زُگال»

در جنوبی‌ترین نقطه‌ی ازبکستان امروزی که میشه مرز افغانستان و ساحل آمودریا، شهری هست به اسم تِرمِذ که در قرن دهم میلادی امرای آل محتاج رو در خودش جای داده بوده. شاعری هم داشته به اسم مُنجیک‌ ترمذی، یکی از اولین هجویه‌سرایان فارسی.

ای خواجه مرمرا به هجا قصد تو نبود/جز طبع خویش را به تو بر کردم آزمون
چون تیغِ نیک، کَش به سگی آزمون کنند/وان سگ بود به قیمت آن تیغ رهنمون

= هدف تو نبودی، فقط میخواستم بگم میتونم دیس کنم.

نارفته به شاهراه وصلت گامی/نایافته از حسن و جمالت کامی
ناگاه شنیدم از فلک پیغامی/کز خُمِّ زوال نوش بادت جامی

— کسایی

کمی آناتومی با کسایی.

یک جام خونِ بچه‌ی تاکم فرست از آنک/هم بوی مُشک دارد و هم گونه‌ی عقیق
تا ما به یاد خواجه دگر بار پر کنیم/از خون خوشه، اَکحَل و قیفال و باسلیق

حرف کلی‌ش اینه که لیترالی میخواد شراب رو بزنه به رگ. اما کدوم رگ‌ها؟ سه رگ دست/بازو:

تا تو آن خیش ببستی به سر اندر، پسرا/بر دلم گشت فزون از عدد ریشه‌ش ریش
ماهرویا، به سر خویش، تو آن خیش مبند/نشنیدی که کند ماه تبه جامهٔ خیش ؟

غوغای کسایی با انواعی از جناس!

یک معنی فراموش‌شده‌ی خیش: پارچه‌ی کتان — و یک اعتقاد فراموش‌شده: نور ماه پارچه‌ی کتان رو خراب میکنه.

شاعر از محبوبش میخواد که پارچه‌ی کتان رو از سر برداره که ماه خرابش نکنه، اما در حقیقت دنبال نظربازی خودشه.

کسایی میگه

آن خوشه های رَز نگر آویخته سیاه/گویی همی شَبَه به زمرد در اوژنند
وان بانگ چَزد بشنو، از باغ نیمروز/همچون سفال نو که به آبش فرو زنند

بیت اول که خوشه‌ی انگور رو به زمرد‌های آویزون تشبیه کرده پیش پا افتاده‌ست. اما بیت دوم صدای چزد (زنجره) رو به صدای سفالی تشبیه کرده که برای بار اول توش آب می‌ریزن! ناگفته نمونه که چزد کباب‌شده تا همین سه چهار دهه پیش خوراکی محبوبی تو نواحی شرق و شمال شرق ایران بوده.

کسایی قصیده‌شو اینطور شروع می‌کنه:
«بادِ صبا درآمد، فردوس گشت صحرا/آراست بوستان را نیسان به فرشِ دیبا»

به‌نظر میاد همه چیز آماده‌ی تشبیهات رنگارنگ به سبک منوچهریه، بیست بیتی هم همینطور پیش میره، تا اینکه:
«بیزارم از پیاله وز ارغوان و لاله/ما و خروش و ناله کنجی گرفته مأوا»

و لیترالی میزنه به صحرای کربلا و مقتل میخونه تا بیت آخر:
«تا زنده‌ای چنین کن دلهای ما حزین کن/پیوسته آفرین کن بر اهل بیت زهرا»

این معمای دقیقی از اوناست که چو حل گشت آسان شود!

زان مُرکّب که کالبد از نور/لیکن او را روان و جان از نار
زان ستاره که مغربش دهنست/مشرق او را همیشه بر رخسار

دین دقیقی هم یکی دیگه از چیزهاییه که محل بحثه. خودش خیلی واضح میگه:
دقیقی چار خصلت برگزیده‌ست/به گیتی از همه خوبی و زشتی
لب یاقوت‌رنگ و نالهٔ چنگ/می چون زنگ و کیش زردهِشتی

اما جای دیگه هم میگه:
چنان کان چشم او کرده‌ست با من/نکرد آن نامور حیدر به خیبر

حالا دم روباه یا قسم حضرت حیدر؟

دقیقی همشهری فردوسی بود و تقریبن هم‌سنش. اما قبل از فردوسی شروع کرد به به‌نظم در آوردن درآوردن شاهنامه‌ی ابومنصوری. تلاشی که البته عمر کوتاه شاعر بهش قد نداد و اون چه که ازش باقی موند هم با ذکر نام صاحب اثر وارد شاهنامه شد. اما ابیات پراکنده‌ی دیگه‌ای هم از دقیقی به ما رسیده:

گویند صبر کن که ترا صبر بَر دهد/آری دهد ولیک به عمر دگر دهد
من عمر خویش را به صبوری گذاشتم/عمری دگر بباید تا صبر بر دهد
(بَر: میوه)
↓↓

ابوشکور بلخی مثنوی‌ای داشته به‌نام آفرین‌نامه در بحر متقارب (وزن شاهنامه) که احتمالن بخش‌های حماسی زیادی هم داشته اما اون بخش‌های پراکنده‌ای که ازش به ما رسیده سراسر تعلیمی هستن و در ستایش خرد و دانش و دوستی و رازداری. اما چیزی که به چشم میاد تاثیرپذیری فراوان فردوسیه:
↓↓

جهانا همانا فسوسی و بازی/که بر کس نپایی و با کس نسازی
...
چرا زیرکانند بس تنگ‌روزی/چرا ابلهانند در بی نیازی
چرا عمر طاووس و دُرّاج کوتاه؟/چرا مار و کرکس زیَد در درازی؟
اگر نه همه کار تو باژگونه ست/چرا آنکه ناکس تر او را نوازی؟

این رو مُصعَبی سروده، یکی از وزرای شاعر دربار سامانیان. این شعرها مشخصن با خدا صحبت میکنن و «عدل» اونو زیر سوال می‌برن اما در ظاهر خطاب به «جهان» یا «فلک» سروده میشن که انگ بی‌دینی نیارن. ↓↓

شاعر مهم دیگه از بلخ اون زمان، ابوشکور، چند بیت بسیار معروف داره، از جمله این بیت سقراطی:
تا بدانجا رسید دانش من***که بدانم همی که نادانم

یا این بیت تقدیرگرایانه:
هر آن شمعی که ایزد برفروزد***هر آنکس پف کن سِبلَت بسوزد
(که به تدریج تبدیل شده به
چراغی را که ایزد برفروزد***گر ابله پف کند ریشش بسوزد)

دو بیت جالب دیگه در کامنت...

اگر غم را چو آتش دود بودی***جهان تاریک بودی جاودانه
در این گیتی سراسر گر بگردی***خردمندی نیابی شادمانه
— شهید بلخی، شاعر و فیلسوف دوره‌ی سامانی (چرا شهید؟ می‌دونیم که کشته نشده، و این لقب رایجی هم نبوده به دانشمندان داده بشه. شاید یعنی «امین در شهادت دادن و گواه بودن؟)

و قرابت معنایی زیبا با این فراز از کتاب مقدس:
زیرا كه‌ در كثرت‌ حكمت،‌ كثرت‌ غم‌ است‌ و هر كه‌ علم‌ را بیفزاید، حزن‌ را می‌افزاید.
— جامعه ۱:۱۸

از سروده‌های نه‌چندان پرشماری که از دوران صفاری (میانه‌های سده نهم میلادی) به ما رسیده یکی این بیت بسیار خوش‌فازه، منسوب به ابوسَلیک گرگانی:

«خوش آن نَبیذِ غارِچی، با دوستانِ یکدله***گیتی به آرام اندرون، مجلس به بانگ و ولوله»

(توضیحات بیشتر در کامنت)

«مهتری گر به کامِ شیرْ در است***شو خطر کن ز کامِ شیرْ بجوی
یا بزرگی و عز و نعمت و جاه***یا چو مردانْتْ مرگِ رویاروی»

جست‌وجو بر سر قدیمی‌ترین شعر فارسی (که به دست ما رسیده) هیچ وقت به نتیجه‌ای قطعی نمیرسه، اما این یکی از نامزدهای قویه، از حَنظَله بادغیسی (بادغیس: شهری در نزدیکی هرات) در دوران اوج قدرت طاهریان در اوایل قرن نهم میلادی.
شعر زیبایی هم هست، یادآور حماسه‌‌های یونان و پیش‌آگهی‌دهنده‌ی حماسه‌های ایرانی.

«وگر پهلوانی ندانی زبان
وَرَز رود را ماورالنهر دان»

اگه زبان پهلوی نمیدونی، به ورز رود بگو ماوراءالنهر.

فردوسی هم وقتی تعریف میکنه فریدون از اروند رد میشه که به جنگ ضحاک بره میگه
«اگر پهلوانی ندانی زبان
به تازی تو اروند را دجله خوان»

«چه خوش گفت مزدور با آن خدیش:
مکن بد به کس، گر نخواهی به خویش»

مزدور به معنای مزدوَر، کسی که در ازای کار پول میگیره. در مقابل ارباب، بازرگان یا صنعتگر. معادل اجیر یا کسی که کار میکنه و اجرت می‌گیره. مزدور ازنظر اجتماعی در جایگاه پایینی بود، اما هیچ وقت بار معنایی ناپسندی نداشت تا این اواخر که تبدیل شد به خودفروخته و عامل جیره‌خوار (خدیش هم یعنی کدبانو.)

«ابله و فرزانه را فرجام خاک
جایگاه هر دو اندر یک مغاک»

یا

«پس‌ در دل‌ خود تفكر كردم‌ كه‌ چون‌ آنچه‌ به‌ احمق‌ واقع‌ می‌شود، به‌ من‌ نیز واقع‌ خواهد گردید، پس‌ من‌ چرا حكیم‌ بشوم‌؟ و در دل‌ خود گفتم‌: این‌ نیز بطالت‌ است. زیرا كه‌ هیچ‌ ذكری‌ از مرد حكیم‌ و مرد احمق‌ تا به‌ ابد نخواهد بود. چونكه‌ در ایام‌ آینده‌ همه‌ چیز بالتّمام‌ فراموش‌ خواهد شد. و مرد حكیم‌ چگونه‌ می‌میرد آیا نه‌ مثل‌ احمق‌؟»
کتاب جامعه ۲: ۱۵-۱۶

رودکی اولین کسی بود که کلیله و دمنه رو به فارسی دری منظوم درآورد که متاسفانه کمتر از صد بیت پراکنده از اون به ما رسیده، از جمله این تک‌بیت از داستان معروف و غم‌انگیز لاک‌پشت و مرغابی‌ها:

«چون کَشَف انبوه غوغایی بدید
بانگ و ژَخِّ مردمان، خشم آورید»

(کشف همون لاک‌پشته که غوغای مردم عصبانیش می‌کنه. پس دهان باز می‌کنه که جواب بده و میشه اونچه که باید بشه.)